Page 1 GIRIS Adam anatomiyasy adam bedeniniň gurluşyny we görnüşini, ösüşini we gelip ...

585 Pages·2012·2.28 MB·Turkish

GIRIŞ

Adam anatomiyasy adam bedeniniň gurluşyny we
görnüşini, ösüşini we gelip çykyşyny öwrenýän
ylymdyr. Anatomiýa adamyň bedeniniň we onuň
bölekleriniň daşky görnüşlerini, aýratyn agzalaryny,
olaryň gurluşyny, mikroskopiki gurluşyny, adamyň
gelip çykyşyny öwredýär. Şeýle-de anatomiýanyň
meselelerine ewolýusiýa hadysasynda adamyň
ösüşiniň esasy döwürlerini bilmeklik, onuň bedeniniň
daşky gurşaw şertlerinde uýgunlaşmagy, ýaşyn dürli
döwurlerinde bedeniň we aýratyn agzalaryň gurluş
ayyratynlyklary girýär. Adamyň aňyna tabyn bolan
sözleyiş, döredijilik, akyl ýetiriş döräpdir. Adam
haýwanlardan hil taýdan özüniň durmuş şertleri,
jemgyýetçilik gatnaşyklarynyň toplumy,jemgyýetçilik
– taryhy tejribesi arkaly tapawutlanýar. Adamy
zähmet we talaplar taplaýar, ,olaryň ösüşi biologiki
gurluş aýratynlyklaryna, biologiki hadysanyň
üýtgemegine getiripdir. Biologiki üýtgemeler bilen
birwagtda maddy we ruhy medeniyetiň ösüşi bolup
geçýär.
Anatomiýa janly – jandarlara, aýratyn hem ýokary
oňurgalylara – süýdemdirijilere mahsus bolan
biologiýa kanunlaryny hasaba alyp adamyň gurluşyny
öwrenýär. Adamyň bedeniniň gurlusynda ýaş, jyns
we şahsy aýratynlyklaryny tapawutlandyrýarlar.
Çagalyk, ýetginjeklik, hatda kämillik ýaşda hem
beden häli özüniň yetişenligini gazanmaýar, dokuma
elementleriniň kämilleşmegi dowam edýär. Kämillik
ýaşly adamlarda bedeniň gurluşy az-kem durnukly,
ýöne şu döwürde ýaşaýşyň durmuş şertleri daşky
gurşawyň täsiri bilen baglylykda agzalarda täzeden
gurulmaklyk bolup geçýär. Adam bedeniniň gurluş,
görnüş aýratynlyklaryny, ýerine ýetirýän işleriniň
barlagyny geçirmän düşünmek mümkin däl, edil
şunuň ýaly dürli agzanyň ýerine ýetirýän işleriniň
aýratynlyklaryny onuň gurluşyna düşünmän göz
öňune getirmek kyndyr.
Anatomiya adam bedenini bütewilikde öwrenýär.
Köp sanly agzalardan, ägirt köp mukdarda
öýjüklerden, ýöne bu bölümleriň jemi bolman, bütewi
sazlaşykly janly bedendir. Şonuň üçin hem agzalary
bir-biri bilen baglanyşyksyz, nerw we damar
ulgamlarynyň birleşdiriji roly bolmazdan seretmek
mümkin däldir.
Lukmançylydy anatomiýasyz göz öňüne getirip
bolmaz.Moskwa uniwersitetiniň
professory E.O. Muhin (1766 – 1850) şeýle ýazýar,
―Anatom däl lukman, diňe peýdasyz bolman, eýsem
zyýanlydyr‖. Adamyň bedeniniň gurluşyny erbet
2
bilýän lukman peýdanyň ýerine keselli adama zyýan
getirmegi mümkin. Ine, näme üçin kliniki derslere
akyl ýetirmäge başlamazdan öňürti, hökmany
anatomiýany öwrenmeli. Anatomiýa fiziologiya bilen
bilelikde lukmançylyk biliminiň, lukmançylyk
ylymynyň esasyny düzýärler. Belli aküşer – ginekolog
A.P.Gubarew (1855 – 1931) şeýle ýazyar:
―Anatomiyasyz terapiyada, hirurgiýada ýokdur, ýöne
diňe bir ýalan düsünjeler we bellikler bardyr‖.
Janly bedeniň gurluş kanunlaryny bilmek üçin,
jansyz adamda bedeniniň gurluşyny anatomiýa
öwredýär. Anatomiýa barlaglarynyň esasy usullary
kesmek, ýarmak (grek.anatome – kesmek, bölmek),
şeýle-de bedeni, aýratyn ýa-da topar synalary syn
etmek, seretmek, gözden gecirmek (makroskopik
anatomiya) bolup durýarlar.
Mikroskopyň kömegi arkaly synalaryň inçe
gurluşyny öwrenyän mikroskopik anatomiyadan
aýratynlykda makroskopik anatomiya bedeni, aýratyn
synalary we olaryň dürli derejedäki bölümlerini
abzalsyz göz bilen görmek ýa-da uly bolmadyk
ulaltmany berýän abzalyň (lupanyň) kömegi arkaly
öwrenmekdir. Mikroskopyň döremegi bilen
anatomiyadan gistologiýany (grek histos – dokuma) –
dokumalar hakyndaky ylym we sitologiýany (grekç.
3
kytos – öýjük) öýjügiň gurluşy we işi baradaky ylym
bölünip aýryldy.
Häzirki zaman tehniki barlag serişdeleri anatomiýada
giňden ulanylýar. Gaňňylyň, içki synalaryň gurluşyny,
gan we limfa damarlaryň ýerlesişini we görnüşini
rentgen şöhlelerini ulanyp öwrenýärler. Içi boş
synalaryň köpüsiniň içki ortüklerini (hassahanada)
endoskopiya usuly bilen barlaýarlar. Adamyň
bedeniniň daşky görnüşini we gatnaşygyny öwrenmek
üçin antropometrik usullary ulanýarlar.
Ewolýusiýa merdiwanynda ýokary basgançagy
eýeleýän, haýwanat dünýäsiniň ýokary gurlusly wekili
bolan adamyň bedeninin gurluşyny anatomiýa
öwrenýär. Haýwanlaryň ýasaýşyny zoologiya
barlaýar. Anatomiýa we zoologiya biologiýa ylym
ulgamyna girýärler.
Adamyň bedeniniň gurluşyny ulgamlar boýunça
(süňk, muskul, iýmit siňdiriş we ş.m.) öwrenmeklik
ulgam anatomiýasy diýilýän ady aldy.
Sistematik (ulgam) anatomiya ―kadaly‖, diýmek
sagdyn, adamyň, hat-da keseliň ýa -da ösüşiniň
bozulmasy netijesinde dokumalary we synalary
üýtgemän galan ýagdaýyndaky gurluşyny öwredýär.
Şunlukda kadaly (lat. normalis – kadaly, dogry) diýlip,
sagdyn bedeniň işlerini üpjün edýän adamyň şeýle
gurluşyny hasap etmek bolar. Şol bir wagtda köp ya-
4
da az sanly adamlarda kadaly görkezijiler (agramy,
boýy, bedeniniň görnüşi, gurluş aýratynlyklary we
başg.) şahsy gurluş häsiýeti (anatomiýasy) netijesinde
elmydama uly we kiçi görkezijileriň – aralygynda
bolup bilýärler. Ahyrkylar nesil ýagdaýlary, şeýle-de
adam bedenine hemişelik täsir edýän daşky gurşawyň
ýagdaýlary diýlip kesgitlenilýärler. Sagdyn adamyň
bedeniniň daşky gurşaw bilen özara gatnaşygy kadaly
(fiziologik) şertlerde deňagramlykly yagdaýda bolýar.
G. I. Saregorodsewyň kesgitlemesine görä: ―kada‖ bu
bedeniň optimal ýaşaýyş şertlerini üpjün edýän, daşky
gurşawyň şertlerine uýgunlaşmagyň aýratyn
görnüşidir. Soňky wagtlarda ýygy ulanylýan adalga
―şertli kada‖, bu düşünjäniň otnositel ykrar
edilmegidir.
Adam bedeniniň gornüşinde we gurluşynda şahsy
üýtgeýişlerin barlygy üçin bedeniň gurluş wariantlary
(wariasiýalary) (lat.variatio – üýtgeýiş, varians –
wariant) hakynda aýtmak bolýar, olar kadaly diýlip
kabul edilip, ýöne has ýygy ýagdaýlarda duş gelinýän
gyşarmalar görnüşinde aňladylýarlar.
Kadadan has güýçli ýüze çykan durnukly doga
ýetmezçilikleri anomaliýalar (grek anomaliýa –
nädogrylyk) diýlip atlandyrylýarlar. Käbir nädogry
ösüşler adamyň daşky görnüşini üytgetmeýärler
(ýüregiň, ähli ýa-da aýratyň içki synalaryň sagda
5
ýerleşmegi), beýlekileri güýçli bildirip, daşky
gornüşleri ýüze çykarýarlar. Şeýle nädogry ösüşleri
(anomaliýalary) doga maýyplyk (kelleçanagyň,
ahyrlaryň ösüp ýetişmezligi) diýlip atlandyrylýarlar.
Doga maýyplygy teratologiýa (teratos – doga maýyp)
ylmy öwrenýär.
Adamyň bedeniniň gurluşy ýaýlalar boyunça
synalaryň ýerlesişini hasaba alyp we olaryň bir-birine,
gaňňyla, özara gatnaşygyny topografik (hirurgik)
anatomiyanyň öwrenýän dersidir.
Adamyň bedeniniň daşky görnüşini, deň ölçegliligini
plastiki anatomiýa öwrenýär. Ol şeýle-de daşky
görnüşleriňi hökmany düşündirmek üçün synalaryň
topografiyasyny barlaýar.
Häzirki zaman anatomiýasyny funksional (iş) diýip
atlandyrýarlar, ol adamyň bedeniniň gurluşyny onuň
işi bilen baglanyşdyryp seredýär. Süňküň täzeden
gurluş mehanizmini oňa täsir edýän muskulyň işini
hasaba alamazdan düşünmek, gan damarlarynyň
anatomiýasyny gemo-dinamikasyz bilmek bolmaýar.
Synalaryň gurluşlaryny we işlerini adamyň
bedeniniň gelip çykyşyny hasaba alyp seredilýär.
Adamyň bedeniniň gurluşy – haýwanat dünýäsiniň
dowamly tebigatdaky ösüşini (ewolýusiýasynyň)
netijesidir. Anatomiýa adamyň filogenezdäki (nesiliň
ösüşi, grekçe phylon – nesil, genesis – döretmek)
6
ösüşine düşünmek üçin palentologiýanyň, ata –
babalarymyzyň gazylyp alynan süňkleiniň
galyndylarynyň maglumatlaryny peýdalanýar.
Adamyň bedenini öwrenmäge deňeşdiriji
anatomiýanyň maglumatlary kömek edýärler, ol
ewolýusiýanyň dürli döwürlerinde bolýan haýwanyň
bedeniniň gurlusyny barlaýar we deňeşdirýär.
Kesgitli adamyň ontogenezdäki (grek.on, eýelik
düşüm, ontos – ýaşaýan) ösüşine düşünmek
wajypjyklykdan pes däldir, onda birnäçe döwürleri
tapawutlandyrýarlar. Dogulýança adamyň önüp we
ösmegini (prenatal döwür) embriologiya seredýär,
dogulanyndan soň (postnatal döwür; lat. Natus –
dogulan) ýaş anatomiyasyny öwrenýär. Adamyň
ömrüniň dowamynyň uzalýanlygy bilen baglylykda,
gartaşan we garry ýaşly adamlara aýratyn üns
berilýänligi üçün, ýaş anatomiýasynda garramany
öwrenýän ylym – gerontologiýa üçin aýratyn döwür
bölnüp çykarylypdyr.
Ulgam anatomiýasy kesel bilen üýtgemedik, sagdyn
gurluşly bedeni öwrenýär. Haýsy hem bolsa, bir kesel
bilen zaýalanan synalary we dokumalary öwrenýän
patalogik anatomiýadan tapawutlylykda ony kadaly
anatomiýa diýp atlandyrýarlar. Her bir adama özüniň
şahsy gurluş ayratynlyklary mahsusdyr. Şonuň üçin
ulgam (kadaly) anatomiýasy şahsy üýutgeýşi, sagdyn
7
adamyň bedeniniň gurluş görnüşleriniň has köp duş
gelýän adatydäl we adaty şekillerini yzarlaýar. Şeýle,
bedeniň uzynlygyna we gurluşyň beyleki
antropometrik alamatlaryna laýyklykda anatomiýada
adam bedeniniň gurluş görnüşlerinden aşakdakylary
seljerýärler: dolihomorf (dolichos – uzyn) – oňa dar
we inçe göwre, uzyn ahyrlar – (hor – astenik),
brahiomorf (greç. brachys – gysga) gysga, giň göwre,
gysga ahyrlar (giperstenik), aralyk görnüş –
mezomorf (greç.mesos – orta) ―ideal‖ (kadaly) adama
(normostenik) has ýakyn häsiýetlerdir.
Adamyň bedeniniň gurluş ayratynlyklary her bir
şahsa ene – atalaryndan geçýän nesil ýagdaýlary bilen
kesgitlenilýär, şeýle-de şol adama daşky gurşaw
ýagdaýlarynyň (iýmit, howa we geografik ýagdaýlar,
fiziki agram) täsirleri häsiýetlidirler. Adam ýeke
biologik gurşawda ýaşaman, eýsem jemgyýetde adam
özara gatnaşyk ýagdaýlarynda bolup, ol kollektiwiň,
durmuş ýagdaýlaryň täsirlerini hem synagdan
geçirýär. Şonun üçin anatomiýa adamy biologik
obýekt görnüşinde öwrenmän, eýsem oňa durmuş
gurşawyň täsiri hem hasaba alynýar.
Seýlelikde, anatomiyanyň meseleleri: adamyň
bedeniniň gurluşyny ulgamlar boýunca (ulgam
çemeleşme) onuň görnüşini synalaryň işlerini hasaba
alyp (çemeleşme) ýazmak usulynyň kömegi arkaly
8
öwrenmeklik bolup durýarlar. Şonda her bir belli
adamyň –şahsynyň (şahsy çemeleşme) häsiyetli
sypatlary ünsden düşürulmeýär. Şol bir wagtda
anatomiya adamyň bedenine täsir edýän, onuň
gurluşyny kesgitleýän sebäpleri we ýagdaýlary
(sebäpli, kauzal çemeleşme) düşundirmäge çalyşýar.
Adamyň bedeniniň gurluş aýratynlyklaryny derňäp,
her synany barlap (derňew çemeleşme), anatomiýa
bütewi bedeni, oňa sintetiki çemeleşip öwrenýär.
Şonuň üçin anatomiýa ýeke derňew ylmy bolman,
eýsem hem dersiň bütewili gindedir.
Bedeniniň ýaýlalaryny, synalaryny we olaryň
bölümlerini, dürli düşünjeleri bellemek üçin
anatomiýada latyn dilinde ýörite adalgalar ulanylýar,
olaryň sanawyna anatomik nomenklatura (Nomina
Anatomica) diýlip atlandyrylýarlar. Häzirki wagtda
(1955) Parižde anatomlaryň Halkara kongresinde
kabul edilen latyn dilindäki Halkara anatomiya
nomenklaturasy ulanýarlar we ol Pariž anatomik
nomenklatura (Parisiana Nomina Anatomica –PNA)
adyny aldy. Pariž anatomik nomenklaturasyna gabat
gelýän rus adalgalarynyň sanawy 1974 ý.
anatomlaryň, gistologlaryň we embriologlaryň
Bütinsoýuz gurultaýynda (Daşkentde) tassyklanyldy.
1955-nji ýyla çenli anatomiýada we lukmançylykda
1895-nji ýylda Bazelde (Şweýesariýa) bolup geçen
9
Anatomik kongresde kabul edilen, anatomiýa
adalgalarynyň sanawlaryny ulandylar. Ol Basel
anatomiýa nomenklaturasy (BNA) diýlip
atlandyrylypdyr.

TÜRKMEN TEBIPLERI

Ylmyň dürli ugurlaryndan, şol sanda
lukmançylykdan hem giňişleýin bilim alan, soňa baka
alym-lukman bolan 980 – 1037 ý.ý. ýaşap geçen
gündogaryň beýik akyldary Abu Ali–Ibn–Sino
(Awisenna) özüniň ˝Al – Kanun fittib˝ (˝Lukmançylyk
ylmynyň esaslary˝) diýilýän kitabyny ýazýar. Öz
döwrüniň iň gowy kitaby (˝Lukmançylyk ylmynyň
esaslary˝) alty asyryň dowamynda we häzirki günlere
çenli hyzmat edýär. Daşary ýurt gündogar lukmanlary
häzirki wagta çenli hem hassalary ˝Kanun˝ boýunça
bejerýärler. Ibn–Sino öz wagtynda tebigatyň jygasy
bolup duran adam bedeniniň kadaly işlerini we kesel
bejerilende kadaly ýagdaýa getirilişi barada belläp
geçýär. Ibn–Sino beýleki döwürdeş alymlardan
tapawutlylykda ol anatomdy, öz döwründe adam
bedeniniň gurluşyny ökde bilýän alymdy. ˝Kanunyň˝
baplarynda ýeke maglumatlar toplanman, olar
ulgamlara getirilen, üstleri doldurylan we kesgitlenen.
Ony düzýän synalaryň we dokumalaryň,
10