Table Of Content“Azərbaycan məktəbi” 2013/6
Tərbiyə məsələləri
UŞAQLARA SEVİNC BAĞIŞLAMAQ QAYƏSİ
Zahid Xəlil
Azərbaycan Dövlət Pedaqoji İnstitutunun kafedra müdiri,
filologiya elmləri doktoru, professor
Uşaq xəyalı bəzən ağ buludların cərəyanına qoşulub
uçur, aydınlıq gecələrdə sayrışan ulduzlar içində gəzib seyr
edir, ayla batır, günlə doğur, dərin dəryalarda qəvvas kimi
üzür, keçilməz ormanlardan, dağlıq və qayalıqlardan öz
zərif ayaqları ilə keçir, şirlər və pələnglərlə pəncələşir. Biz
bütün bu sonsuz xəyallar dünyasında qəhrəmanlıq, yüksəliş,
uca arzular və əməllər görürük.
Səməd Vurğun
Açar sözlər: humanizm, əqidə təmizliyi, daxili monoloq, təsviri sənət.
Ключевые слова: гуманизм, прозрачность убеждений, внутренний монолог,
изобразительное искусство.
Key words: humanism, faith, monologue, descriptive art.
Məktəblilərimizin seçdiyi şairlər içəri- qardaşı olsa da lirik şeir yazmaq üslubu tam
sində Ə.Cəmilin xüsusi yeri var. Azərbaycan özünəməxsusdur. Onu qələm yol daşlarından
lirik şeirinin misilsiz ustadı, özünəməxsus fərqləndirən cəhətlər şairin 30-cu illərin
de yim tərzi ilə müasirlərindən fərqlənən sonu və 40-cı illərdə yazdığı şeirlərdə daha
“Can nənə, bir nağıl de...”, “Qaçqınlar”, parlaq görünməyə başladı. Həmin illərdə
“Ni şan üzüyü” kimi süjetli əsərlərin, “Lay- yazdığı “Can nənə, bir nağıl de”, “Nişan
lay”, “Dünyanın gözəlliyi”, “Bahar azadlı- üzüyü”, “Qaçqınlar” kimi şeir ləri Ə.Cəmili
ğım, səadətimdir”, “Gülür günəş, gülür çə- süjetli lirikanın mahir ustası kimi tanıtdı.
mən” kimi lirik şeirləri dillər əzbəri olan Ə.Cəmil şeiri ədəbiyyatı tə qlid çilikdən,
Ə.Cəmilin bu il 100 yaşı tamam olur. Bu folkloru yamsılamaqdan, yalançı hay- küy-
əsərlər 30-cu illərdən üzü bəri yaranan çü lükdən çıxarıb orijinal poeziya ya ratmaq
poeziyamızın ən yaxşı nümunələrini təşkil yo lu na qoydu. Sonralar həmin bulaq dan su
edir. Müharibənin ən ağır illərində belə qə - içən onlarla cavan şair gözəl şeir nü munələri
ləmindən incilər tökülən Ə.Cəmilin poeziya- yaratdı. Həmin poeziyaya xas olan əsas
sındakı bu güc hardandır? Bunun əsərlərinin cəhət hər sözün poetik yükünün olması,
bu qədər sevilməyinin sirri nədədir? Bu fikrin aydınlığı, inamlı deyim tərzidir.
suallara cavab tapmaq üçün Ə.Cəmilin Ə.Cəmil ilk lirik əsərləri ilə humanizm
yaradıcılığını nəzərdən keçirək. Ə.Cəmil elə carçısı, insanın yüksək ideallarının tərən-
ilk qələm təcrübələrini yaradar kən hiss etdir- nüm çüsü olduğunu nümayiş etdirdi. Bu
di ki, o, müasiri olduğu cavan nəslin ideya əsər lərdə güclü enerji, gələcəyə parlaq ümid-
55
Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi
lər, sarsılmaz ruhi qüvvə mövcud idi. boğazdan yuxarı deyilən söz tapmaq müm-
Ə.Cəmilin lirikasında həyata tükənməz mə- kün deyil. Arıya şəkər tozu versən saxta bal
həbbət duyğusu aşıb-daşırdı. Bu əsərlər üz- ala caqsan. Əhməd Cəmil poeziyasının da-
dən sakit axan, amma altdan iri daşları belə mar larından axan qan təmiz olduğu üçün o,
öz burulğanında batırmağa qadir olan Kür bulaq suyu kimi şəffaf, nəğmələri dağ şə -
çayına bənzəyirdi. Müdriklik bu poeziyanın laləsi kimi həzindir.
sadəliyində, həyatın böyük həqiqətlərinin Sözlə portret yaratmaq, təsvir olunan
ifa dəsində idi. O, həyatın gözəlliyinə artıq hadisəni oxucunun gözü qarşısında canlan-
rənglər vurmur, onun təbii boyalarına isə to- dır maq Ə.Cəmil poeziyası üçün son dərəcə
xunmurdu. Bu şeirləri oxuyanda hiss olunur xarakterikdir. Bu cəhətlər şairin “Laylay”,
ki, ədəbiyyat tariximizin inkişaf zəncirində “Məni yada salırmı”, “Can nənə, bir nağıl
Ə.Cəmil poeziyası xüsusi bir həlqədir. Bu de” şeirlərində xüsusilə bariz şəkildə görü-
poeziya ədəbiyyat dənizinə tökülən elə bir nür.
çeşmədir ki, sonralar bu bulağın suyundan Bu şeirləri oxuyanda oxucunun gözü
bəhrələnməyən bir şair təsəvvür etmək çə- qarşısında sevgi nəğ məsi zümzümə edə-edə
tin dir. Bu poeziyada ürəyə məlhəm olan sə- bulaqdan su doldu ran xoşbəxt çöhrəli bir qız
hər mehinin ilıq nəfəsi, sakit axan çeş mə- canlanır. Onun ürəyi sevgi ilə doludur. Görə-
lərin lətafəti var. sən, müharibə bu sevgini məhv edə bilməyib
Bu poeziyada həyata bağlılıq, qurub ki? Görəsən, o qız bulaq başına gələndə ürə-
ya ratmaq ehtirası, həyatın gözəlliyini duy- yində və di lində sevgi zümzüməsi qalıbmı?
maq və ona məhəbbət yaratmaq bacarığı çox Bu nu qızın başının üstündə dövrə vuran quş-
güclüdür. lar, bir də dünyanı belədən belə gəzən bulud-
Bədii ədəbiyyatda işlənən hər bir söz lar görə bilər. Lirik qəhrəmanın ürəyində elə
təkcə fikir daşıyıcısı deyil, həm də insanlara bir gü man var ki, qanlı müharibə o sevgi
müsbət impuls verən enerji mənbəyidir. züm züməsini söndürə bilməyib.
Xalq çox sadə dildə bunu belə ifadə edir: Düzlər oddur, dağlar duman, sular qan...
“Hoho var, dağa çıxarır, hoho var dağdan Qan içində batır günəş, sökür dan...
endirir”. Xalqın “hoho” şəklində ifadə etdiyi Yanır ellər, yanır vətən torpağı,
məfhum sözdür. Sözün canında enerji nə qə- Yoxsa, quzum, budur səni ağladan?
dər çox olsa, o insanı nəinki dağa, hətta uca Bu da müharibənin dəhşətli bir mənzə-
səmalara qaldıra bilər. rəsi. Göydən od yağır, günəşin doğması da,
Ə.Cəmil poeziyasında diqqət çəkən batması da bu alovun içində baş verir. Bu
mü hüm bir cəhət şairin əqidə təmizliyidir. yanğın hamını – böyükləri də, uşaqları da
Bu poeziyanın məqsədi insanlara xoş ağladır.
duyğular, ləyaqətli hislər aşılamaqdır. Nənə yığır düyünçəyə iynəsini, sapını,
Biz dünyaya gəlmişik, Külək hərdən taqqıldadır pəncərəni,
Səhraya meşələrdən, qapını.
Dərələrə lalədən, Körpə çəkir təzə, güllü yorğanını
Dağlara şəlalədən üzünə,
Özü boyda don biçək. Gözlərini yumur... amma yuxu getmir
(Dünyanın gözəlliyi) gözünə.
Bu, təmiz, ləyaqətli bir əqidə sahibinin (Can nənə, bir nağıl de)
düşüncələridir. Bu poeziyanın məqsədi bəşə - İynəsini, sapını düyünçəyə yığan nə-
riy yətə xidmət etməkdir. Onun tərkibində nə nin və yatmağa hazırlaşan nəvənin portre-
56
“Azərbaycan məktəbi” 2013/6
ti yaradılmışdır. Üzdə sakit görünsə də nənə- açılan bahar ətri verən gözəl bir qönçədir. O
nin daima oğlunun yanında olan ürəyi nara- biri payız çiçəyidir. Biri atılıb-düşmək, oy-
hat dır. “Kü lək hərdən taqqıldadır pəncərəni, namaq, xoşbəxt olmaq istəyir. O biri sakitcə
qapını” misrası da təsadüfi deyil. Sanki tə- dayanmağı da qənimət bilir. Çünki vətəndən
biət nənə nin nəvəsini ovutmaq üçün söy lə di- didərgin düşən bu insanlara azğın faşist sol-
yi yalanın üstünü açmaq istəyir. Amma datları sükutu da çox görə bilər. Ana vəziy-
müəl lif süjetin sükanını möhkəm saxlayır. yətin gərginliyini duyur, hər an onu balasın-
Uşağın yatdığını və gözəl yuxu gördüyünü dan ayıra bilərlər. Ölüm təhlükəsini hiss
təsvir edir. edən ana uşağının ən gözəl paltarlarını ge-
Ə.Cəmilin böyük istedadı onun süjetli yindirir, ona doyunca baxmaq istəyir. Ana
əsərlərində çox parlaq şəkildə görünür. Sü- qəşəng paltarlarını geyinən uşağına dərin
jetli əsərlər o qədər də çox deyil: “Can nənə, kədər içində baxır. Ürəyinin harasındansa bir
bir nağıl de”, “Nişan üzüyü”, “Qaçqınlar”. sevinc qığılcımı da keçir. Ana bu sevinc
Bu əsərlərdə şairin bir sıra sənətkarlıq anlarının az olduğunu, hər an qurtara bilə-
bacarıqları üzə çıxır. Süjetin mükəmməlliyi, cəyini dərk edir. Uşaq isə elə güman edir ki,
adi bir ştrixlə obrazın daxili aləmini açmaq anası onu gəzməyə aparacaq. Buna görə se-
bacarığı, bədii nitqin sərrastlığı bu əsərləri vinir. Beləliklə, xoşbəxtliklə bədbəxtliyin
poeziyamızın üzük qaşı səviyyəsinə qaldır- üz-üzə, göz-gözə dayandığı dramatik bir
mışdır. Müharibənin gətirdiyi fəlakətləri əks səhnə yaranır.
etdirmək baxımından “Qaçqınlar” şeiri xü- - Can ana, biz gəzməyəmi gedəcəyik?
susilə xarakterikdir. Məzmununun dolğunlu- - Yox, qızım!
ğuna görə güclü bir poema təsiri bağışlayan - Niyə, ana?
bu əsəri sakitcə oxumaq mümkün deyil. - Qürbət eldə hara gedək, a quzum?
Əsərdə olan təsvirlər, dialoqlar çox yığcam- - Axı, çiçi paltarımı geydirəndə, ay
dır. “Qaçqınlar” sanki böyük dramatik poe- ana,
manın kiçildilmiş modelidir və həmin mo- Sən gəzməyə aparardın hərdən məni
deldə poemaya xas olan bütün cəhətlər var. bir yana...
Müharibənin ən ağır illərində yazılan Bu sadə dialoq mürəkkəb bir situasiya
bu şeiri dəmirçi kürəsində qızdırılıb döyülən yaradır. Bu situasiyanın bir komponenti in-
və gözəl bir şəklə salınan təsviri sənət sanları məhvə aparan faşizm, o biri öz sadə
əsərinə bənzətmək olar. Sözlər, təsvirlər o həyatını sevən, yaşamaq istəyən insandır. Bu
qə dər mükəmməldir ki, bu sarayın bir kər- insanın heç bir qəbahəti olmadığı halda mü-
picini belə başqasıyla əvəz etmək mümkün haribənin amansız qanunları onu faciə ilə
deyil . üz ləşdirir. Bu faciədən çıxış yolunu tapa
Taxt üstündə ana-bala oturublar bilməyən insan zamanın əlindən kiçik bir
yanaşı, təsəllini qapmaq istəyir.
Gör, necə də qələm çəkib təbiətin Sözün məna yükünü artırmaq, bir-iki
nəqqaşı: kəlmə ilə adi bir eyhamla obraz yaratmaq
Biri qəmli son bahardır, biri gülərüzlü məharəti Ə.Cəmil poeziyasının xarakterik
yaz! cəhətlərindən biridir. Onun şeirdə yaratdığı
Hələ bilmir bu dünyada qüssə nədir situasiyalar isə təkcə oxucunu heyrətləndir-
qızcığaz. mə yə xidmət etmir. Şair bu situasiyalardan
(Qaçqınlar) istifadə edərək işlətdiyi hər bir sözün təsir
Ana da, qızı da çiçəkdi. Biri təzəcə gücünü artırır.
57
Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi
Səndələyib iki sərxoş soldat girdi sözündən,
içəri... Tez o yazıq qızcığazı kənar etdi
Gözlərinə qan sağılmış bir gestapo özündən.
nəfəri - Yox! Allaha and verirəm!..
Oğrun-oğrun evi süzdü... o birisi irişdi: Yox, yox! Allah eşqinə...
(Qızsa qorxub anasının qucağına gir- Aparmayın o körpəni!
mişdi) Aparmayın, ah... o nə...
(Qaçqınlar) O, nə qızım, nə qohumum, nə bir
Oğrun-oğrun evi süzən soldatın niy - kəsim deyildir...
yəti haqqında əlavə söz deyilmir. “Oğrun- Özgələrin uşağıdır, saxlayıram üç
oğrun evi süzdü” sözləriylə şair qarətçi sol- ildir! –
datın obrazını yaradır. İkinci əsgərin xa- Soldat çəkib tez qadını qapıya səmt
rakterini isə cəmi bir sözlə - “irişdi” kəlməsi apardı.
ilə açır. Bu sözün sinonimi çoxdur. Amma Ürək dələn hıçqırıqla körpə şivən
bu situasiyada həmin söz həm əsgərin qopardı.
niyyətini – pozğun simasını göstərir, həm də (Qaçqınlar)
psixologiyasını açır. “Bu dünyada ümid Bu poema dünyanı fəlakətə sürük-
azdır sabaha! Ümid azdır, ha, ha, ha!...” de- ləyən müharibə törədənlərə bir ittihamdır.
yən soldatın qarşılaşdığı bu qadınla mü qa- Yeri gəlmişkən deyim ki, Ə.Cəmil
yisədə nə qədər cılız olduğu görünür. Onun Azər baycan uşaq ədəbiyyatının ən parlaq
həyat fəlsəfəsinin çürüklüyü üzə çıxır. “De- simalarındandır. Onun əsərlərinin öyrədici
dim qızım, bu paltarda sənə baxım doyunca” xarakteri, humanist keyfiyyəti, uşaqlara
deyən qadınınsa ailəsinə, övladına, vətəninə daim sevinc bağışlamaq qayəsi Ə.Cəmil
bağlılığı, ərinə sədaqəti görünür. Bu səhnədə şeirləri nin dillər əzbəri olmasına səbəb
həyat haqqında iki düşüncə tərzi üz-üzə olmuşdur.
gəlir. Şair bu qarşılaşma vasitəsi ilə oxucuda
haqsızlığa, çürük həyat fəlsəfəsinə nifrət З.Халил
oyatmaqla yanaşı, bəşəri duyğuların, vətən-
övlad sevgisinin əbədiliyinə inam hissi aşı- Цель – дарить детям радость
layır. Vətənini, ərini itirən qaçqın ananın
ürə yinə damıb ki, fəlakət çox da uzaqda Резюме
deyil. Ana bu fəlakət anlarında xoşbəxt gün- Статья посвящается творчеству
lərinin bircə dəqiqəsini yaşamaq istəyir. Bu талантливого поэта Ахмеда Джамиля, в
bir dəqiqəni ağır günlərin əlindən zorla qap- чьих лирических стихах выражаются
maq istəyən ana daxilən nə qədər də güc - желания и чувства детей.
lüdür. Bircə anın xoşbəxtlik duyğusu azğın
düşmən üzərində onun qələbəsidir. Şübhəsiz Z.Khalil
ki, ana bir saniyəlik xoşbəxtliyi üçün çox
gər gin situasiyalar yaşayır. Məhəbbət duy - To make the children happy
ğusu azğın düşmənin ana ilə balanı ölümə
sürüklədikləri vaxt daha yüksək zirvəyə qal- Summary
xır. The article is dedicated to the beloved
- Yaxşı xanım, götür qızı, qalx, gedək! - poems by great poet Ahmad Jamil and his
Lakin ana nə sezdisə soldatın bu lyrics are treasured highly.
58
