Table Of ContentH I S T O R Y C Z N E B I T W Y
MICHAŁ LESZCZYŃSKI
OSTROŁĘKA 1831
V BELLONA
Warszawa
WSTĘP
Tak zwane momenty krytyczne zajmują w historii wojen
poczesne miejsce. Wojna jest bowiem trochę jak waga, na
której szalach obie strony składają swoje szanse na zwycięs
two. Wraz z rozwojem konfliktu przeciwnicy rzucają na
nią coraz to nowe atuty — przewagę techniczną, deter
minację czy liczebność rezerw. Waga przechyla się wtedy
to na jedną, to znowu na drugą stronę. W końcu któryś
z walczących przeważa i to on zostaje zwycięzcą. Bardzo
rzadko zostaje nim słabszy przeciwnik. To on najczęściej
musi pierwszy wyłożyć karty na stół, zagrać przysłowiowe
va banque — zebrać wszystkie dostępne siły i wyprowadzić
przy ich pomocy decydujący cios już niemal tryumfującemu
przeciwnikowi. Jeśli uderzenie okaże się celne, zwycięstwo
nagle przestaje być niemożliwe, jak przekonali się o tym
Amerykanie pod Yorktown w 1781 roku. Jeśli tak wiele
ważący cios jednak chybi... cóż, nikt nie będzie mógł
przynajmniej zarzucić przegranym, że nie próbowali.
Niestety, matematyka jest najczęściej bezlitosna. Zwy
cięzcą okazuje się prawie zawsze strona silniejsza liczebnie,
lepiej uzbrojona, niekoniecznie najbardziej zdeterminowana.
Wystarczy przywołać choćby armię Północnej Wirginii
generała Roberta Lee, która podczas wojny secesyjnej
dokonała cudów waleczności, by w końcu ulec po czterech
latach przelewu krwi. Cóż dopiero mówić o Japończykach
podczas drugiej wojny światowej — ich poświęcenie
wydawało się nie znać granic, a jednak musieli ustąpić
technicznej i liczebnej przewadze aliantów.
Polacy podczas wojny polsko-rosyjskiej z 1831 roku także
nie dali się łatwo „połknąć” wielokrotnie liczniejszemu
przeciwnikowi, choć nie mieli swojego Austerlitz czy Buli
Run. Potrafili wygrywać potyczki i mniejsze bitwy, przegry
wali jednak, gdy dochodziło do większych starć. Winą za to
historycy i pisarze najczęściej obarczali polskie elity — rząd,
sejm, ale przede wszystkim generalicję. Najwyższej rangi
dowódcom zarzucano bierność, brak wiary w zwycięstwo czy
po prostu mierne zdolności, które miały doprowadzić do
zaprzepaszczenia szans powstania listopadowego.
Niemalże w centrum przetaczającej się fali krytyki stał
zawsze generał Jan Zygmunt Skrzynecki, który od 26 lu
tego do 12 sierpnia 1831 roku pełnił funkcję naczelnego
wodza wojsk polskich. Najwybitniejsi historycy powstania,
tj. Stanisław Barzykowski, Ludwik Mierosławski, Wacław
Tokarz, długo zachodzili w głowę, jak można było za
przepaścić okazję rozbicia wojsk rosyjskich podczas ofen
sywy wiosennej czy pod Kuflewem, kiedy to większość
okoliczności wydawała się Polakom wybitnie sprzyjać.
Ale to były sukcesy, choć małe, to jednak wciąż sukcesy.
Za grzech śmiertelny pozostanie chyba na zawsze poczytana
Janowi Skrzyneckiemu inna operacja, znana pod nazwą
„wyprawy na gwardię”, podjęta w maju tegoż samego roku.
Jej architekt, kwatermistrz generalny wojsk polskich generał
Ignacy Prądzyński ani przez chwilę nie wątpił w doniosłość
swojego projektu. Unicestwienie w maju 1831 roku stacjo
nującej w widłach Bugu i Narwi gwardii cesarskiej, na którą
składały się najbardziej wyborowe jednostki rosyjskie, przez
liczące ponad 40 000 żołnierzy zgrupowanie polskie mogło
bez wątpienia przynieść trudne do przewidzenia skutki.
I faktycznie, wyprawa doprowadziła do długo oczekiwanego
przełomu w wojnie polsko-rosyjskiej, zgoła innego jednak do
zamierzonego przez generalnego kwatermistrza. W istocie
bowiem to polskie szanse na zwycięstwo zostały pogrzebane,
wieńcząca zaś wyprawę na gwardię bitwa pod Ostrołęką
okazała się jedną ze smutniejszych kart polskiej historii.
To właśnie niefortunnej ofensywie polskiej w stronę wideł
Bugu i Narwi chciałbym poświęcić niniejszą pracę. Celem jej
nie jest tylko przybliżenie tamtych wydarzeń. Pragnąłbym
także umożliwić czytelnikowi lepsze poznanie bohaterów
tego jakże ważnego okresu w historii Polski.
Wyprawa na gwardię, jak zresztą i całe powstanie lis
topadowe, pozostawiła po sobie obfitą spuściznę w postaci
literatury zarówno naukowej, jak i pamiętnikarskiej. Informacje
na jej temat zawierają pierwsze szerokie monografie po
święcone powstaniu listopadowemu — członka rządu narodo
wego Stanisława Barzykowskiego (Historya powstania lis
topadowego, t. II-IV, Poznań 1883) oraz Ludwika Mieros
ławskiego (Powstanie narodu polskiego w roku 1830 i 1831:
od epoki na której opowiadanie swoje zakończył Maurycy
Mochnacki, t. I-II, Paryż 1845). Pisali o niej szeroko Wacław
Tokarz (Wojna polsko-rosyjska 1830 i 1831, Warszawa 1930,
najnowsze wydanie z 1994 roku; Bitwa pod Ostrołęką,
Poznań 1922), Władysław Zajewski (wydane pod jego
redakcją Powstanie Listopadowe 1830-1831. Dzieje wewnę
trzne, militaria, Europa wobec powstania, Warszawa 1980),
a także Aleksander Puzyrewski (Wojna polsko-ruska 1831,
Warszawa 1899), który oparł swe badania na pierwszej
monografii powstania — Geschichte des polnischen Aufstands
(1830-31) Friedricha von Smitta, wydanej w Berlinie w roku
1839. Także Marian Kukieł poświęcił jej fragment w Zarysie
historii wojskowości w Polsce, Londyn 1949. Dzieła tych
autorów umożliwiają dobry wgląd w całokształt konfliktu
i jego genezę, mają przy tym tę zaletę, że autorzy korzystali
ze źródeł dziś już nieistniejących bądź niedostępnych. Poprze
dzające wyprawę operacje doczekały się monografii autorstwa
m.in. Wiesława Majewskiego (Grochów 1831, Warszawa
1982) i Tomasza Strzeżka (łganie 1831, Warszawa 1999).
Liczni pamiętnikarze pozostawili ślad po wyprawie w swo
ich dziełach. Byli to choćby powszechnie znani Ignacy
Kruszewski (Pamiętniki z roku 1830-1831 ś.p. Generała
Ignacego Skarba-Kruszewskiego (herbu Habdank) byłego
dowódcy 5-go pułku ułanów połskich, podczas emigracji
dowódcy dywizji lekkiej kawaleryi w wojsku belgijskiem
wydanych przez córkę Karolinę z Kruszewskich Grabiańską
w Krakowie 1890, Warszawa 1930), Józef Patelski (Wspo
mnienia wojskowe Józefa Patelskiego z lat 1823-1831,
Warszawa 1921), Władysław Zamoyski (Jenerał Zamoyski
1803-1868, Poznań 1913), oraz oczywiście pełniący w maju
1831 roku de facto funkcję szefa sztabu armii polskiej Ignacy
Prądzyński (Pamiętniki generała Prądzyńskiego, Kraków
1909), a także generałowie Dezydeiy Chłapowski (Pamiętni
ki, Poznań 1899), Henryk Dembiński (Pamiętnik Henryka
Dembińskiego jenerała wojsk polskich, Poznań 1860), Kle
mens Kołaczkowski (Wspomnienia jenerała Klemensa Koła
czkowskiego, ks. IV, Kraków 1901) i zwykli żołnierze:
Tadeusz Józef Chamski (Opis krótki lat upłynionych, Warsza
wa 1989), Franciszek Salezy Gawroński (Pamiętnik r.
1830/31 i kronika pamiętnikowa (1787-1831) pułkownika
Franciszka Sałezego Gawrońskiego, Kraków 1916), Ludwik
Jabłonowski (Pamiętniki, Kraków 1963), Stanisław Jabłonow
ski (Wspomnienia o bateryi pozycyjnej artyleryi konnej
gwardyi królewsko-polskiej, Kraków 1916), Jakub Lewiński
(Generała Jakuba Lewińskiego Pamiętniki z 1831 roku,
Poznań 1895), Napoleon Sierawski (Pamiętnik Napoleona
Sierawskiego oficera konnego pułku gwardyi za czasów
W. Ks. Konstantego, Lwów 1907), Leopold Szumski (Wspo
mnienia o Trzecim Pułku Ułanów byłego Wojska Polskiego,
Kraków 1892), Roman Wybranowski (Pamiętniki jenerała
Romana Wybranowskiego, 1.1, Lwów 1882), Józef Bem (O
powstaniu narodowym w Polsce, Warszawa 1956).
W Polsce są także powszechnie dostępne biografie
ważnych postaci owego okresu jak na przykład Ignacego
Prądzyńskiego (J. Wysokiński, Generał Ignacy Prądzyński,
Warszawa 1985), ówczesnego prezesa Rządu Narodowego
AJ. Czartoryskiego (J. Skowronek, Adam Jerzy Czartoryski
1770-1861, Warszawa 1994), cara Mikołaja I (W. Bruce
Lincoln, Mikołaj I, Warszawa 1988), generała Henryka
Dembińskiego (B. Szyndler, Henryk Dembiński 1791-1864,
Warszawa 1984), Józefa Bema (J. Chudzikowska, Generał
Bem, Warszawa 1990). Znacznie starsza jest biografia
Ludwika Kickiego (L. Nabielak, Ludwik Kicki. Jenerał
wojsk polskich (1791—1831), Poznań 1878).
Bardzo wiele cennych informacji na temat organizacji,
liczebności i uzbrojenia obu armii znalazłem w książkach:
Marka Tarczyńskiego, Generalicja powstania listopadowe
go, Warszawa 1988, Władysława Dziewanowskiego, Zarys
dziejów uzbrojenia w Polsce, Warszawa 1935, Tomasza
Strzeżka, Kawaleria Królestwa Polskiego w powstaniu
listopadowym: mobilizacja i podstawy funkcjonowania
w wojnie, Olsztyn 2006, a także Jana Wimmera, Historia
piechoty polskiej do roku 1864, Warszawa 1978.
Nieocenionym źródłem wiedzy na temat raportów, roz
kazów i korespondencji w polskiej armii są zebrane przez
Bronisława Pawłowskiego, Źródła do dziejów wojny polsko-
rosyjskiej 1830-1831 r., t. 3, Od 12 maja do 15 lipca 1831
roku, Warszawa 1933.
Zabiegi powstańców o poparcie swych wysiłków na arenie
międzynarodowej, będące nie bez znaczenia dla ich działań
militarnych, opisał Władysław Zajewski w W kręgu Napoleo
na i rewolucji europejskich 1830-1831, Warszawa 1984.
Informacji na temat wielu interesujących wydarzeń, postaci
i zjawisk omawianego okresu można też szukać w obszernej
Encyklopedii wojen napoleońskich autorstwa Roberta Bielec
kiego (Warszawa 2001).
TŁO HISTORYCZNE — MAJ 1831 ROKU
Po trzech miesiącach ciężkich walk, na początku maja
1831 roku, wojna nad Wisłą zamarła na pewien czas.
Kwietniowa próba sił w okolicach Kuflewa wyczerpała
obie strony na tyle, że zarówno Polacy, jak i Rosjanie
potrzebowali chwili wytchnienia. Co prawda, walki toczyły
się jeszcze w oddali, na Litwie, Ukrainie czy Lubelszczyź-
nie, były to jednak fronty poboczne. Na głównym teatrze
działań, odcinku między Siedlcami na wschodzie a War
szawą na zachodzie, zapanowała około dwutygodniowa
przerwa w działaniach militarnych.
Stacjonującego w Jędrzejowie wodza naczelnego wojsk
polskich nie martwił taki stan. Wręcz przeciwnie, uważał,
że czas działa na jego korzyść. Miał ku temu pewne
podstawy — oto wojsko polskie osiągnęło w tym okresie
szczyt swojej siły, ponad 86 870 żołnierzy1 oczekiwało
przeciwnika na linii frontu, ciągnącej się od Zamościa
po Modlin. Istniały pewne problemy z zaopatrzeniem
takiego tłumu, ale wróg miał wcale nie mniej zmartwień.
Przewóz zaopatrzenia z głębi Rosji utrudniały zarówno
szalejące na Litwie powstanie, jak i ataki polskich
partyzantów. Co więcej, przebywającym na terytorium
' M. Tarczyński, Generalicja powstania listopadowego, Warszawa
1988, s. 161.
Królestwa Polskiego najeźdźcom dawała się bardzo we
znaki epidemia cholery.
Skrzynecki chciał wykorzystać nadarzającą się okazję, by
gruntownie zreorganizować siły, nie będąc niepokojonym.
Liczył też na wsparcie Rządu Narodowego, który starał się
o pomoc czy choćby mediację zachodnich mocarstw, deba
tujących w tym czasie w Londynie nad przyszłym kształtem
Europy. Zaopatrzenia w obozie między Dębem Wielkim
a Miłosną było wystarczająco dużo, więc ogólnie wśród
żołnierzy i oficerów panowały raczej dobre nastroje.
Wódz naczelny musiał z tym większym zdziwieniem
odebrać kolejne listy od prezesa Rządu Narodowego, księcia
Adama Jerzego Czartoryskiego, ponaglające go do przejęcia
strategicznej inicjatywy w polu. Skrzynecki w odpowiedzi
starał się uspokoić stołecznych polityków, twierdząc, że
sytuacja militarna sprzyja wybitnie stronie polskiej, w głębi
duszy musiał się jednak domyślać, iż jego pozycja jest
zagrożona. Miał wielu przeciwników wśród członków
sejmu, zwłaszcza w lewicowym Towarzystwie Patriotycz
nym, ale także pewne osoby spośród polskiej generalicji
z chęcią zastąpiłyby go kimś innym na stanowisku naczel
nego wodza.
Być może to właśnie z powodu podobnych podejrzeń
Skrzynecki zagalopował się nieco, wysyłając do Warszawy
list, którego treść była daleka od dyplomatycznej grzeczno
ści. Zarzucał w nim księciu Adamowi, że wtrąca się
w sprawy wybiegające poza kompetencje rządu, co więcej
— także kompetencje samej osoby księcia. Znając charakter
Czartoryskiego, człowieka poczciwego i ugodowego, wódz
naczelny liczył najprawdopodobniej, że na tym skończy się
nagabywanie z jego strony. Mylił się jednak, i to bardzo.
Następny list prezesa Rządu Narodowego był utrzymany
w tonie niemalże ultymatywnym.
Czartoryski sięgnął w nim po najbardziej wymowny
środek nacisku, jakim dysponował — liczby. Wymieniał
wszystkie zasoby, jakie jeszcze pozostały Królestwu do
prowadzenia wojny. Rząd ocenił, że zapasów amunicji,
żywności, mundurów i prochu starczy jeszcze na cztery
miesiące. Jeśli w tym czasie nie doszłoby do rozstrzy
gnięcia, wojna musiałaby się zakończyć klęską, i to
„bez honoru, bez chwały, lecz owszem wśród przekleństwa
i hańby”2.
Co więcej, książę Adam dysponował lepszym od
Skrzyneckiego rozeznaniem w sprawach międzynaro
dowych. Wiedział, jak bardzo sprawie polskiej zaszko
dziła decyzja sejmu o detronizacji cara Mikołaja I
sprzed kilku miesięcy. Polscy dyplomaci nie mogli
już od tamtej chwili negocjować korzystnych dla Kró
lestwa rozwiązań na gruncie postanowień kongresu
wiedeńskiego, gdyż detronizacja stanowiła ich złamanie.
Streszczając warunki, w jakich musiała funkcjonować
jego dyplomacja, książę żalił się: „Znaleźliśmy wszędzie
rządy nie chcące wcale słuchać naszych przedstawień,
bojące się nawet wchodzić z naszymi agentami w roz
mowy”3. Tylko sprzyjająca polskiemu powstaniu opinia
publiczna we Francji i Wielkiej Brytanii rokowała
jakąkolwiek poprawę na tym froncie.
21 kwietnia wysłannikowi Czartoryskiego, Aleksandrowi
Walewskiemu (nota bene nieślubnemu synowi Napoleona
Bonapartego i przyszłemu ministrowi spraw zagranicznych
Francji), udało się wreszcie odbyć krótką rozmowę z mini
strem spraw zagranicznych Wielkiej Brytanii, lordem
Palmerstonem. Anglik jak zwykle unikał zobowiązań wobec
przedstawicieli rozmówcy, jedyną wskazówką odnośnie
zamiarów brytyjskiego rządu była zdawkowa uwaga mini
stra, że dotychczasowych zwycięstw Polaków „nie uważa
2 W. Tokarz, Wojna polsko-rosyjska 1830 i 1831, Warszawa 1994,
s. 319.
3 J. Skowronek, Adam Jerzy Czartoryski 1770-1861, Warszawa
1994, s. 292.
