Table Of ContentDEUTSCHE AKADEMIE DER WISSENSCHAFTEN ZU BERLIN
SCHRIFTEN DER SEKTION FÜR ALTERTUMSWISSENSCHAFT
39
UGO PIACENTINI
OSSERVAZIONI
SULLA TECNICA EPICA
DI LUCANO
AKADEMIE-VERLAG • BERLIN
1963
Gutachter dieses Bandes:
Willi Göberf und Werner Hartke
Redaktor der Reihe: Johannes Irmscher
Redaktor dieses Bandes: Franz Paschke
Erschienen im Akademie -Verlag GmbH, Berlin W 8, Leipziger Straße 3 — 4
Copyright 1963 by Akademie -Verlag GmbH, Berlin
Lizenznummer: 202 • 100/92/63
Gesamtherstellung: Druckhaus „Maxim Gorki", Altenburg
Bestellnummer: 2067/39 • ES 7 M • Preis: DM 18,-
Questo lavoro è la tesi di laurea che negli anni 1949—1952
portavo a compimento nella Scuola Normale Superiore e nella
Università di Pisa.
Mi fu vicino, Maestro vivo e caro, Giorgio Pasquali, che doveva
tragicamente perire nello stesso '52.
A Lui, con immutato a§etto di allievo e amico, dedico.
Indice
Bibliografia VII
Abbreviazioni X
Introduzione 1
I. Giudizio degli antichi 3
II. Notizie sull'epos storico 8
III. Nuova impostazione lucanea 12
IV. Osservazioni sul metodo di composizione 19
A. Invocazione 19
B. Cause degli avvenimenti 22
C. La tempesta 27
D. Descrizioni in genere 33
E. Episodio di Anteo 36
F. Rassegne di popoli e battaglie 39
V. Discorsi 43
A. Formule introduttive e struttura dei grandi discorsi . . .. 45
B. Discorsi alle masse e delle masse 51
VI. Similitudini 54
Similitudini in Lucano 56
A. Similitudini naturali 56
B. Similitudini mitiche 59
C. Breve nota su similitudini intorno a costumi di popoli e storiche 60
VII. Note sulla retorica lucanea 62
Sentenze 66
Indice degli autori 69
Bibliografia
Edizioni
I passi di L. che abbiamo riportato sono sempre citati da :
M. A. Lucani belli civilis lib. X, ed. A. E. Housman, Oxonii, 1950.
Si sono inoltre consultati:
M. A. Lucani Pharsalia, ed. C. F. Weber, Lipsiae, 1821—31.
M. A. Lucani Pharsalia, ed. C. M. Francken, Lugduni Batavorum, 1896—97.
M. A. Lucani de bello civili lib. X, ed. C. Hosius, Leipzig, 1913.
Lucain, La guerre civile, par A. Bourgery, «Les Beiles Lettres», Paris, 1947—48.
Bibliografia generale
P. Vergili Maronis opera, ed. A. Forbiger, IV ed., Lipsiae, 1872—75.
G. Boissier, L'opposition sous les Césars, Paris, 1875.
A. Steitz, Die Lage des homerischen Troja, N. Jbb. f. Philol., 111, 1875, 225-264.
O. Ribbeck, Geschichte der römischen Dichtung, v. III, Stuttgart, 1892.
A. Collignon, Étude sur Pétrone, Paris, 1892.
H. Peter, Die geschichtliche Literatur über die römische Kaiserzeit, Leipzig, 1897.
H. v. Arnim, Stoicorum veterum fragmenta, Leipzig, 1903—1924.
E. Norden, Vergilius Maro, Aeneis Buch VI, Leipzig, 1903.
F. Leo, Die römische Literatur des Altertums, in: KdG I, 8, Leipzig, 1905.
R. Heinze, Virgils epische Technik, II ed., Leipzig, 1908.
E. Norden, Die antike Kunstprosa, Leipzig—Berlin, 1909.
L. Friedlaender, Darstellungen aus der Sittengeschichte Roms, Leipzig, 1910.
F. Glaeser, Quaestiones Suetonianae, Diss., Breslau, 1911.
F. Rohde, De interiectionum usu apud aetatis argenteae scriptores latinos, Diss., Königsberg,
1911.
E. Norden, Ennius und Vergilius, Leipzig, 1915.
W. Kroll, Das historische Epos, Sokrates, 4, Berlin, 1916, 1—29.
J. Wackernagel, Sprachliche Untersuchungen zu Homer, Göttingen, 1916.
Th. Mommsen, Römische Geschichte, Berlin, 1919—20.
G. Pasquali, Orazio lirico, Firenze, 1920.
H. Fraenkel, Die homerischen Gleichnisse, Göttingen, 1921.
C. Marchesi, Petronio, Roma, 1921.
W. Kroll, Studien zum Verständnis der römischen Literatur, Stuttgart, 1924.
U. v. Wilamowitz-Moellendorff, Hellenistische Dichtung, Berlin, 1924.
H. V. Canter, Rhetorical elements in the tragedies of Seneca, Illinois, 1925.
Vili Bibliografia
E. Norden, Die römische Literatur, Einleitung in die Altertumswissenschaft I, 4, Leipzig,
1927.
W. Morel, Fragmenta poetarum latinorum epicorum et lyricorum praeter Ennium et Lucilium,
Lipsiae, 1927.
E. v. Trojan, Handlungstypen im Epos. Die homerische Ilias, München, 1928.
R. Heinze, Die augusteische Kultur, Leipzig, 1930.
E. Norden, Die Geburt des Kindes, Leipzig, 1931.
W. Schadewaldt, Sinn und Werden der vergilischen Dichtimg, in: Aus Roms Zeitwende.
Vom Wesen und Wirken des augusteischen Geistes, Leipzig, 1931.
J. Stroux, Vergil, München, 1932.
W. Kroll, Die Kultur der ciceronischen Zeit, Leipzig, 1933.
U. Knoche, Der Philosoph Seneca, Frankfurt/Main, 1933.
E. Paratore, Il Satyricon di Petronio, Firenze, 1933.
P. Mehmel, Valerius Flaccus, Diss., Hamburg, 1934.
W. Schur, Sallust als Historiker, Stuttgart, 1934.
K. Ziegler, Das hellenistische Epos, Leipzig, 1934.
E. Burck, Die Erzählungskunst des T. Livius, Berlin, 1934.
E. Bernert, Naturgefühl, PW, 16, 2, 1935.
U. Knoche, Der Beginn des römischen Sittenverfalls, NJAB, 1,1938, 99 — 108; 145—162.
G. Pasquali, Terze pagine stravaganti, Firenze, 1942.
A. Rostagni, Svetonio, De poetis, Torino, 1944.
B. Axelson, Unpoetische Wörter, Lund, 1945.
M. Rostovzev, Storia economica e sociale dell' impero Romano, Firenze, 1946.
G. Perrotta, Storia della letteratura greca, Milano, 1946.
M. Leumann, Die lateinische Dichtersprache, MH, 4, 1947, 116—139.
M. Pohlenz, Die Stoa. Geschichte einer geistigen Bewegung, Göttingen, 1948.
W. Windelband, Storia della filosofia, Firenze, 1948.
H. Lausberg, Elemente der literarischen Rhetorik, München, 1949.
A. Ronconi, Da Lucrezio a Tacito, Firenze, 1950.
R. Mondolfo, Il pensiero antico, Firenze, 1950.
B. Snell, La cultura greca e le origini del pensiero europeo, Torino, 1951.
Büchner-Hofmann, Lateinische Literatur und Sprache i. d. Forschung seit 1937, Bern, 1951.
J. B. Hofmann, Lateinische Umgangssprache, Heidelberg, 1951.
J. F. Carspecken, Apollonius Rhodius and the homeric epic, YC1S, 13, 1952, 33 — 143.
E. Fraenkel, Culex, The Journ. of Roman Studies, 42, 1952, 1-9.
B. Snell, Homer und die Entstehung des geschichtlichen Bewußtseins bei den Griechen, in:
Varia variorum, Festg. f. K. Reinhardt, Münster—Köln, 1952.
J. W. Atkins, Literary criticism in antiquity, London, 1952.
Bibliografia speciale su Lucano
a) Articoli di informazione generale
F. Marx, Annaeus Lucanus, PW, 1,2, 1894.
E. Fraenkel, Lucan als Mittler des antiken Pathos, Warburg Vortr., 1924—1925, Leipzig,
1927, p. 229 ss.
A. Thierfelder, Der Dichter Lucan, Arch. f. Kulturgesch., 25, 1934/35,1 — 20.
Bibliografia IX
Schanz-Hosius, Geschichte der römischen Literatur, HdA 8, 2, München, 1935.
E. Malcovati, M. A. Lucano, Milano, 1940.
W. Fischli, Studien zum Fortleben der Pharsalia des Lucan, Luzern, 1943.
b) Fonti
G. Baier, De Livio Lucani in carmine de bello civili auctore, Diss., Breslau, 1874.
H. Diels, Seneca und Lucan, Beri. Akad. Abh., 1885, 3, 1—54.
R. Giani, La Farsaglia e i commentari della guerra civile, Torino, 1888.
C. Hosius, Lucan und seine Quellen, RhM, 48, 1893, 380—397.
C. Vitelli, Studi sulle fonti storiche della Farsaglia, SIFC, 10, 1902, 359—429.
R. Pichon, Les sources de Lucain, Paris, 1912.
F. Schwemmler, De Lucano Manilii imitatore, Diss., Giessen, 1916.
B. Bilinski, De Lucano Troiae periegeta observationes, Eos, 42, 1947, 90—121.
c) Tecnica epica e filosofia
M. Souriau, De deorum ministeriis in Pharsalia, Paris, 1885.
G. Hundt, De M. A. Lucani comparationibus, Diss., Halle; Cothenis, 1886.
F. Oettl, Lucans philosophische Weltanschauung, Progr. Sem. Brixen, 1888.
J. E. Millard, Lucani sententia de deis et fato, Utrecht, 1891.
A. Gregorius, De M. A. Lucani Pharsaliae tropis, Diss., Leipzig, 1893.
J. W. Basore, Direct speech in Lucan as an element of epic technic, TAPhA, 35,1904,94— 96.
F. Caspari, De ratione quae inter Vergilium et Lucanum intercedat quaestiones selects«,
Diss., Leipzig, 1909.
H. C. Lipscomb, Aspects of the speech in the later Roman epic, Diss., Baltimore, 1909.
S. Mair, Die Göttermaschinerie im römischen Epos seit Virgil, Bamberg, 1911.
M. Wuensch, Lucan-Interpretationen, Leipzig, 1930.
L. Eckardt, Exkurse und Ekphraseis bei Lucan, Diss., Heidelberg, 1936.
W. H. Friedrich, Cato, Caesar und Fortuna bei Lucan, Hermes, 73, 1938, 391—423.
A. Bachmayer, Die Motivierung in Lukans Pharsalia, Diss., Freiburg (Schweiz), 1940.
d) Grammatica e stilistica
G. L. Berthold, De Lucani elocutione, Grimma, 1879.
J. Obermeier, Der Sprachgebrauch des M. A. Lucanus, Diss., München, 1886.
J. Fick, Kritische und sprachliche Untersuchungen zu Lucan, Straubing, 1890.
N. Lundquist, Studia Lucanea, Diss., Uppsala; Stockholm, 1907.
G. W. Mooney, Index to the Farsalia of Lucan, Dublin, 1927.
E. Löfstedt, Syntactica I, 2. erw. Aufl., Lund—Leipzig, 1942.
Abbreviazioni
ASNP Annali della Scuola Normale Superiore di Pisa
CPh Classical Philology
EI Enciclopedia Italiana
HdA Handbuch der Altertumswissenschaft
KdG Die Kultur der Gegenwart
MH Museum Helveticum
NJAB Neue Jahrbücher für Antike und deutsche Bildung
N. Jbb. f. Philol. Neue Jahrbücher für Philologie und Paedagogik
PW Real-Encyclopädie der class. Altertumswiss., hrsg. von Pauly-Wissowa-
Kroll-Mittelhaus-Ziegler, Stuttgart, 1893ss.
RhM Rheinisches Museum
RStA Rivista di storia antica e scienze affini
SIFC Studi italiani di filologia classica
TAPhA Transactions and Proceedings of the American Philological Association
YCIS Yale Classical Studies