osmanlı kızılay cemiyeti 1911-1913 yıllığı

730 Pages·2013·10.2 MB·Turkish

TÜRK KIZILAYI TARİH DİZİSİ
Türk Kızılayı, Türk Halkının dünyaya uzattığı merhamet eli olarak yak-
laşık bir buçuk asırdır ulvi bir görevi büyük bir özveri ile yerine getirmekte-
dir. Kurulduğu 1868 yılından bu yana halkımızın ve özellikle yakın coğrafi
komşularımızın başına gelen her türlü felâkette görev alan ve tarihe tanıklık
eden Türk Kızılayı, maalesef bu tanıklığını ilgililere ve yeni nesillere taşıya-
cak çalışmaları ihmal etmiştir.
Elbetteki yapılan her türlü yardım çalışmasının yazışmaları Türk Kızılayı
arşivlerindeki yerlerini almıştır. Ancak, bu çalışmaları arşivlerden kurtarmak
ve yardımlaşma duygusunun cisimleşmiş hali olan Türk Kızılayı’nın anlata-
cak eserleri haline getirmek bizler için tarihi bir görev olmuştur.
Bu görevi yerine getirebilmek amacıyla bir çalışma başlatılmıştır. Türk
Kızılayı Kitaplığı olarak adlandırılan bu çalışmada ilk olarak Kızılayımızın
tarihine ışık tutacak belgelerin kitaplaştırılması hedeflenmiştir. Zaman için-
de ise güncel çalışmalar kitaplaştırılacaktır. Türk Kızılayı, tarihi tanıklığıyla
dünün daha iyi anlaşılmasına, bugünün bu bilgiler ışığında değerlendirilme-
sine ve geleceği planlarken ulusumuzun geçirdiği acılı sürecin bilinmesinde
büyük yararlar görmektedir.
Türk Kızılayı Kitaplığı serisinin oluşumuna fikirleri ve emekleriyle destek
veren herkese teşekkürü bir borç biliriz.
Padişah'ın Himayesinde
OSMANLI KIZILAY CEMİYETİ 1911-1913 YILLIĞI
Hazırlayanlar
•
Yrd. Doç. Dr. Ahmet Zeki İZGÖER Msc. Ramazan TUĞ
Koordinatörler
Belgin Duruyürek
Şahin Cengiz
Kapak Fotoğrafı
Osmanlı Kızılay Cemiyeti Genel Merkezi Binası önünde Hasta ve Yaralı Arabası
Yapım
•
Rıhtım Ajans & Yayınevi www.rihtimajans.com
Baskı ve Cilt
•
Özel Matbaası (0312) 230 66 03
ISBN 978-605-5599-14-0
© Türk Kızılayı Yayınları 2013
Bu kitabın yayım hakları saklıdır. Yayıncıdan izin alınmadan kısmen veya tamamen
çoğaltılamaz ve yayınlanamaz.
1. Baskı, Ankara, Aralık 2013, 1.000 Adet
TÜRKİYE KIZILAY DERNEĞİ
Ataç-1 Sokak Nu: 32 Yenişehir/Ankara
•
T: [phone] F: [phone]
•
http://www.kizilay.org.tr [email protected]
Padişah’ın Himayesinde
OSMANLI KIZILAY CEMİYETİ
1911-1913 YILLIĞI
Hazırlayanlar:
Yrd. Doç. Dr. Ahmet Zeki İZGÖER
Msc. Ramazan TUĞ
Ankara 2013

SUNUŞ
Osmanlı Devleti, 19. Yüzyılın ortalarından itibaren devletin idari yapısı, ta-
rihi ve coğrafyası ile ilgili “sâlnâmeler” yani günümüz Türkçesiyle “yıllıklar”
hazırlatmıştır. Daha sonra bu gelenek yayılmış, kişisel ve kurumsal yıllıklar
da hazırlanmıştır. Bir kısmı günümüze kadar ulaşan bu eserler, tarihe ışık
tuttukları gibi çok önemli bilgileri de günümüze ulaştırmışlardır.
Hilâl-i Ahmer adıyla Osmanlı’da faaliyet gösteren ve günümüze miras kalan
Türk Kızılayı’nın, 1911 – 1913 dönemini kapsayan yıllığı da bizlere kalan
önemli bir mirastır. Her ne kadar ismi “yıllık” olsa da elinizde tuttuğunuz
eserin sayfaları birer anahtardır. Çevirdiğiniz her sayfa, kilidinin içerisinde
dönen bir anahtar misali yeni kapıları açar. O kapıların ardında, yüce insani
değerlerin nesneleşmiş hâli olan Kızılay ve Kızılaycılar sizi beklemektedir.
Sadece Hilâl-i Ahmer’in ya da günümüzdeki adıyla Türk Kızılayı’nın değil,
O’nun bağlı olduğu uluslararası insani yapının detayları ve felsefesi de bu say-
falarda gizlidir. Bu özelliği ile “Osmanlı Hilâl-i Ahmer Cemiyeti Sâlnâmesi”
uluslararası bir eser niteliğindedir. Bu eser, Dünyada iyilik hareketinin han-
gi şartlarda doğduğu ve nasıl günümüze ulaştığının anlaşılmasına da rehber
olacaktır.
Bizler bugün, böyle bir geçmişin izlerini taşımanın haklı gururunu yaşıyoruz.
O izler, bu iyilik çınarının gövdesinden hiç silinmesin diye çabalıyoruz. İnsan
acısını dindirmenin, ihtiyaç sahibinin onurunu korumanın, dünyanın nere-
sinde bir mazlum varsa yarasını sarmanın, gözyaşını silmenin mücadelesini
veriyoruz. Gücümüzü insanlıktan, gücümüzü tarihimizden alıyoruz.
Bugün de yıllıklarımız var. Ülkemizin ve dünyanın dört köşesinde, geceleri-
ni gündüzlerine katarak hizmet eden Kızılaycıların yazdığı insanlık destanı,
yıllıklarımızdaki yerini alıyor. Ancak, bugünkü çabaları doğru anlamak için
de elinizdeki eseri okumak ve anlamak gerekir.
İlgi ve keyifle okuyacağınıza inandığım, tarihe ışık tutan bu önemli eserin
hazırlanmasına katkı sağlayan herkese şükranlarımı sunarım.
Ahmet Lütfi AKAR
Türk Kızılayı Genel Başkanı
V
ÖNSÖZ
Hilâl-i Ahmer Sâlnâmesi, Osmanlı Devleti’nin son dönemini inceleyen araştır-
macıların en sıklıkla başvurdukları ana kaynaklardan birisidir. Çünkü bugün
Kızılay olarak tanıdığımız Osmanlı Hilâl-i Ahmer Cemiyeti; hastanelerin
kurulması ve sağlık hizmetleri, aşhanelerin açılması, muhacirlerin taşınması
ve yerleştirilmesi, temel ihtiyaç malzemelerinin üretilmesi ve dağıtımı, hem-
şirelik eğitimi gibi birbirinden çok farklı faaliyetleri birlikte yürütmüştür.
Cemiyetin faaliyetleri tarihimizin değişik yönlerini kapsadığından, Sâlnâme
de tarihin farklı alanlarıyla ilgilenen geniş bir araştırmacı gurubuna hitap
etmektedir. Bu sebepledir ki, Hilâl-i Ahmer Sâlnâmesi’nin sayın Ahmet Zeki
İzgöer ve Ramazan Tuğ tarafından Latin harflerine çevrilmesi ve ayrıca da
metnin günümüz okurunun kolayca anlayabileceği bir dil ile sadeleştirilmesi
büyük bir hizmet olmuştur. Böylece, yalnızca Osmanlıca bilen araştırıcılar
değil, yakın tarihimizle ilgilenen öğrenciler, öğretmenler ve tarih meraklıları
da kolayca ve doğru bilgi edinebileceklerdir.
Uluslararası cemiyetin (Kızılhaç) de bir parçası olmakla birlikte, meşru ve
ulusal bir cemiyet olarak Osmanlı Hilâl-i Ahmer yönetiminin özgür hare-
ket edebilmesi günümüzde de örnek alınacak bir yapılanma içinde olduğu-
nu gösterir. Hükümet tarafından tasdik edilmiş iç tüzüğünün ve denetimi-
nin yanı sıra, Sâlnâme’de isimleriyle takdim edilen hanedan mensuplarının
onursal üyeliklerinin, Cemiyetin saygınlığı kadar meşruluğu konusunda da
katkısı olduğu anlaşılır. Yine, Askeriye ile yakın temas halinde çalışan Ce-
miyet yönetiminin aynı zamanda birçok kararlar alıp yürütmesi, yöneticilerin
önde gelenlerinin Darülfünun Tıp Fakültesi muallimleri olması gibi hususlar
Cemiyet’in yardım hizmetlerinin kurumlar üstü bir önem taşıdığının delili-
dir. Elinizdeki kitap, böyle bir Cemiyetin daha yakından ve kolayca tanınma-
sına da hizmet etmiş olacaktır.
Cemiyet’in kuruluş aşamaları, kurucuları, yönetmelikleri, bağış sahiple-
ri, Cemiyet’te hizmet edenler, yurt içinden ve dışından ilişkide bulunulan
diğer cemiyetler gibi hususlar hakkında Sâlnâme’de verilen bilgiler, Hilâl-i
Ahmer’in Osmanlı toplumunda sosyal ve siyasî hayatın gelişmesindeki ön-
cülüğüne de ışık tutar. Cemiyet üyeleri; kurucu üyeler, çalışan üyeler ve yar-
dımcı üyeler adlarıyla üç kısma ayrılıp erkek ve kadın Osmanlılardan oluş-
tuğu gibi siyasî, içtimaî, iktisadî ve ilmî heyetlerle diğer Osmanlı cemiyetleri
de toplu olarak cemiyete katılabilirdi. Cemiyetin, “Fukaraperver Cemiyeti”,
“Himaye-i Etfal Cemiyeti”, “Veremle Mücadele Cemiyeti” gibi diğer sosyal
yardım cemiyetlerinin yanı sıra, yurt dışındaki Kızılhaç ve Kızılay’larla da
yakın teması vardı. Özellikle, Müslüman Hint ve Mısır Hilâl-i Ahmer’le-
VI
rinin savaş zamanında vermiş oldukları büyük desteğin hikâyesini de bu ki-
tapta bulacaksınız. Sâlnâme, yakın tarihimizin acılı günlerinde, özellikle de
Trablusgarp ve Balkan Savaşları sırasında verilen büyük mücadelenin askerî
cephesinin yanı sıra sağlık ve sosyal yardım hizmetlerinin önemini ilk kay-
naktan yansıtır.
Cemiyetin başlıca amacı, savaş zamanlarında ordu hasta ve yaralılarının te-
davilerine yardım etmek olduğundan, Cemiyet, kara ve deniz askerlerinin
yardımcı sağlık heyeti anlamına da geliyordu. Bunun için orduyla işbirliği
içinde sağlık heyetleri oluşturulur; sabit ve seyyar hastaneler kurulur ve yö-
netilirdi. Meselâ, dönemin pek zor malî ve ulaşım şartlarına rağmen Trab-
lusgarp Savaşı’nda Cemiyet mensuplarının fedakârca gerçekleştirdiği sağlık
hizmetleri Sâlnâme’de anlatılmaktadır. Yaralıları taşımak ve tedavi etmek
için karada seyyar hastaneler ile sefer hastaneleri, yardım heyetleri, sıhhiye
trenleri, denizde de nakliye ve hastane gemileri hazırlama ve tedarik etme gö-
revlerini üstlenen Cemiyet’in bu gibi faaliyetlerini ayrıntılarıyla Sâlnâme’den
izlemek mümkündür.
Hilâl-i Ahmer Cemiyeti aynı zamanda Osmanlı hanımlarının topluma açı-
lan kapısı olmuştur. Hanım üyelerin Cemiyet’e bağış toplamasıyla başlayan
faaliyetlerinin alanı giderek genişlemişti. Sâlnâme’den öğrendiğimize göre,
yüz kurucu kadın üyeden yedisinin hanedan mensubu olması, devlet ileri ge-
lenlerinin ve askerî erkânın eşleri, kızları ve kardeşlerinin Cemiyet’e üye olup
Cemiyet’te hizmet vermesi Osmanlı kadınlarının toplum hayatına girmele-
rini de teşvik etmişti. Cemiyet, başlattığı hemşirelik eğitimiyle de hanımla-
rın meslek edinmesine katkıda bulunmuştu. Nitekim Trablusgarp ve Balkan
Savaşları sırasında en büyük sıkıntı hastanelere hastabakıcı temininde çekil-
mişti. Bu sebepledir ki, mükemmel görev yapabilecek bilgi ve beceri sahibi
hastabakıcıların yetiştirilmesi Cemiyet’in ana hedefleri içindeydi. Eğitilmiş
hemşireye olan büyük ihtiyacı gören Hilâl-i Ahmer Cemiyeti yöneticileri,
gönüllü hastabakıcılık kurslarıyla hanımlar arasında hastabakıcılık mesleğine
ilgi uyandırmıştı. Osmanlı hanımlarının sağlık ve sosyal yardım hizmetine
katılmalarının tarihî bir kesitini de yine elinizdeki kitaptan izleyebilirsiniz.
Cemiyetin aynı zamanda toplumun ve resmî kurumların ihtiyaçlarını kar-
şılayacak bir takım üretim faaliyetlerini başarıyla yürütmesi Kızılay tarihini
okuyan herkesi derinden etkileyen ve şaşırtan bir diğer husustur. Yokluk ve
savaş zamanında kullanılmak üzere ucuz gıda ve araç-gereç temini, tarım fa-
aliyetlerine girişilmesi, ambarlar kurularak gerekli malzemenin depolanması
VII
ve imalathaneler kurularak ürünlerin çok ucuza elde edilmesi gibi faaliyetler,
Cemiyet’in aynı zamanda bir üretim merkezi ve bir işletme olarak yapılan-
dığına da dikkat çeker. Nitekim Balkan Savaşıyla birlikte felâketler birbirini
izlemiş ve Balkanlar’dan Anadolu’ya can havliyle kaçarak göç eden on binler-
ce Türk ve Müslüman muhacirin ve savaş yaralısının İstanbul’a ve Anadolu’ya
gelmesiyle birlikte başta kolera olmak üzere salgın hastalıklar da baş göster-
mişti. Topraklarını, evlerini, mal varlıklarını kaybeden Rumeli halkının can
korkusuyla Anadolu’ya sığınmalarıyla; sağlık, beslenme, barınma, temizlik
gibi acil sorunlar da beraberinde gelmişti. Camiler, mescitler dolmuş; bin-
lerce muhacir hayvanları ve arabalarıyla sokakta kalmıştı. Balkan Savaşının
kaybıyla birlikte hasta, yaralı, yorgun ve perişan ordu birlikleri de Anadolu’ya
yönelince hüküm süren fakirlik ve yokluk artmıştı. Cemiyet’in, muhacirlerin
iskânı ve temel ihtiyaçlarının karşılanması, sağlık hizmetlerinin ve iaşelerinin
düzenli bir biçimde görülmesi, yöneticilerin uzak görüşlülüğü ve mükemmel
teşkilâtçılığı ile gerçekleşmişti. Sâlnâme, verilen hizmetin tafsilâtlı dökümle-
rini de okuyucuya sunmaktadır.
Kızılay’ın imkânları ihtiyacı olan herkese açıktır. Şubeleri ve komisyonları
aracılığıyla yurt içinden ve dışından bağış toplayan Cemiyet’in ambarların-
dan, imalathanelerinden ve görevlilerinden birçok şahıs ve kurum istifade et-
miştir. Osmanlı Hilâl-i Ahmer Sâlnâmesi, Osmanlı Kızılay Cemiyeti’nin 1911-
1913 Yıllığı olarak birkaç yıl içinde ne denli yoğun, kapsamlı bir hizmetin ve-
rildiğinin ispatıdır. Tarihimizin en acılı ve fakat en övünç verici kesitlerinden
birine yakından ve kolayca ulaşmamızı sağlayan sayın Ahmet Zeki İzgöer’e
ve Ramazan Tuğ’a teşekkür, böyle önemli bir eserin yayınına verdikleri des-
tek ve katkılardan ötürü de başta Türk Kızılayı Arşiv Bölümü ve Kurumsal
İletişim Bölümüne şükran borçluyum.
Prof. Dr. Nil SARI
VIII
İÇİNDEKİLER
Sunuş V
Önsöz VI
İçindekiler IX
Kısaltmalar X
PADİŞAH’IN HİMAYESİNDE OSMANLI KIZILAY CEMİYETİ
1911-1913 YILLIĞI 1
İçindekiler 2
TAHT-I HİMÂYE-İ HAZRET-İ MÜLÛKÂNEDE OSMANLI
HİLÂL-İ AHMER CEMİYETİ 1329-1331 SÂLNÂMESİ 291
İçindekiler 293
EKLER 593
I. Belgeler 594
II. Fotoğraf Altyazıları 712
KAYNAKÇA 716
IX