onderwys aan die kaap onder die kompanjie, 1652-1795.

343 Pages·2013·16.21 MB·Afrikaans

ONDERWYS AAN DIE KAAP
ONDER DIE KOMPANJIE,
1652-1795.
'N KUL TUUR-HISTORIESE STUD IE.
DEUR
P. S. DU TOIT, M.A., D.Phil. (Stell.)
Proefskrif goedgekeur vir <1H}-"'I:raii,!1,,1JOC1tor
aan die U niversitei~t~v;a.fl--':St;ellenl)osch.
Promotor: Prof. dr. H. B. Thorn.
Stellenbosch University http://scholar.sun.ac.za
VOORWOORD.
Wat die leser hiermee aangebied word het aan die einde van
1936 gedien as 'n proefskrif ter verkryging van die graad D.Phil.
in G!')skiedenis aan die Universiteit van Stellenbosch. Die werk
soos hier gepubliceer, verskil slegs in 'n geringe mate van wat dit
oorspronklik was. 'n Paar byvoegings is gemaak om verder lig
te werp op sekere sake, terwyl drie kaarte ingesluit word om die
uitbreiding van die kolonie te verduidelik. Hierdie kaarte kan met
vrug by die text geraadpleeg word. Die feit dat dit as 'n proef
skrif geskrywe is hoe£ niemand af te skrik nie want ek het deur
gaans getrag om dit ook vir die gewone leser belangwekkend en
lesenswaardig te maak.
Dit sou onnodig wees om hier uitvoerig die belangrykheid van die
Geskiedenis van die Onderwys, asook die plek daarvan in die Al
gemene Geskiedenis aan te dui. 'n Paar gedagtes in hierdie verband
sal egter nie onvanpas wees nie.
Verskillende skrywers het verskillende interpretasies gegee van
wat die eintlike onderwerp van die Geskiedenis van die Onderwys
uitmaak. So is nog tot onlangs die beskouing gehuldig dat dit die
geskiedenis van groot opvoedkundiges, hulle lewe en werke, moet
weergee. Met dit as uitgangspunt is egter nie 'n goeie insig in sake
te verkry nie en is die voorstelling noodwendig eensydig. Vir die
opvatting dat dit 'n geskiedenis van pedagogiese stelsels is, is
miskien meer te se. As hierdie stelsels egter op hulself bly staan en
hulle samehang met allerhande ander faktore, met filosofie en
godsdiens, met die hele strewe en lewe van die mensheid of ten
minste van 'n groot groep van mense, nie gesien word nie, bring
dit egter ook nie perspektief nie. Die Geskiedenis van die Onderwys
moet dus meer gesien word as 'n uiteensetting van pedagogiese
denke en doen as 'n deel van 'n groot organiese geheel: die alge
mene kultuurgeskiedenis van die mensheid. Die Geskiedenis van
die Onderwys is inderdaad, of moet altans wees, kultuurgeskiedenis.
'n Skrywer het tereg oor die verhouding tussen die Ge8kiedenis
van die Onderwys en Kultuurgeskiedenis in die algemeen as volg
geskrywe:
,Niets hangt zo innig samen met de verschillende drijvende
en remmende krachten die het leven van een volk bepalen,
als zijn opvoedingswezen .... met de geschiedenis der totaal
kultuur is de geschiedenis der opvoeding organies en onaf
scheidelik verbonden."1
Tussen opvoeding en kultuur bestaan dan ook 'n voortdurende
wisselwerking en wedersydse bei"nvloeding, en in die een is soms
soos in 'n spieel die beeld waar te neem van die ander. 'n Ander
1 Rombouts, F. S., Hi8torie8e Pedagogiek, I, p. 2.
Stellenbosch University http://scholar.sun.ac.za
vi
VOORWOORD.
skrywer het die plek vitn die Geskiedenis van die Onderwys in
die Algemene Geskiedenis as volg uitgedruk :
,The history of Education is involved in the general history
of the world .... the history of the education of a people is
not the history of its schools, but the history of its civilisation."•
Dit is my doel om, gedagtig hieraan, ook nie hierdie wisselwerking
uit die oog te verloor nie. Ek bepaal my dus nie by 'n behandeling
van ,skole" en suiwer ,onderwyssake" nie, maar dui waar nodig
ook algemene kultuur- en beskawingstoestande aan.
Die tydperk onder behandeling is as die peri ode in ons geskiedenis
waarin die fondamente gele is seker van geen geringe belang nie,
ook wat betref 'n studie van die Geskiedenis van die Onderwys in
Suid-Afrika in die besonder. Die laaste helfte van die 17de eeu,
sowel as die 18de eeu, mag met 'ri sekere mate van reg beskou
word as die ,donker tyd" van die onderwys in Suid-Afrika, en wel
gedeeltelik omdat daar gedurende daardie jare .,n groot onkunde
en gebrek aan kennis by 'n groot gedeelte van die bevolking bestaan
het, maar miskien hoofsaaklik omdat so min rakende die destyds
heersende onderwystoestande bekend is. Tog moet hierdie periode
nie as onbelangryk oor die hoof gesien word nie en verdien dit meer
speciaal ons aandag omdat dit, soos Malherbe dit uitgedruk het,
moet beskou word ,as the dark night in which the South African
nation had its birth".3 Die doel van hierdie verhandeling is dan om
meer lig te bring in die duisternis van onkunde aangaande die
saak onder behandeling. Waar getrag sal word om die saak ,in
al sy aspekte" te behandel, daar word as uitgangspunt geneem die
werk van baanbrekers en die langsame begin, om daarna die
ontwaakte_ besef by die owerhede van die belangrykheid van die
opvoeding van die jeug aan te toon, totdat dit behartig is deur 'n
speciale liggaam wat uiteindelik bedrywig was in die bevordering
van die belange van die hoogs belangryke saak van die onderwys.
Omdat 'n gebied betree word wat tot sover nog vrywel onont
gonne was, val daar natuurlik nie 'n lang lys van werke wat reeds
die onderwerp in sy geheel of wel gedeeltelik dek, te vermeld nie.
As vernaamste werk in hierdie opsig geld nog steeds Malherbe se
Education in South Africa (1652-1922). Hoewel hy beslis baan
brekerswerk verrig het, was sy hestek egter te groot om veel in
besonderhede te gaan. Ook het hy, soos hy in sy voorwoord self
aandui, klem gele op een aspekt van die wye veld, nl. die van die
onderwyskontrole, of soos hy dit stel: ,The Development of
Educational Administration". In een enkele hoofstuk het hy
hierdie saak vir soverre dit betrekking het op die bewind van die
Kompanjie aan die Kaap, afgehandel. Waar hy self se werk beskou
as ,by no means a history of South African Education in all its
aspects", maar slegs as ,a preliminary to such a book as yet un
written", daar word hierdie werk in aile beskeidenheid aangebied
• L::mrie, S. S., Historical Survey of Pre-Christian Education, p. l.
a Malherbe, E. G., Education in South Africa (1652-1922).
Stellenbosch University http://scholar.sun.ac.za
VO"ORWOORD. vii
as die eerste hoofstuk in daardie ,boek" wat die onderwys ,in al
sy aspekte" behandel.
Heelwat later as Malherbe se lywige werk, en wei in 1934, het 'n
tweede en veel kleiner werkie oor ons onderwysgeskiedenis verskyn,
nl. die van M. E. McKerron, A History of Education in South
Africa (1652-1932). Ook hierdie skryfster het dus die jare voor
1795 in behandeling geneem. Daar sy egter probeer het om die
inmekaargevlegte drade van ons onderwysontwikkeling uitmekaar
te haal en elkeen se verloop afsonderlik voor te stel, het sy nie
aileen 'n verbrokkelde voorstelling gegee nie, maar haarself origens
skuldig gemaak aan hinderlike herhalings-'n leemte wat uit die
methode van behandeling vloei-en aan belangryke weglatings.
Oor die jare voor 1795 gee dit beslis nie veel nie.
Van die pen van E. Eybers het in 1925 in die Tydskrifvir Weten
skap en Kuns 'n reeks artikels verskyn onder die hoof: Hoofstukke
uit die Geskiedenis van Opvoeding en Onderwys in Suid-Afrika,
waarin die skrywer in sy eerste vyf kort hoofstukkies sekere sake
wat in ons verhandeling breedvoeriger behandel word, ter sprake
gebring het. Hy gee egter net 'n baie vlugtige oorsig van die saak
voor 1795 alvorens hy oorgaan tot 'n latere tyd.
Speciale vermelding verdien die verdienstelike twee mono
grafiee van dr. Franken en van dr. Hoge, wat in Julie 1934 in die
Annale van die Universiteit van Stellenbosch verskyn het, te wete
Huisonderwys aan die Kaap (1692-1732), en Privaatskoolmeesters
aan die Kaap in die 18de Eeu, resp. Hierdie twee stukke vorm
die enigste gepubliceerde werke waarin ten minste een aspekt
van ons eintlike onderwerp enigsins volledig behandel word. Beide
bring duidelik aan die lig die vernaamste aspekte· van een van
die vorms van privaatonderwys wat in swang was, en verskaf ook
so veel moontlik biografiese besonderhede oor indiwiduele gevalle
van huisonderwysers wat onder hulle aandag gekom het. Dr. Hoge
het sy werk in hierdie gees voortgesit en so pas het van hom verskyn,
ook in die Annale van die Universiteit van Stellenbosch, 'n verdere
verhandeling oor die saak: Privaatskoolmeesters aan die Kaap
in die 17de en 18de eeu. Tweede Deel.
Dan is daar nog 'n paar kleiner werkies en artikels wat ons
volledigheidshalwe sl~gs in die verbygaan moet noem daar hulle
skrywers baie vlugtig gestap het oor die jare 1652-1795 .. Hulle is
nl. prof. G. G. Cillie, Die Onderwys aan die Kaap (in die Populair
Wetenskaplike Leesboek, Dl. II), M. E. Martinius (tans mevr.
McKerron), A Sketch of the Development of Rural Education (Euro
pean) in the Cape Colony, 1652-1910, en prof. H. P. Cruse, Die
Geskiedenis van Kleurling-onderwys in die Kaapprovinsie ('n referaat
gelewer in 1934 in die Fakulteit van Opvoedkunde van die Uni
versiteit van Stellenbosch in verband met 'n speciale reeks voor
lesings oor Kleurlingopvoeding). Origens val nog te vermeld
prof. Leo Fouche se referaat, Onze Eerste Sclwlen (in De Unie van
Julie 1910), en die besonder verdienstelike Report of Education
Commission, 1863. Laasgenoemde is 'n belangryke dokument in
Stellenbosch University http://scholar.sun.ac.za
viii VOORWOORD.
ons onderwysgeskiedenis en is die vrug van die werk van 'n Kom
missie van Ondersoek wat in 1861 aangestel is, onder leiding van
Egidius Benedictus Watermeyer, as gevolg van die groot onte
vredenheid met die destydse onderwystoestande. In hulle verslag
het hulle nie alleen 'n oorsig gegee van die belangryke gebeurtenisse
en stadiums van ontwikkeling wat in ons onderwyswereld ook die
j aar 1795 voorafgegaan het nie, maar het dit ook vergeseld laat
gaan van reproduksies, vertaald of andersins, van verskeie belang··
ryke onderwysdokumente, ook van voor 1795.
Aangesien die genoemde werke uit die aard van die saak maar
min gegewens vir hierdie studie opgelewer het, was ek daarvoor
byna uitsluitlik afhanklik van primaire bronne, wat in die eerste
instansie bestaan uit bestuurlike stukke wat hulle bevind in ver
skillende archiewe, burgerlike sowel as kerklike, en in die tweede
plek uit kontemporaire werke, wat hoofsaaklik bestaan uit reis
beskrywings, waarvan die getal wat voor 1795 die lig gesien het,
taamlik beperk is. Onderwysaangeleenthede het ·by hierdie
skrywers slegs terloops vermelding geniet.
Ten slotte is dit vir my aangenaam om die persone en liggame wat
my by die navorsing en andersins behulpsaam was, te bedank.
So is daar die personele van die verskillende bibliotheke in Suid
Afrika, Nederland en Engeland, deur my besoek, asook die amb
tenare van die Staatsarchie£ in Kaapstad, van die :Ryksarchie£ in
Den Haag en van die verskillende private Kerkarchiewe ; die
van die Klassis van Amsterdam, die Kerkarchie£ in Kaapstad,
asook van 'n paar gemeentelike archiewe waaruit ek ook waarde
volle gegewens oor die onderwys in die buitegemeentes gehaal het.
Vir die kaarte wens ek my dank te betuig aan mnr. Eric Stocken
strom van Stellenbosch. Ook betuig ek hiermee my dank aan
mnr. N. van Blerk van Kaapstad en aan mnr. S. Bosman en
mej. A. Smith van Stellenbosch wat my behulpsaam was in die
nalees van die manuskript, die lees van die drukproef en die maak
van die bladwyser, onderskeidelik. Verder is ek dank verskuldig
aan die uitgewersfirma Juta en Kie., Bpk.; mag hulle onderne
mingsgees beloon word en hulle voorbeeld navolging vind.
'n Speciale woordjie van ·dank ook aan die Bestuur van die
Nederlandsch Zuid-Afrikaansche Vereniging, wat deur verlening
van finansiele hulp, deur die Nederlandse Staat tot hulle beskikking
gestel, my gedeeltelik in staat gestel het om met die oog op waanle
volle aanvullende navorsingswerk verskillende Europese Archiewe
en Bibliotheke te besoek.
Meer in die besonder egter wens ek te bedank my promotor, prof.
dr. H. B. Thom, aan wie ek veel dank verskuldig is. Nie aileen
het ek van hom besieling ontvang nie, maar het hy baie daartoe
bygedra om die nodige helderheid te vind en 'n duidelike voor
stelling op te bou uit die massa van materiaal wat ek by die op-·
stelling tot my beskikking gehad het ; sy sympathieke Ieiding was
vir my onmisbaar. Ook aan hom dus my innige dank.
Stellenbosch, December, 1937. P. S. du T.
Stellenbosch University http://scholar.sun.ac.za
INHOUDSOPGA 'VE.
VOORWOORD .. iii-Vj
DEEL I.
BAANBREKERS EN 'N LANGSAME BEGIN,
1652-1714.
HooFSTUK I.
Bladsy.
ONDERWYS IN DIE MOEDERLAND EN IN DIE
OOSTE 1-18
Belang hiervan 1
NEDERLAND .. 1-11
Onderwysbeheer-Verhouding tussen Kerk en Staat 1
Toelatingsexamen en formulier. 2
Leervakke en Leerboeke 3
Sedelike vorming en die Artikelbrief 5
Straf en tugmiddels 7
Orde in die klaskamer 8
Besoldiging van die meesters en bybaantjies 8
Verwaandheid van sommige onderwysers 9
Uitwendige teken van 'n skool .. 10
Lokale as skoolgeboue gebruik .. 11
Skoolgereedskap naas tugmiddelR 11
Algemene gevolgtrekking .. 11
NEDERLANDS-INDIE 11-18
Vroee aandag aan Onderwys 12
Die aandeel van die Kerk 12
Verhouding tussen Kerk en Staat 12
Die Kerkorder van Batavia, 1624 13
Die Kerkorder vir die Bataviase Gemeente, 1643 13
Die Skoolreglement vir die Indiese Skole, 1684 14
Die Onderwys van behoeftige en Slawekinders 16
Sieketrooster-Skoolmeesters 16
Die Latynse Skool op Batavia 17
Samev:ttting .. 18
Stellenbosch University http://scholar.sun.ac.za
X INHOUD,
II.
HooFSTUK
Bladsy
DIE EERSTE OPENBARE SKOLE VIR BLANKES AAN
DIE KAAP 19-38
Vroegste Onderwys slegs godsdiensonderwys . . 19
Vertraging in stigting van eerste skool.. . . 19
Die Sieketrooster as Baanbreker aan die Kaap 23
Die Eerste Skool, 1663-Ernestus Back . . 24
Daniel Engelgraaf sy opvolger in 1665. . 27
Die Skoollokaal en Victor se skool 27
Bolten as Victor se opvolger . . . . . . . . 28
Kommissaris Verburch en die aan~telling van Wittebol
as skoolmeester 28
Die toestand van die skool in 1679 28
Vooruitgang tydens Simon van der Stel 29
Eerste Kleinkinderskool . . 30
Betreurenswaardige toestand vroeg in l8de Eeu- ds.
Le Boucq 31
Die Skool van Davenraad, volgens Kolbe 34
Die Onderwys van minderbevoorregte kinders 35
Samevatting. . 37
HooFSTUK III.
DIE VROEGSTE ONDERWYS AAN NIE-BLANKES . . 39-50
Onderwys aan indiwiduele Hottentotte. . 39
Die Eerste Skool aan die Kaap, 1658-Pieter van der
Stael 41
Van der Stael se kontrak hernu-die skool van 1661 42
Die skool van Ernestus Back, 1663 43
Die beweging tot skeiding tussen blank en nie-blank,
1676 43
Die aandeel van die Kerk-die doop van slawe 44
Die besoek van Van Rheede, 1685, en die Slaweskool 46
Slawe ook hande-arbeid geleer . . 49
f Die minder gunstige toestand van die skool in 1687 49
Gebrek aan leerkragte vroeg in l8de Eeu 50
Slotsom 50
HooFSTUK IV.
ONDERWYS OP STELLENBOSCH EN IN DRAKEN
STEIN:. 51-67
· Inleiding-Verspreiding van die Koloniste 51
DIE KERKSKOOL OP STELLENBOSCH 52-57
Die petisie van die inwoners, Sept. 1683 53
Die Eerste Skool-Sijbrand Mankadan .. 53
Stellenbosch University http://scholar.sun.ac.za
lNHOUD. XI
Bladsy.
Belangstelling van Simon van der Stel 53
Van Rheede se bevindings in 1685 54
'n Jaarlikse Kermis mi 1686 54
Mankadan se stryd met Heemrade en Kerkraad, 1688 55
Krankebesoeker Mahieu en verwaarlosing van die
Onderwys 55
Bastiaan Cevaal as onderwyser tot· 1716 56
DIE FRANSE VLUGTELINGE IN DRAKEN- _
STEIN 57-66
Hulle plasing in Drakenstein 57
HuUe petisie om 'n Skool, 1688.. 58
Aanstelling van Paul Roux tot voorleser-skoolmeester 58
Die verspreid woon as belemmerende faktor by onder-
wys-Hulle petisies tot samewoning 58
Die beleid van mortifikasie ook deur middel van ge-
samentlike skole 59
Die Skool van Paul Roux ? 60
Die Skool van die twee talige N ederlandse kranke besoeker
De Groot mi 1700 61
Tweetalige Hermanns Bosman in sy plek aangestel _. 64
Dood van Roux in 1723 . . 64
Invloed van Franse op Onderwys- en op Godsdienstige
· gebied . . 66
* * * * *
Samevatting .. 66
HooFSTUK V.
BOERESKOOLMEESTERS .. . . 68-80
Die benaminge ,privaatonderwys" en ,privaatskole"
verduidelik 68
Knegte in diens by vryburgers-ook as onderwysers 69
Die aangaan en die royeer van kontrakte 70
Vakke deur hulle onderwys 72
Waartoe onderwyser-knegte ook nog gebruik is 7.2
Hulle vergoeding en byverdienstes 73
Vroeere beroepe van sodanige onderwysers 75
Hulle skrif vergelyk met die van hulle werkgewers 76
Sommige word later dorpskoolmeesters 76
Andere sluit goeie huwelike en word welaf 76
Franse as huisonderwysers 77
Hulle betekenis 79
Stellenbosch University http://scholar.sun.ac.za
xii lNHOUD.
DEEL II.
VOORUITGANG EN DOELBEWUSTE
HERVORMING, 1714-1782.
HooFSTUK VI.
Bladsy.
HERVORMING VAN DIE ONDERWYSBEHEER : DE
CHAV ONNES SE ORDONNANSIE, 1714 .. 83-93
POGINGS TOT HERVORMING VOOR 1714 .. '83-86
Gebrek aan kontrole oor die skole 8:3
·Die bevindings en pogings van ds. Le Boucq 84
Die werk van Joan van Hoorn dienaangaande 85
DE CHAVONNES SE WET 86-89
Die noodsaaklikheid van 'n Onderwyswet 86
Die belangrykheid van goeie onderwysers 87
Toelatingsexamen en aanstelling .. 87
Verpligtinge van die onderwyser-godsdieusonderwys 87
Skoolboeke .. 81:!
Register van Bywoning 88
Die uithang van 'n ,ordounantie" 88
Vakansies 88
Skoolgeld 88
Die instelling van Skolarche as skoolopsieners 89
Die ondertekening van 'n formulier deur onderwysers 89
Afkondiging van die wet deur openbare plakkaat 89
BESPREKING VAN DIE WET 89-93
Die Toelatingsexamen 90
Ondertekening van die formulier 90
Godsdiensonderwys en geleentheidsles;;ies !H
Sedelike vorming en die ,Artikelbrief" !H
Boeke te gebruik .. 92
Koedukasie, maar afsonderlik sit 92
Self waarneem en hoor van lesse 92
Straf .. 92
Vakansies 92
Salaris van onderwysers en bybaantjies 93
Skolarche as skoolopsiencrs 93
Slotopmerking 93
HOOFSTUK VII.
DIE GOEDKEURING EN BENOEMING VAN ONDER-
WYSERS .. 94-101
Onduidelikheid in De Chavonnes se wet i.v.m. waar-
neming van die ondersoek . . 94
Skolarche sedert 1737 hierin geraadpleeg 95
Stellenbosch University http://scholar.sun.ac.za
INHOUD. xiii
Bladsy.
Die Rapport van die Skolarche van 1737 96
Die Ondersoek tussen 1743-1777 .. 97
W aatin sollicitante ondersoek is .. 99
Die herontwaking van die Skolarche sedert 1779 100
Samevatting 101
HooFSTUK VIII.
SLICHER EN DIE LATYNSE SKOOL, 1714-1729 102-109
Slicher se loopbaan voor sy aankoms aan die Kaap 102
Die Latynse Skool, 1714 .. 103
Ondermeesters voor 1720 .. 104
Toestand van die skool in 1720 .. 105
Die status van die Rektor 106
Slicher se geneentheid tot sy vorige beroep 107
Aangestel tot tweede predikant in Kaapstad, 1723 108
Slicher se verdere loopbaan en sy dood in 1730 109
Voortsetting van die skool onder Hofman en Swoigne 109
HooFSTUK IX.
DIE GEWONE OPENBARE LAER SKOLE 110-119
Die reg om skool te mag hou .. llO
Vakke van onderwys llO
Getal skole .. 113
Getal leerlinge en ondermeesters .. 115
Onderwysers se vorige beroepe .. ll7
Sommige beklee later beter betrekkinge 118
Hoe lank het die meesters skool gehou 1 118
Oortreding van De Chavmmes se wet 119
Slotsom 119
HooFSTUK X.
DIE DIAKONIE EN DIE SKOOL VAN DIE SIEKE-
TROOSTER 120-136
Fondse en die gewone alimentasie 120
Welke kinders deur die Diakonie gehelp is 121
Die geval van die kinders van Evert Colijn 122
Wat met sulke kiilders gedoen is 124
Die leerjongens nadat hulle hulle tyd uitgedien het .. 128
Sommige diakoniekinders word onderwysers 129
Die godsdiensonderrig van diakoniekinders 131
Die skool van die sieketrooster 134
Die skool vir bejaarde persone 136
Die Dessiniaanse Bibliotheek 136
Samevatting .. 136