ölüm ve sonrasına ait günümüz halk inançlarının teolojik alt yapısı

257 Pages·2005·1.5 MB·Turkish

T.C.
MARMARA ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
İLÂHİYAT ANABİLİM DALI
KELÂM BİLİM DALI

ÖLÜM VE SONRASINA AİT GÜNÜMÜZ HALK
İNANÇLARININ TEOLOJİK ALT YAPISI
(İSTANBUL/MALTEPE ÖRNEĞİ)

Yüksek Lisans Tezi

Abdulhamid PEHLİVAN

İstanbul, 2005

T.C.
MARMARA ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
İLÂHİYAT ANABİLİM DALI
KELÂM BİLİM DALI

ÖLÜM VE SONRASINA AİT GÜNÜMÜZ HALK
İNANÇLARININ TEOLOJİK ALT YAPISI
(İSTANBUL/MALTEPE ÖRNEĞİ)

Yüksek Lisans Tezi

Abdulhamid PEHLİVAN

Danışman: PROF. DR. M. SAİM YEPREM

İstanbul, 2005
ÖZET
Ölüm ve Sonrasına Ait Günümüz Halk İnançlarının Teolojik Altyapısı (İst./Maltepe
örneği) isimli bu tezde, mümkün olduğunca ölüm ve sonrası hayat için yapılan ritüelleri,
İslâm hukuku çerçevesinde ele alarak, Maltepe’ye has olan ölüm geleneklerinden
bahsedilmeye çalışılmıştır. Cenazeler konusu diğer konulardan çok farklı bir karakter
arzetmekte, ve bu konuda dinî olan ritüellerle gelenekten gelen ritüeller biribiri içine girmiş
bulunmaktadır. Bu yüzden ölüler ve defin işlemleri ile ilgili hususları, önce İslâm kaynakları
ışığında aktardıktan sonra Maltepe halkının inançları ve uygulamaları olarak olduğu gibi
anlatma hedeflenmiştir.
Çalışmamız giriş ve iki temel bölümden oluşmaktadır. Giriş bölümünde araştırmanın
konusu ve problemi, amacı, önemi, hipotezleri, varsayımları, kapsam ve sınırları, evren ve
örneklem üzerinde durulmuştur. Araştırmanın sonunda anket çalışması metni ek olarak yer
almaktadır.
Birinci bölümde araştırmanın teorik çerçevesi çizilerek âhirete îmân; ölüm, hurâfe,
bâtıl inanç ve bid’at alt başlıklarıdan oluşan temel kavramlar; mevlid, ıskat-devir, yas tutma
(matem), türbe başlıklarından oluşan diğer kavramlardan oluşmaktadır.
İkinci bölümde örneklem grubunun demografik yapısı, temel dînî inançları ve
bilgileri, ölüm öncesi ve sonrasına ilişkin halk inançları, cenâze ve kabir namazıları, çeşitli
tutum ve davranışlar, ölümün bireysel ve toplumsal yapısı, ötenazi, intihar ve reenkarnasyon
gibi konularla ilgili bulgulardan oluşmaktadır.
ÖNSÖZ
Günümüzde, diğer ilahiyat alanlarında olduğu gibi, kelâm ilmine ait literatürü
de daha sağlıklı anlama ve üstü tozlanmış tarihî mirasımızı yeniden ortaya çıkarma
çabası çok büyük önem arz etmektedir. Bu amaçla çok çeşitli biçimde ortaya konan
yoğun ilmî gayretler cümlesinden olmak üzere, “Güncel Kelâm Problemleri” başlığı
altında yapılan bir çok araştırma ve çalışma, günümüz insanının zihnini meşgul eden
çözümü zor pek çok probleme cevap aramaktadır. İlmî disiplin olarak ortaya çıktığı ilk
günden itibaren, tarih boyunca geçirdiği her evrede döneminin en canlı ve aktüel
konuları etrafında şekillenmiş bir ilim dalı olan kelâm ilmi, bu yüzden güncel olandan
uzak kalmamalı, bu alanda misyonunun gereğini mutlaka yerine getirmeli, dinin
açıklanması gereken tüm boyutlarını, aklî ve naklî delillerle en iyi şekilde izah
edebilmelidir. Bu amaca yönelik küçük bir katkı olarak gerçekleştirilen çalışmamızda,
bireylerin ölüm sonrasıyla ilgili algı ve uygulamalarına ulaşılmaya çalışılmış, araştırılıp
ele alınan konular, dînî kaynaklardaki kökenleri üzerinden hareket edilmek suretiyle
temellendirilmiştir.
Bazı olaylar vardır ki bunlar sadece insanların bir kısmı tarafından yaşanır,
diğerleri bunlarla hiç ilgilenmez. Bazı olaylar ise herkesi ilgilendirir, fertler onları bire
bir bizzat yaşarlar. İşte herkes için mukadder olan, canlılarda yaşamsal fonksiyonların
tamamen durması anlamına gelen “ölüm” hadisesi herkes tarafından görülecek ve
yaşanacak olan en önemli gerçekliklerden biridir. Başlangıçtan bu yana, insanoğlunu
çok derinden etkilemiş olan bu hadise, insanı aynı konu üzerinde çeşitli ve birbirinden
çok farklı düşüncelere sevk etmiştir. Ölüm olayı karşısında yaşanan âcizlik ve ölüm
sonrasına ilişkin bilgi yetersizlikleri, bütün toplumlarda konuyla ilgili olarak çeşitli
inanç, âdet, töre ve törenlerin oluşmasına neden olmuştur.
İlkel dönem insanları, ölümün tam olarak “bir yok” oluş anlamına gelmediğine;
ölen kişinin yaşamını herhangi bir şekilde sürdürdüğüne, geride bıraktıklarıyla ilişkiler
kurduğuna, hatta onların günlük yaşantılarını olumlu ya da olumsuz yönde
etkileyebildiğine inanmışlardır. Ölenin hem geri dönerek insanlara zarar verebileceği
korkusu, onun hem anılmaya, yiyeceğe, giyeceğe vb. şeylere ihtiyaç duyabileceği
I
inancı, toplumlarda bir “ölü kültü” nün ortaya çıkmasına sebep teşkil etmiştir. Ölen
kişiye karşı duyulan bu iki yanlı duygu, yani hem korku hem sevgi, ölüleri gömme
şekillerini de etkilemiş, bazı yerlerde ceset, vakit geçirilmeden gömüldüğü ya da ıssız
yerlere bırakıldığı gibi, bazı yerlerde de görkemli mezarlara, pramitlere, evin içine,
avluya veya köy meydanına gömülmüş, mezarlara yiyecek, içecek, giyecek gibi şeyler
bırakılmıştır.
Bu tezde İstanbul’un Maltepe ilçesi esas alınarak, bu ilçede yaşayan insanların
ölüm ve sonrası hayat için yaptıkları ritüellerin incelenilmesine çalışılacaktır. Cenaze
konusu, diğer konulardan çok farklı bir karakter arzetmekte olup bu hususta dînî olan
ritüellerle, gelenekten gelen ritüeller biribirinin içine girmiş bulunmaktadır. Bu yüzden
ölüm ve defin işlemleri ile ilgili hususlar önce İslâm kaynakları ışığında aktarılacak
ardından da araştırmamızın anketlerini gerçekleştirdiğimiz Maltepe halkının bu
husustaki inanç ve uygulamaları ele alınacaktır.
Çalışmamız bir giriş ve iki ana bölümden oluşmaktadır. Giriş bölümünde
araştırmanın konusu ve problemi, amacı, önemi, anketimizin hipotezleri, varsayımları,
kapsam ve sınırları, evren ve örneklemler üzerinde durulmuştur. Araştırmanın sonunda
anket çalışmasının metni ek olarak ayrıca yer almaktadır.
Birinci bölümde araştırmanın teorik çerçevesi çizilerek âhirete îmân; ölüm,
hurâfe, bâtıl inanç ve bid’at gibi alt başlıklardan oluşan konuyla doğrudan ilişkili temel
kavramlar ile; mevlid, ıskat-devir, yas tutma (mâtem) ve türbe başlıklarından oluşan
diğer yan ve tâli kavramlar kısaca ele alınmıştır.
İkinci bölümde örneklem grubunun demografik yapısı, bunların temel dînî
inançları ve bilgileri; ölüm öncesi, ölüm sonrasına ilişkin halk inançları, cenâze ve kabir
namazları; ölümle bağlantılı çeşitli tutum ve davranışlar; ölümün bireysel ve toplumsal
yapısı; ötenazi, intihar ve reenkarnasyon gibi konularla ilgili bulgulardan oluşmaktadır.
Bu çalışma sırasında yardım, teşvik ve yönlendirmelerinden büyük ölçüde
yararlanmaya çalıştığım saygıdeğer danışman hocam Prof. Dr. M. Saim Yeprem Bey’e;
tezin ilk gününden itibaren desteklerini esirgemeyen, geçirdiği anî rahatsızlık nedeniyle
tezimi bitimine kadar resmen yönetemeyen Prof. Dr. Metin Yurdagür Bey’e; kendisine
II
her başvurum sırasında yakın ilgi ve yardımlarını gördüğüm Prof. Dr. İlyas Çelebi
Bey’e, anket sorularının hazırlanması ve yorumlanmasında benden yardımlarını
esirgemeyen Yrd. Doç. Dr. Ali Ulvi Mehmedoğlu Bey’e, Prof. Dr. Veysel Uysal Bey’e,
İsam’a ve anketin uygulanmasında emeği geçen herkese teşekkürü borç bilirim.

Abdulhamid Pehlivan
Maltepe, 2005

III
ÖNSÖZ………………………………………………………………………………….I
İÇİNDEKİLER……………………………….….……………………………...……IV
TABLOLAR LİSTESİ……………...……..………………….……………...…....VII
KISALTMALAR…………...………...…………….…………….…………...…..XII
GİRİŞ…………………………….…...…………………………………………………1
A. Konu ve Problem……………………………...………………....……………….5
B. Araştırmanın Amacı……………………………………………...……………….6
C. Araştırmanın Önemi…………………………………….………..……………….7
D. Araştırmanın Hipotezleri...……………………………..………..…………….…7
E. Araştırmanın Varsayımları……………….…………….…………………………9
F. Araştırmanın Kapsam ve Sınırları……..……………….……………..…………10
G. Evren ve Örneklem………………...……………………………………………11

I. BÖLÜM
ARAŞTIRMANIN TEORİK ÇERÇEVESİ
A. Âhirete Îmân…………………………………………...……………………………13
B. Temel Kavramlar………………………………………..…………………………..25
1. Ölüm………….………………….……….…………...………………………….25
1.1 Ölüm Öncesi……………...………...…………...…………………………..28
1.1.1 Hasta Ziyâreti…………………………..……………………………..28
1.2 Ölüm Ânı…………………………...…………….…………………………30
1.2.1 Ölümün Duyurulması…………………………………………………33
1.2.2 Ölünün Yıkanması (Techiz)……….……………...…………………..34
1.2.3 Ölüyü Kefenleme (Tekfin)……………...…………………………….37
1.2.4 Cenâze Namazı…………………………..……………………………39
1.2.4.1 Cenâze Namazının Kılınması İçin Aranan Şartlar………..…..40
1.2.4.2 Cenâze Namazının Kılınışı……………………………………40
1.2.5 Cenâzenin Kabre Götürülmesi………………………………………..42
1.2.6 Ölünün Gömülmesi (Defin)…………………………………………..43
1.2.7 Telkin…………………………………………………………………43
1.2.8 Kabir………………………….……………………………………….44
1.2.8.1 Kabir Suâli…………………………………………………….45
1.2.8.2 Kabir Azâbı……………………………………..…………….46
1.3 Ölüm Sonrası……………………...…………………………..…………….49
IV
1.3.1 Tâziye…………………………………………………..……………..49
1.3.2 Ölü Yemeği ve Ölüyü Anma……….…………………………………50
1.3.3 Ölünün Özel Eşyalarının Dağıtılması……………………..………….51
1.3.4 Ruhla İlgili İnançlar…………………………………………..……….51
1.3.5 Kabir Ziyareti ve Yanlış Uygulamalar…………….....………………55
1.3.6 Kabir Namazı…………………………………….………….………..58
1.3.7 Yas…………………………………………………...…………….….59
2. Hurâfe………………………………………………………...………………….60
2.1 Ölüm Öncesi ile İlgili İnanış ve Uygulamalar……………..……...…………65
2.2 Ölüm Anı ile İlgili İnanış ve Uygulamalar ………………….………..67
2.3 Ölüm Sonrası ile İlgili İnanış ve Uygulamalar………………...…………….69
3. Bâtıl İnanç……………………………………………………………….……….74
4. Bid’at………………………………………………………………….…………81
C. Diğer Kavramlar…………………………………………………………………….95
1. Mevlid……………………………………………………………….….………..95
1.1 Mevlid Törenlerinin Tarihçesi………………………………...…………….95
1.2 Maltepe’de Yapılan Mevlid Törenleri………...……………………………100
1.3 Maltepe’de Mevlid Törenlerinin Yapıldığı Mahaller……….……………...101
1.4 Mevlidin Okunuşuyla İlgili Âdetler…………………………..……...…….102
1.5 Mevlid Yemeği ve İkramları………………...……………..………………102
2. Iskat-Devir………………………………………………………..…………….103
3. Yas Tutma (Mâtem) ve Süresi………………………………...………………..108
4. Türbe………………………………………………………………...………….110
II. BÖLÜM
BULGULAR ve YORUMLARI
A. Örneklem Grubunun Demografik Yapısıyla İlgili Genel Bilgiler…….…….……..123
1. Cinsiyet ………………………………………………………………...……….123
2.Yaş………………………………………………………………………………123
3. Eğitim Durumu…………………………………………………………………124
4. Doğum Yeri…………………………………………………………...………..125
5. Medenî Durum …………………………………………………..……………..125
6. Ekonomik Durum ……………………………………………...………………126
7. Deneklerin Maltepe’deki İkâmet Süreleri…………………….………………..126
8. Meslekî Durum…………………………………………………..……………..127
B. Âhiret ve Âhiret Hayatına İlişkin İnanç ve Kanaatler…………………….……….128
C. Ecel, Ru’yet, ve Cenazeye Yapılan İşlemler Hakkında İnanç ve Kanaatler……….134
V
D. Ölüm Öncesi ve Sonrasıyla İlgili Halk İnançları...…….…………………………..150
1-Ölüm Öncesi………………………….………………...………………………..151
2-Ölüm Sonrası………….…………………………………………………………157
E. Cenaze ve Kabir Namazı Kılma…………………………………………………...182
F. Ölünün Arkasından Yapılan Geleneksel-Modern Törenler ve Tutumlar …………186
G. Ölümün Bireysel ve Toplumsal Yansımalarıyla…………………………………..192
H. Ötenazi, İntihar, Reenkarnasyon ve Organ Bağışı………………….………..…….205
SONUÇ ve DEĞERLENDİRME…………………………………………………..…212
EK 1……………………………………………………………………….…………..223
EK 2……………………………………………………………………….…………..224
EK 3……………………………………………………………….…………………..231
KAYNAKÇA…………………………………………………………...…………….232

VI