Table Of ContentBez pomocy Dawida Golika nie poznałbym tej historii.
Dziękuję Ci Dawid
Wstęp
Chłopak miał świerzb. Paznokciami obgryzionymi do krwi drapał
mundur, międląc jednocześnie milicyjną czapkę zdjętą z szacunku
przed miejskim oglądaczem zwłok. Dostał zadanie – eskortować
doktora Józefa Spiesznego przez te kilkaset metrów, które trzeba było
przejść z Rynku na ulicę Długą. Starszy mężczyzna gderał pod nosem
i powoli pakował swoją lekarską torbę. Nie chciał tam iść, ale
dyndający na ramieniu milicjanta ruski automat nie zachęcał do
dyskusji. Zaczynał się sobotni wieczór. Szabas. Jednak Żydom jego
wizyta nie mogła przeszkodzić w święcie. Wszyscy byli martwi.
Ledwie cztery godziny wcześniej Spieszny wyraźnie napisał na
odwrocie blankietu wezwania, że „z powodu przeszkody” nie stawi się
w Komitecie Żydowskim. Miał inne zamiary. Gówniarzom z nowej
władzy najwyraźniej brakowało jednak kindersztuby i nie przyjęli
odmowy. Mimo że leczył ich świnki, różyczki i zapalenia napletków,
kiedy biegali jeszcze boso, mieli czelność przysłać uzbrojonego
funkcjonariusza do jego domu w Rynku Nowego Targu.
Przaśny. Jasny, o lnianych włosach, trochę kostropaty. Jego
również doktor pamiętał, był chyba z Czarnego Dunajca. Ciężko
przechodził ospę. Wtedy też tak się drapał. Wychodzili z bramy
i milicjant otworzył ją usłużnie. Chciał nawet nieść lekarską torbę, ale
Spieszny wolał, żeby ręce zajął pepeszą.
Referent śledczy Jan Fryźlewicz nie miał wyjścia. Musiał posłać
umyślnego z bronią, bo doktor upierał się i odmawiał,
a wiceprokurator Roman Rękiewicz przed chwilą telefonicznie
zapowiedział, że za parę godzin przybędzie z Nowego Sącza i osobiście
poprowadzi sprawę. Dlatego teraz sam porządkował papiery. Nie szło
mu to sprawnie. Wszystko przez maszynę do pisania. Nie lubił jej.
W miarę nowa, ale niemiecka i najwyraźniej sabotowała wysiłki
polskiego referenta. Litery z ogonkami irytująco przedłużały pisanie.
Za każdym razem musiał cofnąć wałek i uderzać w apostrof. Albo
ukośnik. Taśma się zużyła i oryginały były mniej czytelne niż odbite
przez kalkę kopie. Fatalnie to wyglądało. Na dodatek prokurator
kazał sobie przygotować mieszkanie i nie było czasu na dostawianie
wszędzie apostrofów. Milicjant zapewne zapisałby się w tej historii
jako Fryzlewicz, ale wziął ołówek i dorysował kreseczkę nad „z”.
Właściwie fonogram był gotowy. Przepisany całkiem w porządku
i można było go przedstawić.
Do Prokuratury Sadu Okregowego w Nowym Saczu. Od Powiatowej
Komendy M.O. w Nowym Targu. Nadany dnia 4.5.46 o godzinie 9.40
Tresc
Dnia 2.5.46 okolo godziny 22 giej o jeden klm od Krościenka
kilkunastu osobników w mundurach WP z bronia automatyczna
napadlo na samochód ciężarowy wiozący 26 osób narodowości
żydowskiej do Krościenka. Po wylegitymowaniu 11 osób zastrzelono, 7
raniono, a reszta zbiegla. Zwloki zastrzelonych przewieziono do
Nowego Targu, rannych umieszczono w szpitalu w Nowym Targu.
Przy zwlokach znaleziono 3 zaswiadczenia P.C.K z nazwiskami
wszystkich żydów jako powracających obywateli Austyjackich z obozów
niemieckich. Przesłuchani ocaleni żydzi podaja sie za obywateli
polskich. Ponadto o 2 kl. od krościenka w rzece znaleziono N.N. zwloki
zastrzelonego mężczyzny. Proszę o decyzje.
Podpisal i nadal Fryźlewicz Jan.[*]
Późnym wieczorem Spiesznego ogarniało już zmęczenie. Musiał
obejrzeć dokładnie każde ciało. Dzieci łatwo się obraca. Ale dorosłe
kobiety, a już szczególnie mężczyźni są ciężcy. Każdą ranę trzeba
zbadać sondą, opisać i określić przyczynę śmierci. Doktor kończył
właśnie jedenastą opinię. Tym jedenastym był Jakub Finkelsztajn.
Kawał chłopa. Dostał dwie kule w brzuch, wykrwawił się.
Wiceprokurator Rękiewicz i komendant posterunku MO w Nowym
Targu Banaszek wiedzieli już, że Finkelsztajn miał w kieszeni spis
wszystkich Żydów z ciężarówki. Krew nie zaplamiła papieru i na
odwrocie kartek widać było wbite okrągłe pieczęcie wiz
czechosłowackich. Teraz obaj patrzyli na sprawne dłonie lekarza.
Naoglądali się tego przez ostatnie lata. Za każdym razem to samo.
Vulnera sclopetaria. Tym razem jednak ran postrzałowych było więcej
niż zwykle. Dużo więcej niż jedenaście. Właściwie po kilka w każdych
zwłokach. Wiele w głowach albo wyłącznie w głowach. Jakaś ludzka
zapalczywość musiała eksplodować w ciemności, na szosie, tuż przy
brzegu Dunajca. Furia. Z bliska. Automatycznie i beznadziejnie
szybko.
Dwunaste ciało wyglądało inaczej – łysawe, rude i piegowate.
Leżało w rzeczce Krośnicy przy drodze na Nowy Targ, kilka
kilometrów dalej od innych. Żaden z ocalałych Żydów nie wiedział, jak
nazywa się ten człowiek. Spieszny dyktował: (...)
Zwłoki mężczyzny nieznanego nazwiska, z wyglądu lat około 35, dość
wysoki, silnej budowy ciała. Nad lewą małżowiną uszną, nad kością
skroniową rana owalna, w głębi rany potrzaskane kości, sonda
przebiega w głębi czaszki skośnie ku szczytowi głowy wzgl. ku linii
środkowej głowy z przodu gdzie znajduje się duża rozwarta rana
z potrzaskanemi kośćmi, a z rany wydobywa się oprócz krwi masa
mózgowa. Opinia. Rany opisane pochodzą od kuli z broni palnej, która
zniszczyła znaczną część mózgu wskutek czego nastąpiła śmierć.
I na koniec protokolant dopisał:
Biegły likwiduje za dokonanie powyższych czynności oraz stratę
czasu kwotę 3000 złotych.
Fotografia jest wielkości paczki papierosów. Na niej kilkadziesiąt osób
w mundurach. Leżała na kuchennym stole. Mój ojciec stuknął
papierosem w głowę dość wysokiego mężczyzny, silnej budowy ciała,
z wyglądu około 35 lat i powiedział: – To jest Jan Wąchała „Łazik”.
Mój dowódca. Zdmuchnął tytoń, który rozsypał się na
umundurowanych chłopców w moim wieku i przesunął papierosa
trochę w dół i w prawo. – Ja. Miałem pseudonim „Marian” – prawie
szepnął.
Zapalił. Dużo palił, a teraz był zdenerwowany. Na stole leżał też
pistolet Walther P38, kaliber 9. W skórzanej kaburze. Dwa pełne
zapasowe magazynki i woreczek z amunicją. Gotowy do użycia. Obok
„Trybuna Robotnicza”. Dość dziwny widok w 1978 roku.
Wygrzebałem go zza Boya-Żeleńskiego. Miałem o nim napisać
referat, a w biblioteczce ojca zajmował najwyższą półkę, najbardziej
na lewo. Seria wydawana od 1956 roku przez PIW w płóciennej
oprawie. Zebrał ją całą. Znasz li ten kraj, tom drugi, przekartowałem.
Słówka, tom pierwszy, położyłem obok i wyjąłem Ludzi żywych, tom
trzeci. Wtedy to zobaczyłem. Szarpnąłem Brązownikami, bo się
zaklinował. Wyszedł.
Wiedział przecież, że rosnę, ale nie pomyślał, że tak szybko sięgnę
za wysoko i za głęboko. Położyłem wszystko na stole w kuchni
i czekałem, aż wróci z pracy. Zażądałem wyjaśnień. Na cholerę mu ten
pistolet. I skąd go w ogóle ma. Milczał. Poszedł do swojego pokoju
i przyniósł kilka małych zdjęć. Wyjął z paczki papierosa.
Wtedy dowiedziałem się, że był w lesie. W partyzantce. Mówił
zdawkowo. AK w Gorcach. Krótkimi zdaniami. Odbieraliśmy zrzuty.
Skoczyło też kilku cichociemnych. Więcej w tym ciszy niż słów.
Szukaliśmy wszystkiego po lesie i w zagrodach górali. A później
schował wszystko i nie powiedział mi już właściwie nic. Przez lata.
Nie minęło ich zresztą wiele. Po czterech zmarł.
Przynajmniej trzydzieści razy patrzyłem na tę fotografię. W każdą
rocznicę śmierci taty. Przez lupę. Młody chłopak kucający przy
erkaemie. Uśmiech od ucha do ucha. Wiedziałem już, że to wielki
dzień dla wszystkich na zdjęciu. Ujawnienie w lipcu 1945 roku. Pół
roku po przejściu frontu. Przeczytałem chyba wszystko, co ukazało się
drukiem o Janie Wąchale „Łaziku”, każdą wzmiankę. Wszystko, czyli
parę stron. Na mojej fotografii przyklęknął na prawym kolanie.
W furażerce. Nie śmieje się.
Za trzydziestym razem postanowiłem go poszukać. Śladów.
Czegokolwiek.
Tak poznałem oglądacza zwłok.
[*] We wszystkich cytatach (podanych kursywą) została zachowana
pisownia oryginału.
1
Za trzydzieści szewskich noży
i jeden do oprawiania świńskich
połci
– Przyszedł pan śliwowicy kupić? Do mnie? To przecież w każdym
sklepie dostanie pan śliwowicy. Ale proszę, niech pan wejdzie.
Trzeba się schylić nisko do tych słów. Wejście jest ciasne i o twardą
belkę wcześniej czy później niechybnie nabija się guza.
– Pewnie do rana nam z tym zejdzie, to przy okazji upędzę.
Z zapasu już mało co zostało. Choć właściwie nie umawialiśmy się, że
bimber też. To pan miał przynieść coś ze sobą. Ma pan. To dobrze, bo
przygotowałem sobie wszystko, jak pan prosił. Zapisałem na tym
karteluszku. Sam się dziwię, że tak sporo spamiętałem. Opowiem
panu.
Dobrze się orientowałem w sprawach, ponieważ swoje powinności
wykonywałem skrupulatnie i nie mogło być zresztą inaczej, ponieważ
minister opieki społecznej Stefan Hubicki w rozporządzeniu dokładnie
określił co i jak. Dlatego muszę panu powiedzieć, że śmierci tu były
zwykłe.
Normalnie, nie za dużo. Miałem ustawowo dwanaście godzin, żeby
zbadać każdą. Gdy przyszli po mnie, to najwyżej dwanaście. Nigdy nie
przekroczyłem terminu, a lusterko nosiłem tylko dla pewności
i przykładałem czasem do ust za mgłą oddechu, bo to jest wielka
odpowiedzialność poświadczyć, że życie uciekło. I jak uciekło.
Sprawdzałem pieczołowicie powłokę, czy aby nie jest przerwana,
a gdybym fakt stwierdził, musiałem natychmiast meldować do gminy.
Szukałem więc dokładnie. Jeszcze wnikliwiej starych podkrwawień,
bo siniaki łatwo ukrywają się w plamach opadu, a zazwyczaj są ważną
wskazówką. Zerkałem też za suszem z grochowiny, nawet pod
poduszkę. To nie wie pan, że słoma po grochu, jak ktoś podsypie,
przyśpiesza zgon? Jeśli była, rozpytywałem po rodzinie, po sąsiadach
i wszystkiego się o nieboszczyku dowiadywałem. I o żywych.
Niestety nie studiowałem medycyny. Ale tato dbał o moje
wykształcenie i szkołę powszechną skończyłem w całych siedmiu
klasach. Jak pan widzi, dopilnował tego, co niezbędnie wyróżniało
mnie w gminie i sposobił od początku do pracy. Odkąd pamiętam,
pomagałem mu w przygotowaniu ziół. Zawsze mnie brał do zbioru,
uczył jego pory i w niej faz księżyca. Wąchałem, jak suszył, żeby nie
wdała się pleśń, a w warzeniu to nawet musiałem asystować, a gdy
nie chciałem, to kazał, powtarzając nie raz i pasem, że to mój
największy spadek po nim. A w nim pomieścił specjalny sposób na
gadzi czosnek. Prosty, jednak inny niż reszty zielarzy. Nie wiem, czy
sam go obmyślił. Nie sądzę. Objął receptę chyba jeszcze po swoim
tacie, ale moc z niego się nie postarzała.
Niewiele zbierałem z leczenia. Niewiele, bo mało liczyłem i gdy ktoś
nie miał, to nawet nic lub w naturze. A i na później prolongowałem
zapłatę. Nie, że od razu i już, bo potrafiłem czekać, a chciwość nigdy
nade mną nie zapanowała. Szacunek zdobyłem u ludzi, a tylko takich
wybierano na oglądaczy zwłok. Gmina wysłała mnie aż do Nowego
Targu i tam miałem specjalne przeszkolenie u samego doktora Józefa
Spiesznego. Dostałem formularze do wypełniania. Karty zgonu.
I najważniejsze. Pieczątkę.
