Od Giotta do Chagalla

239 Pages·1952·6.228 MB·Croatian

by  Lionello Venturi

LIONELLO VENTURI
OD GIOTTA
DO CHAGALLA
Preveo
VLAJ>AN DESNIOЛ
MLADOST
ZAGREB 1952

UVOD
Каd neka slika ne ostavlja gledaoca ravnodusnim.
on reagira govoreci: »dopada mi se« ili »ne dopada mi
se«. I svak irna pravo da ве tako izrazl, ра makar ka
kav Ьiо stepen nЗegove kulture. Jer о indlvidualnim
naklonostima nema diskusije; to su prolzvoljna i su
bjektivna misljenja koja nikad nemaju krlvo, ali isto
tako ni pravo: da ы eovjek imao pravo, potreЬno је
da se oslanja na neki objektivni princip.
Katka•d se desava da је takva subjektivna nakl<>
nost jedino moguca. Covjek koji Ьi se jako zalozio da
druge uvjeri kako neka zena treba Ш ne reba da se
dopada, ne samo da Ы se uёinio smije!lnim, vec go
tovo sumnjivim. Slijeganje ramenima jedini је odgo
vor onima kaji Ьi htjeli da »argumentimac dokafu da
treba voljeti Ш ne voljeti neko jelo.
Ali diskusije о umjetnosti, koje lmaju za sobom
tradiciju od nekoliko milenija i koje su privukle u
svoj krug nekoliko velikih duhova, trude se da subjek
tivnu predilekciju prevazidu (а da је pritom ne zane
mare) i da se dovinu objektivnog suda. То jest da
pronadu neko pravilo objektivnog prosudivanja.
Ako·nas kakva Rafaelova madona privlaёi vi!le
nego Мichelangelova SiЬila, mi ipak osjecamo da је i
7
Sibila wnjetniёko djelo. U n~oj,. ~tov~e nalazimo neki
kvalitet razliean od onoga kod Rafaelove madone, i
obratno. Svaka od tih dviju S'lika ima razliёit kvali
tet, to jest neki svoj posebni kvalitet, nezavisno od
cinjenice da li nam se on viSe i1i manje dopada. А
kako taj kvalitet lezi u samoj slici, on је objektivne
prirode; ta1 kvalitet nazivamo umjetnascu.
I tako сето reei: »НЩ;~~Фvа gracija privlaёi nas
v.iSe nego Мichelangelova strahotnost; ipak priznajemo
фl ,je.,t_ ta strahotnost ·Umjetnicki_rootiv, i da је ono
s,~ sц ta d\!,a slikara stvprila umjetnicko djelo.« »Ovo
је;_ urpjetni~ ,djelo« Ш .P~k: •О~о ~ije_ urnjetniёko
djiel9«"'" to· ј~ prvi i poS'ljednji zakljucak kritickog'
sude~ja koj~; pr~vazilazeci subjektivno · dopadanje.
~a· na, znanje da је· tu prisutan ili ods,utan ом,;·
~aЦtet koji !!е naziva umjetnoscu.
Prema tome, te dvije izreke: »ova mi se slika do
~daч,:i »OVa slika. је wnjetniёko Цielo«,-razlicite su
prirode. Prva, buduci· da је proizvoljna, nije ni istinita
ni,JlaЏi.a. Druga,- naprotiv, koja ·pretend1т~. na·;ebjek.;,
tfvnost tvrdeci da se umjetnickf kvalitet nalazi u slicl
о . kojoj је rijeё, nuzno mora da bude :i1i istinita Щ
lama. I stoga, ako ёovjek ne zeli da bude prisiljen
priznati da ima krivo, m.ora dokazati da ima pravo.
. . Pretpostavimo d.a. imamo pred sobom · dva crteza
iste glave, od kojih је jedan od Rafaelove ruke, а dru
gi kopija tog Rafaelovog crteZз. Prvi је ·um.jetnicko
djelo,: drugi је studi,ja, vjezba za uvjezbavanje ruke,
raden s prakЩ!nim ciljem.. Каkо. da spoznamo razliku
medu I).jima?
'. ': Qdgpvorit cemo da . l>U tu Ьitni . uvjeti: prirOdna
цrnjetni&a sensibilnQSt i laiUёka kultura. Dofsta,. ne
в
st<>:ii. da-~Q\'je1t moze ·sudi.ti 1u. uщjetniёkim .stvarima
i~kl1uёivo sIШajщ':i шiutraВnji glas potpuno g~le du
!e. Istina је da nije moguc nikakav kriticki sud ako
nedostaje umjetnicka sensЉilnoot; ali је isto tako
Щtina da umjetnicka sensiЬilnost nije ne!lto jednostav
:qq.)kao elektran; ona _ј~-rezultat skupa covjeejih ak
tivnosti; ona se razvija i dozrijeva sa zivotnim isku
stvom i s kulturom. Onaj tko је gledao s usrdnim
zanimanjem velik broj slika i tko ih i dalje nepre
stano gleda, sposoban је da osjeti umjetnicki kvalitet
u .veeoj mjeri nego onaj cija se misao bavi drugim
stvarima. А ako је imao strpljenja da sravnjuje svo.ie
sudov,e sa sudovima, drugih, ti:udeci se da shvati ra
zlqg sv0g slaganja Ш neslagЩia s njima, tiпi~ је
QЬogatio svo1u sens!bllnost. Bud:ici da se u slici uvijek.
nalaze i zivot i umjetnost, onaj tko posjeduje !ivotno
iskustvo i poznavanje prirode, u povla!l!enom је polo
zaju и pogledu shvacanja umjetnickih vrijednosti.
SensiЫ~t је sama _ро sebl' riedovoljna da Ы covjek.
formulirao sudove, sve dotle dok se nije preobrazila
и jedan skup ideja; ali ako su ideje jasne i odredene,
sensibllnost nadilazi te ideje i utire put stvaranju no
vih ideja. I tako se taj rita.m nastavlja и beskraj.
· Кritika је zrela onda kad је и toj uzajamnoj akcijl
sensibllnooti i ideja postignuta ravnoteza. Ako pre
vaZe sensibllnost, kriticar se povodi za casovitim p::iri
vima i izla.Ze se opasnosti da и njegovim sudovima
kontingentno dobl:je prevagu nad vjeenim. Ali akD
prevafu ideje - а оое streme da postanu zэ.k.oni i pra
vila -, covjek gubl оојесај umjetniCke realnosti, koja
је uvijek.razlicita, uvijek nova, i koja se ne pokorava
nikakvom zakonu. Iz pretjerane l:jubavi prema vjel!-
n'°me, iz pretjeranog straha od (kontingentnoga, l:ovjek
gubl i jedno i drugo, а ono sto ostaje - је praznina.
Postoji izvjesni osjecajni tip umjetnicke kulture.
Na taj nacin vjernici ljepote lako rjesavaju proЬleme.
Kad gledaju kak,•u sliku, ne brinu se da upoznaju
autora, njegov naёin osjecanja, njegovu historiju: oni
ћосе da иZivaju sliku u njoj samoj. Oni vjeruju da
imaju neki osjecaj ljepote koji im omogucuje da sude
је li slika lijepa ili ruzna, i ne traze drugo. Nitko ne
sumnja da oni posjeduju osjecaj za lijepo; ali ako ih
upitate: »Sto podrazumije,,ate pod ljepotom?«, oni с~
se usanciti iza neizrecivog, koje, vec ро svojoj de.fini
ciji, ne moze uvjeriti nikoga, Ш се odgovoriti kakvu
glupost. Stoljecima su ~е filozofi i umjetnici trudili da
definiraju ljepotu i u tome ni!'u uspjeli, zato sto se
cna ne da definirati'. Ljepota sama о seЬi, odijeljena.
'°~ nekog; odredenog umjetnickog djela, ne postoji. А.
»ljepota« koju nalazimo u Homeru i1i Shakespeareu,
u Rafaelu i1i u Rembrandtu nije n:sta drugo ne,50 me
tafora kojom oznacuje?1o umjetnost tЉ pjesnika _i 'tih
slikara.
Svaki autenticni umje.tnik ima svoju posebnu kon
cepciju о ljepoti i istovjetuje ju s idealom koji nje
gova imaginacija tezi da dostigne: da bismo, dakle,
nasli tu »ljepotu«, ne smijeпio izaci iz granica шnjet-·
г.ikove imaginacije.
No pred nasim duhom iskrsavaju objekcije. »osta
vite kraju umjetniёko djelo i mislite na prirodu«, ·reci'
се netko. Ima )zепа koje su · Щере а ima ih koje su•
rиZne. Kako tumaёite tu razliku? Kra:ljica Margarita
pitala је Carduccija је li Annie Vivanti lij~a. »Jos
gore nego lijepa«, odgovorio је Carducci, izraiavajuci:
10
time da ga је zivotnost njegove prijateljice odvracala
od mastanja о idealnoj ljepoti i privodila ga na zemlju,
u realni Zivot, sa svim uzbudenjem, sa svim entu
zjazmom i sa svom borbom koje zivot sobom nosi.
Jednako tako, realni ~е zivot, u isti mah, i gori i
bolji od ljepote. Ono sto mi nazivamo ljepotom kod
neke zene, nije drugo nego njena moe da oearava.
nesto sto stvara ona sama, kad пюzе i hoee. Ona је
svoj vlastiti umjetnik. Njena ljepota nije drugo nego
ёitava njena liёrюst.
А ipak, lijep zalazak sunca, ma koliko lijep Ыо,
ёini se kao da nema nikakve personalnosti. Seljak
koji se bavi samo svojim stadom, automobilist kaji
juri sa sto kilometara na sat, nemaju oeiju za taj
lijepi suncev zalazak. Dante u suncevom smiraju
osjeca nost~lgiju moreplovca. Giorgione u zalasku
sunca vidi ёаs kontemplacije i sanjarenja. Ljepota
sunёevog zalaska је preobrazaj koji od tog zalaska
pravi na.sa imaginacija i na.Sa sensil;>ilnost; to је nase
umjetniёko djelo. Dante је preobrazio zapad sunca
pjesniёki, Giorgione ga је preobrazio slikarski. Zala
zak sunca ~е, ni vise ni manje nego sve druge stvari
u prirrxli, samo pretekst, izlika, za umjetniёko djelo.
Oblёni pozutio list koji u jesen pada »takoder је
lijep«, kao pretekst za umjetnicko djelo, jednako kao
i rujni sunёev zapad. I jedno i drugo moze insp:rirati
samo one koji su sposobni da budu inspirirani, to jest
upravo pjesnike i slikare.
2elja da nademo ljepotu u prirodi i1i u um,ietniё­
kim djelima moze nam pruiiti prilike za korisna
vjezbanja kritiёkog rasud1van1a, pod uvjetom da se
ona neprestano navraca na konkretna umjetnicka djela
1l
i da ·trazi njihovu''vrijednost u··njiliovu stilu. Iriace Ы
covjek mogao da шmе kao remek djelo osrednju sliku
ko',fa •predstavlja · lijepu zenu,' а ·da; -s druge strane,
zaЬaci autenticno remek djelo kome је predmet samo
tanjir jabuka.
Postupak koji је C:esto Ьivao preporucan da Ьi se
shvatilo slikarstvo је taj da covjek slika sarna sebe.
I to је, naravno, odШ!no sredstvo, ali zbog sasvim
druglh razloga ~ego sto se oblcno navode, Ako nasa
sensibllnost reagira na prirodu, ako pravimo portre
lista Ш staЫa, cov,jeka Ш zivotinje, te ako, dok sli
Ji.amo, studiramo oanose figure s prostorom koji ju ц
s.еы sadrzi, odnose povrsine s dublnom, linije sa re
ljefom, Ьоје i svjetlosti; ako, nezadovoljni tiпk, uspL
j'emo da uhvatimo prisnu vezu koja postoji izmedu
~acenja motiva i njegove sredine, i mora1ne i teoret
sk~ posljedice te veze, mi u tom slucaju vjezbamo
nasu imaginaciju u cilju da ustanovimo neki odnos
izmed~ nase individualne reakcije na prirodu i reak
cije svih drugih umjetnika proslosti i sadasnjosti. Sa
svim korisna vje2:ba, i kritiёaru cak neophodno nu!na.
No ipak, ako razrnislimo о prirodi te vjeZЬe, zapazit
cemo 4а se ona sastoji narocito u zivotnom iskustvu:
u ~iziji, osjecaju, imaginaciji, rnisli i volji. А zivotno
i~iv~ је najbolja skola da Ьismo shvatili umjetnost.
kao i sve ostale ljudske djelatnosti.
A1i kad mladu covjeku savjetuju da se uci slikati
е da Ьi shvatio slikarstvo, time hoee da kaZu da је
опо ·sto on ima da naut:i tehnika, upotreba ulj а i
tempere, objektivni Ш fotografski crtez, proporcije,
anatornija, perspektiva, simetrija i t. d Na;ravno,. sve
]2
је. to -kortsno, jer sve to sacihjava dio ljudskog 'isku-·
stva, i jer nam nista ljudsko ne smije blti nepoznafo.i
Ipak ne .treba zaboraviti da poznavanje' tehnike moze
jako nmogo prejudicirati potinanju umjetnosti. Ka:kad
cujemo impresiЗe lijeenika koji su cesto ljuЫtelji
umjetn.osti: oni poznaju anatomiju tako dobro, da se
slika bez veze s anatomijom - а, srecom, takvih ima
mnogo - njihovim ocima cini ruzna. I uopce oni koji
su se potrudШ da nauce neku odredenu tehniku ne·
odricu se prlvilegije da uzinUju tehniku kao mjerilo
u svojim sudovima; oni se oca-jnicki hvataju svojih
saznanja kao spasonosne kotve posred slobodnih talasa
umjetnosti. Ustvari, ne postoji nista sto Ы moglo da
se nazove »tehnikom~ (tako, u singularu) slikarstva.
Tehnike slikarstva su nebrojene; .Stovise, nema tog
slikara, ako је autenticni umjetnik, koji ne Ьi posje
dovao neku svoju vlastitu tehnii!ku usavrsenost, razli
citu od 'tehnika sv"..11 drugih slikara. s~d pretpcstavimo
da mlad covjek korji је savladao tehnilш, koji misli da
је naucio or1u jedinu »tehniku«, promatra neku sliku.
Ako ta slika predstavJja istu vrst tehnike kojom se on
sluzi, slika се, za njega, blti vrlo lijepa. Ali ako је
tehnika .te slike razlicita, i1i cak oprecna, mladi се co
vjek tu razliku uzefi kao pogresku i ostati slijep za·
istinske umjetnicke kvalitete te slike.
ooih
· Drugi jedan · tip' kulture је tip ljuЫtelja ro
mana koji vole ili mrze junake, onih koji se u slikar:.:
stvu dive junacima davnine, srednjevjekovn'm vite
ziina, modernim revolucionarima, idealnim vladarima
Ш »priro-dnirn« seljacima. Walter Scott ili Victor
Hugo, D~Annunzio ili ·verga nagone te ljuЫtel;e da
supstifuiraju svoj licni ideal onome !Но је predstavio·
13
slikar, ра da, dosljedno tomc, nc •vldc 11llku onnkvu
kakva је.
Cak i erudicija moze da pi·u'-1 mogu~nOl'lt tнl(vJm
osjecajnim skretanjima. Knd јс covjclt воЫ iшdno
rrmogo truda da U pojedlnostimo Щ}CYl.Пll, n11 r11•!1njcr,
Zivot u doba Leona Х, to ga navodl dГI toJ 1.lvot Clbo
zava, da ga smatra necim Jcdlnstvcnlш, od!Jc1.1cnlm
od realnog zivota, nekim savrscnstvom ро 1юЫ. On ~с
stovise tvrditi da •је 1 najmanja sumnjn, 1 nLljmonJa
rezerva u tom pogledu nedostut:ilc duznog poAtovnп.1l1,
ako ne cak i hereza. Као с1а јо provldnost otJcrJln toj
epohi tajne vjecne ljepotc, ра nt1m.t1 ostt1\lmu, IJIJutlпl1n
smrtnicim.a, ne ostaje di1.1go ncl{o do }()C)(ncino 11u
koljena u stavu adoracijc. А to јс potpuno zajnmc:':cn
r:i~i;in da se Ьа§ nista ne shvati. Jer ёаk i remc)( djeln
moramo gledati bez predubjc(\cnja i s nasim sadu!!njlnL
щnjetnickim iskt1stvom, ako zelimo da ih shvntlmo
Erudicjja nam koristi, ona јс calt i potrcЫta; 1111 опа
mora da se zadovolji timc da nnm p1•u'-t1 1n11tcrl.l:11
za kriticki sud bez prctcnzljc dn t1tjci!o 1·utщ·ll:kl1tt
sredstvom nostalgijc za ncmoя11~lm pov1·11,·l11111 n11 111-0-
slcst. Та vrsta kulturc, i nc)(C d1·щrc toltvo, нv(Y,jнt.vcnc
su amaterima (cak 1 crudltlmн), 1 nc<JoмLt1Jo 1111 nzl,llj
nosti, potrebne suvislostl, ltojc Ы· d111t.' 11ovot1n d1t
nlkne kritika,
.Ali_ su i vrste kritike tultodo vrlo 1•oznoll~no, Кln­
siёna tradicija osniva se na prlnclpu du Јо н11 нlllcur­
stvom kao i sa poezijom. Kako росmц Jint\ нv11Ј :щ;сt,
mora ga imati i slika! .. , I tuko ](J'lttlш zt1pocinje
s ispitivanjem sujeta, kao da јс on Jsp1·Њ1n 11 knltvo:i
pQemi. Istina, postoje oЫici i Ьојс. All to нu samo
sredstva kojima se izraiava sujet. Pog1•c1\lcn tog sl-
1~.