O wieczności świata ; O dobru najwyższym ; O snach ; O poznaniu rozumowym

176 Pages·2009·4.364 MB·Polish; Latin

by  Boecjusz z Dacji, Władysław Seńko (tłum.)

Boecjusz z Dacji
O WIECZNOŚCI ŚWIATA
I INNE PISMA
SERIA DWUJĘZYCZNA
AG) •^oi^'c:e5
Pod redakcją
Władysława seńki
Kolegium Redakcyjne
Bożena Chmielowska • Juliusz Domański • Agnieszka Kijewska
Leszek Kuczyński • Kazimierz Marciniak OP • Mikołaj Olszewski
Ryszard Tatarzyński
TOM XI
Boecjusz z Dacji
Boecjusz z Dacji
O WIECZNOŚCI ŚWIATA
O DOBRU NAJWYŻSZYM
O SNACH
O POZNANIU ROZUMOWYM
Przełożył, wstępem i komentarzami opatrzył
Władysław Seńko
Wydawnictwo Marek Derewiecki
Kęty 2009
Tytuły oryginałów:
De aetemitate mundi
De summo bono sive De vita philosophi
De somniis sive De somniorum divinatione
De anima intellectiva
© 2009 by Wydawnictwo Marek Derewiecki
Wydanie pierwsze
Przekład: Władysław Seńko
Redakcja książki: Bożena Chmielowska
Projekt okładki: Dariusz Loranc
Druk i oprawa: Cieszyńska Drukarnia Wydawnicza
ul. Pokoju 1, 43-400 Cieszyn
ISBN 978-83-61199-01-4
Wydawnictwo Marek Derewiecki
ul. Szkotnia 29a, 32-650 Kęty
tel./fax [phone]
e-mail: [email protected]
księgarnia: www.derewiecki.pl
nakład: 1000 egz., objętość w arkuszach wydawniczych: 7,7
dystrybucja: tel./fax [phone]
WSTĘP
Niewiele wiadomo o życiu i działalności Boecjusza z Dacji. Był
z pochodzenia Dunem1 2, urodził się ok. 1240 roku, działał w latach
1265-1276 na Uniwersytecie Paryskim jako profesor filozofii {ma­
gister actu regens), należał do nacji pikardyjskiej na Sorbonie i był
obok Sigera z Brabancji najwybitniejszym w XIII w. przedstawi­
cielem kierunku zwanego łacińskim awerroizmem. Przed opubli­
kowaniem przez biskupa paryskiego, Stefana Tempier, wykazu 219
błędów doktrynalnych (7 III 1277) zarzucanych paryskim mi­
strzom filozofii, wśród których znalazły się liczne twierdzenia Bo­
ecjusza, opuścił on Paryż (niewzywany jednak przez Inkwizytora
Francji) i schronił się na dworze papieskim w Viterbo. Później
wstąpił do zakonu dominikanów. Jego liczne dzieła podaje śre­
dniowieczny katalog pisarzy dominikańskich, tzw. Tabula Stam-
sensid. Edycje krytyczne jego dzieł zawarte są natomiast w Corpus
Philosophorum Danicorum Medii Aevi, Kopenhaga 1969-1979.
Już współcześni uważali Boecjusza za wybitnego filozofa —
Idzi Rzymianin mówił o nim nawet jako o jednym z najpoważ­
niejszych mistrzów paryskich, którzy nauczali filozofii za czasów
jego młodości, choć krytykował jego poglądy jako awerroisty3. Naj­
większy rozgłos zapewnił jednak Boecjuszowi ogłoszony w 1277
1 Ustalił to S. Skorgaard Jensen, On the National Origin of the Philoso­
pher Boëtius de Dacia, „Classica et Mediaevalia” 24 (1963), s. 232-241.
2 „Archiv fur Literatur- und Kirchengeschichte des Mittelalters” 2
(1886).
3 „Nos, cum adhuc essemus bachalarius, vidimus quendam magistrum
magnum, in philosophia maiorem, qui tunc esset Parisius, volentem tenere
opinionem Commentatoris concedentem quod homo non intelligit, nisi
sicut caelum intelligit, quia intelligit motor caeli”, Aegidius Romanus, In
IISent., dist. XVII, qu. 9, art. 1.
6 Władysław Seńko
roku Sylabus Stefana Tempier, w którym pomieszczono, wpraw­
dzie bezimiennie, wypisy z najbardziej znanych utworów tego
autora4 5. Liczne rękopisy z epoki zawierające wykaz potępionych
przez biskupa paryskiego błędów podają w tytule, że akt ten skie­
rowany jest przeciw heretykom Sigerowi i Boecjuszowi {Contra Se-
gerum et Boetium haereticos), że dotyczy błędów popełnionych
przez obu tych filozofów {Contra errores Boetii et Sigeri) lub
wprost, że głównym autorem znajdujących się w Sylabusie arty­
kułów był właśnie Boecjusz {Principalis assertor istorum articu­
lorum fuit quidam clericus Boetius appellatus)'1. Podobnie Raymund
Lull nadał swojemu dziełu, napisanemu w Paryżu w 1298 roku
i omawiającemu błędy potępione przez Stefana Tempier, tytuł:
Przeciw błędnym poglądom niektórych filozofów potępionym przez
czcigodnego pana i ojca, biskupa paryskiego, czyli Księga skierowana
przeciw błędom Boecjusza i Sigera, przy czym Boecjusz został tu
wymieniony na pierwszym miejscu6.
W czasach nowożytnych taką wątpliwą „sławę” zapewnił Boe­
cjuszowi Pierre Mandonnet OP, odkrywca i pierwszy wydawca
jego dziełka De summo bono (1897). Uznał on Boecjusza za naj­
bardziej skrajnego racjonalistę w średniowieczu, wręcz za poganina
nieliczącego się z żadnymi wartościami chrześcijańskimi, czym
uzasadniał potępienie Tempiera. Pisał on tak: „W De summo bono
mamy do czynienia z naturalizmem w postaci najbardziej radykal­
nej, jaką znano w średniowieczu. W programie zarysowanym
4 Zob. R. Hissette, Enquete sur les 219 articles condamnes a Paris le
7 mars 1277, Louvain-Paris 1977 oraz przekład polski tych artykułów
w Antologii tekstów filozoficznych z XIII w. pt. „Wszystko to ze zdzi­
wienia”. Wybór, oprać, i wstęp K. Krauze-Błachowicz, Warszawa 2002,
s. 298-318.
5 Por. P. Mandonnet, Siger de Brabant et l’averroisme latin au XIIIe s.,
Louvain 19112, s. 221.
6 Contra aliquorum philosophorum opiniones erroneas et damnatas
a venerabili patre domino episcopo Parisiensi seu Liber contra errores Boetii
et Sigeri, ed. O. Keicher; zob. Tenże: Raymondus Lullus und seine Stellung
zur arabischen Philosophie, „Beiträge zur Geschichte der Philosophie des
Mittelalters” t. VII, 4-5, Münster i. W. 1909.
Wstfp 7
w cym dziełku nie ma nic z porządku chrześcijańskiego. Jest to
najczystszy, najwyraźniejszy i najbardziej zdeklarowany racjona­
lizm. Ci, którzy mają trudności ze zrozumieniem, czym byli awer-
roiści paryscy w XIII wieku, powinni starannie przestudiować tych
kilkanaście stron. Są one tym bardziej pouczające, gdyż odznaczają
się doskonałą formą wykładu, niezwykłą precyzją myśli i sztuką
zwięzłego ich wyrażania. Racjonalizm Renesansu ze swym niepre­
cyzyjnym językiem i filozofią pozbawioną intelektualnych rygorów
nie stworzył niczego, co dałoby się przyrównać do dziełka Boe-
cjusza z Dacji”7.
Pół wieku później Geza Sajó, w odkrytym przez siebie utworze
De aetemitate mundi dopatrzył się teorii „podwójnej prawdy”
(o którą Stefan Tempier oskarżał również paryskich filozofów)8,
wywołując wśród mediewistów ponowne zainteresowanie poglądami
Boecjusza i jego spuścizną naukową. Po odrzuceniu tych „rewela­
cji” przez historyków włączających się do dyskusji nad problemem
tzw. „podwójnej prawdy”, mediewiści podzielili się następnie
w opiniach na temat rzeczywistych poglądów Boecjusza i zna­
czenia jego dzieła dla historii filozofii średniowiecznej. Jedni
uznali, że w poglądach jego nie można dopatrzeć się żadnego
awerroizmu, ani naturalizmu, racjonalizmu czy też relatywizmu,
i że jest to autor zachowujący w filozofii sposób doskonały orto­
doksję chrześcijańską na równi ze św. Tomaszem z Akwinu (Van
Steenbergen). Drudzy, nie kwestionując wierności Boecjusza
wobec wiary, wskazywali na to, że poglądy jego są najbardziej
reprezentatywne dla przełomu dokonującego się u schyłku XIII
i początku XIV wieku u niektórych myślicieli tej epoki, zmierza­
jących do zerwania dotychczasowych więzów między filozofią i tra­
dycyjną teologią, dążyli oni bowiem do zapewnienia filozofii zu-
7 P. Mandonnet, Note complémentaire sur Boèce de Dacie, „Revue des
sciences philosophiques et théologiques” 22 (1933), s. 246-250.
8 G. Sajô, Un traité récement découvert de Boèce de Dacie, Budapest
1954.
8 Władysław Seńko
pełnej, choć nie zawsze korzystnej dla niej samej, niezależności
i autonomii (Gilson).
Pójdziemy tymi koleinami wytyczonymi przez dawniejsze
źródła i dzisiejszą literaturę, prezentując poglądy Boecjusza zawarte
w wydawanych przez nas tekstach i przedstawiając rolę, jaką ode­
grał on w historii filozofii europejskiej.
Zaczniemy od omówienia artykułów Stefana Tempier, które
zostały wyekscerpowane z tłumaczonych obecnie przez nas dzieł:
De summo bono, De aeternitate mundi. Zarzutami odnoszącymi się
do komentarza Boecjusza do De anima zajmiemy się później.
1. DE SUMMO BONO I DE AETERNITATE MUNDI BOECJUSZA Z DACJI
W „SYLABUSIE" STEFANA TEMPIER
Tempier zarzucał studiującym w Paryżu sztuki wyzwolone
(a więc filozofom) nie tylko „wyraźne i szkaradne błędy” teolo­
giczne, ale i „zgoła czcze i niedorzeczne fałsze” filozoficzne („quos­
dam manifestos et exsecrabiles errores, immo potius vanitates et
insanias falsas”) i groził im najpoważniejszymi konsekwencjami,
jakimi były w owym czasie ekskomunika i oddanie winnych pod
sąd Inkwizytorowi Francji reprezentującemu władzę świecką. „Sta­
nowczo zakazujemy — pisze Tempier w Liście wprowadzającym do
Sylabusa — głoszenia poniżej podanych tez oraz całkowicie je po­
tępiamy, ekskomunikując wszystkich, którzy wymienione błędy
lub jakikolwiek z nich, uznawaliby za prawdę i ośmielali się je
bronić lub podtrzymywać w jakikolwiek sposób (odnosi się to
także do ich słuchaczy), chyba żeby w ciągu siedmiu dni zdecydo­
wali się powiadomić o tym nas lub kanclerza paryskiego; nie mniej
i w takim przypadku wytoczymy im proces w celu nałożenia
innych kar wedle rozmiaru winy, zgodnie z tym, co dyktuje
prawo”9. Przyjrzyjmy się zatem twierdzeniom Boecjusza, które
9 „Nos ... districte talia et similia fieri prohibemus, et ea totaliter con­
demnamus, excommunicantes omnes illos, qui dictos errores vel aliquem
ex illis dogmatizaverint, aut defendere seu sustinere praesumpserint quo­
quo modo, necnon et auditores, nisi infra septem dies nobis vel cancellario
Parisiensi duxerint revelandum, nihilominus processuri contra eos pro
Wstff 9
Stefan Tempier uznawał za heretyckie, i których nie wolno było
głosić na Uniwersytecie Paryskim pod groźbą ekskomuniki. Wypi­
sujemy poniżej tezy, które zostały zaczerpnięte z De summo bono
i De aeternitate mundi Boecjusza, choć Sylabus nie podaje nigdy
żadnego odniesienia do źródeł. W osobnym rozdziale omawiamy
natomiast tezy, które mogły być wzięte z anonimowego komen­
tarza do De anima, który my przypisujemy również naszemu au­
torowi. Chcemy je analizować po przedstawieniu poglądów Boe­
cjusza w jego De aeternitate mundi, kwestie bowiem wzięte z ko­
mentarza do De anima (chodzi o artykuły: 7, 8, 13, 14, 187) mają
charakter awerroistyczny, odbiegający od treści zawartych w trak­
tacie O wieczności świata. Istniały wobec tego podstawy, by je osą­
dzić jako niezgodne z doktryną katolicką. Odmawiano im też
z tego powodu autentyczności jako tekstom nienależącym do spu­
ścizny literackiej Boecjusza.
2. TEZY SYLABUSA
POCHODZĄCE Z DE SUMMO BONO I DE AETERNITATE
Artykuł 9: „Nie było pierwszego człowieka ani nie będzie
ostatniego, wręcz przeciwnie istniało zawsze i będzie istnieć ro­
dzenie się człowieka z człowieka” (Quod non fuit primus homo, nec
erit ultimus, immo semper fuit et semper erit generatio hominis ex
homine).
Artykuł 17: „Nie zdarza się, by ciało, które uległo znisz­
czeniu, powróciło znów do życia w takiej samej numerycznie po­
staci, ani by zmartwychwstało numerycznie to samo ciało” (Quod
non contingit corpus corruptum redire idem numero, nec idem
numero resurget).
Artykuł 18: „Filozof nie może przyjmować prawdy o przy­
szłym zmartwychwstaniu, bo nie jest możliwe rozumowe docie­
kanie na ten temat. — Jest to błąd, ponieważ i filozof winien swój
umysł skłaniać do posłuszeństwa Chrystusowi” (Quod resurrectio
qualitate culpae ad poenas alias, prout ius dictaverit, infligendas”, z Listu
wprowadzającego do Sylabusa Stefana Tempier.
10 Władysław Seńko
futura non debet concedi a philosopho, quia impossibile est eam inve­
stigari per rationem. — Error, quia etiam philosophus debet captivare
intellectum in obsequium Christi).
Artykuł 2 5: „Bóg nie może dać wieczności rzeczy
zmiennej i podległej zniszczeniu” (Quod Deus non potest dare per­
petuitatem rei transmutabili vel corruptibili).
Artykuł 4 0: „Nie istnieje doskonalszy sposób życia niż po­
święcenie się filozofii” (Quod non est excellentior status quam vacare
philosophiae).
Artykuł 9 0: „Filozof zajmujący się naturą powinien ne­
gować możliwość powstania świata w czasie; opiera się bowiem na
przyczynach naturalnych i racjonalnych. Wierzący może natomiast
negować odwieczność świata, wychodzi bowiem z przesłanek po-
nadnaturalnych” (Quod naturalis philosophus debet negare simpli­
citer mundi novitatem, quia innititur causis naturalibus et rationibus
naturalibus. Fidelis autem potest negare mundi aeternitatem, quia
innititur causis supernaturalibus).
Artykuł 14 4: „Wszelkie dobro, jakie jest dostępne czło­
wiekowi, polega na cnotach intelektualnych” (Quod omne bonum,
quod homini possibile est, consistit in virtutibus intellectualibus).
Artykuł 14 5: „Nie ma żadnego problemu nadającego się
do rozumowego roztrząsania, którego by filozof nie powinien
podjąć i rozstrzygać, ponieważ pojęcia tworzy się na podstawie
rzeczy. Filozofia zaś w różnych swoich działach ma badać wszystkie
rzeczy” (Quod nulla quaestio est disputabilis per rationem, quam
philosophus non debet disputare et determinare, quia rationes acci­
piuntur a rebus. Philosophia autem omnes res habet considerare se­
cundum diversas sui partes).
Artykuł 15 4: „Mędrcami tego świata są jedynie filozofo­
wie” (Quod sapientes mundi sunt philosophi tantum).
Artykuł 18 4: „Stwarzanie nie jest możliwe, chociaż wedle
wiary należy przyjmować twierdzenie przeciwne” (Quod creatio
non est possibilis, quamvis contrarium tenendum sit secundum
fidem).