o apalpador ou pandigueiro

53 Pages·2011·2.39 MB·Portuguese

O APALPADOR OU PANDIGUEIRO

Xesús Taboada Chivite fala do costume que denomina "a noite de
apalpadoiro" e que consiste en palpar o ventre das persoas na noite de
fin de ano por ver se comeron ou non para todo o ano que entra.
Semellantes testemuños a este, procedentes de diferentes lugares da
montaña de Lugo, refiren o mesmo hábito, ou rito, denominado "apalpadoiro" ou
"apalpadoira" que se facía na noite de fin de ano. Consistía en apalpar o ventre, sobre todo o
de nenos e nenas, para saber se comeron o suficente para que o ano que entra non sexa de
fame, senón de fartura.
O investigador José André Lôpez Gonçâlez publicou en AGAL-GZ, Portal Galego da Lingua, no
Nadal do ano 2006 un artigo titulado “O Apalpador. Personaxe mítico do Nadal galego a
rescate” onde dá a coñecer unha serie de informacións procedentes de testemuñas das terras
luguesas de Loúzara, O Courel e O Cebreiro recompiladas xa en 1994. Neste artigo dise que o
Apalpador é un xigante, carboeiro que mora nas devesas, que usa boina, casaco esfarrapado e
remendado, fuma en pipa, que se alimenta de bagas e xabaríns. O día 31 de decembro baixa da
montaña e visita aos nenos, despois de quedaren durmidos. Entón apálpalles a barriga por ver
se están cheos ou se teñen fame. De teren a barriga chea, di: “Así, así esteas todo o ano “ e
déixalles unha man chea de castañas. De ver que teñen a barriga baleira, non di nada, mais
tamén deixa unha presa de castañas.
Jerónimo de Vicente, desde Ourense, achéganos estes versos que lle cantaban os pais ós seus
fillos a noite que baixaba o Apalpador:
Vaite logo, meu meniño (miña meniña) Mañá é dia de cachela,
marcha agora para a camiña que haberá gran nevarada
Que vai vir o Apalpador e há vir o Apalpador
a apalparche a barriguiña cunha mega de castañas.
Xa chegou o día grande Por aquela cemba
día do noso Señor. xa ven relumbrando
Xa chegou o día grande o señor Apalpador
e virá o Apalpador. para darvos o aguinaldo.
1
cachela=plancha furada para asar as castañas
mega=cesta para apañar castañas e outros froitos secos
cemba=parte elevada dunha montaña ou camiño

Recentemente, en datas previas ao Nadal de 2008 escoitamos no programa da Radio Galega
dirixido por Xurxo Souto "Aberto por reformas" o testemuño de Miguel Losada quen facía
referencia ao Pandigueiro, personaxe que na Terra de Trives acudía aos leitos dos nenos que se
tiveran que deitar na Noite de Nadal co ventre baleiro.
Segundo esta información os nenos tiñan que pedirlle leitiña con purgazos (castañas secas,
cocidas) ao Pandigueiro por medio dun retrouso (que xa non lembra) e este baixaba da Serra
da Cabeza Grande coas castañas e, ademais, podía levar xoguetes tallados en madeira cocida
de amieiro.

2
A AVENOITEIRA

A avenoiteira cincenta (caprimulgus europaeus) é unha gran descoñecida entre as aves
galegas, aínda que non é escasa no noso territorio. Os seus hábitos nocturnos, voo silencioso e
incrible destreza para mimetizarse co contorno, converten a súa busca en todo un desafío. Nin
sequera o seu canto ,similar ao croar dunha ra, lle confire o máis mínimo afán de protagonismo.
Tal vez ese carácter misterioso faga que sexa branco de falsas crenzas, como aquela que a
acusa de chupar o leite dos ubres das cabras (velaí o seu nome en castelán, chotacabras, ou en
catalán, enganyapastors); e tal vez tamén por iso comparta, con mouchos e curuxas, o
dubidoso honor de ser «ave da morte» na mitoloxía galega, ou, o que é o mesmo, portadora
das ánimas dos defuntos cara ao máis alá.
Mais o certo é que á avenoiteira nin lle gusta o leite nin é ave rapaz, senón que segue un réxime
estrictamente insectívoro. Mostra predilección polos espazos abertos onde pace o gando, nas
proximidades dalgún piñeiral. Captura as presas ao voo, valéndose dunha boca enorme que
emprega a modo de rede, flanqueada por unhas sedas que funcionan coma órganos sensoriais.
Conta, ademais, cun fino oído e cuns ollos dotados para orientarse na escuridade.

3
OS BIOSBARDOS
Os biosbardos son una figura mitolóxica existente en Galicia e coa que se gastan bastantes
bromas, algunhas delas relacionadas cos nosos ríos.
Tamén se chaman cocerellos, gazafellos e cazarellos, en castelán gamusinos.
Moitas veces hai xente que invita a buscar biosbardos, normalmente pola noite, que é
realmente cando saen. Cazar biosbardos, sen matalos, é apasionante. Un método bo é ir pola
noite e levar un saco, para meter os biosbardos, e un pau co que se vai golpeando a maleza e o
chan. Cando sae o biosbardo, o que hai que facer é metelo no saco. Convén ir con xente que
coñeza o lugar e que estivera en contacto anteriormente con eles.
Son, desde logo, moi esquivos e á primeira de cambio poden ata mexar por nós...hai que ter
moito coidado. En canto ó tamaño hai de todo, desde o tamaño dun pequeno coello ata o
tamaño de medio dedo. Hai xente que dí que voa, ou sexa que é un paxaro.
Hai un método totalmente seguro para facer polo menos
un achegamento aos biosbardos que consiste no seguinte:
Vaite a un río calquera, mellor un regato ou un río
pequeno, os biosbardos gustan moito de xogar onde o río
ten pasais ou poldras. Para velos hai que ir pola noite,
mellor de lúa chea, xa que se non haberá que levar unha
lanterna. O normal é achegarse máis ou menos á metade,
estes lugares son de pouca auga; ao pararse, seguro que
coa luz da lúa e mirando hacía arriba da corrente, verás
unha figura, se a lúa é chea esa figura será o reflexo de ti mesmo. Nese momento, o veterano
que estará ao teu carón dirache que ahí está o biosbardo e seguro que sin que te deas conta
acabarás no río... Logo todos riremos a broma...
Este é un biosbardo típico, o tamaño é inferior ao dun coello e ten
certo parecido a un esquío pero cun rabo completamente distinto e
pezuñas como si fora un pequeno cabalo.
O da corbata é un pequeno agarimo do debuxante, dende logo os que
teño visto eu non levan corbata, mais ben levan
unha especie de pañoleta.
No debuxo vese un gamusino, así é como se
chama en Castela ao biosbardo.

Son moi agarimosos e non morden. Se os levades para a
4
casa morren rápidamente, o mellor é telos
un momento e deixalos onde viven, no
bosque...
A COCA

Cando en Redondela non había máis que un
grupo de casas, apareceu un monstro con
figura de réptil ou de dragón mariño que
esnaquizaba todo o que achaba no seu
camiño, e apoderábase das máis belas raparigas, ante a impotencia do veciños. As aparicións
da bicha eran inesperadas e devastadoras. Chamárona Coca, En canto á súa natureza, existen
diferentes versións; moitas sinalan que viña desde o mar, concretamente desde o golfo de
Rande tendo grandes concomitancias con outras lendas como a do monstro do Lago Ness.
As trampas que os aldeáns preparaban para a súa defensa eran inútiles e a situación chegou a
tal extremo que as doncelas de aldeas veciñas non quería casar con ningún mozo de
Redondela.
O único remedio que as xentes do pobo atoparon para eliminar esta constante ameaza foi o
ataque. Para tal empresa preparáronse forxando longas espadas de dobre fío. Con estas armas,
se juramentaron para alcanzar a vitoria e esperaron a vinda do monstro.
No transcurso do singular combate rexistráronse numerosas baixas entre as xentes do pobo,
pero finalmente o monstro foi morto por un mozo do pobo que con gran arroxo, conseguiu dar
unha estocada entre os ollos da bicha. Foi grande a festa coa que se celebrou a vitoria e nesta
os mozos bailaban facendo soar as súas espadas, mentres que as mulleres, levantaban ao
carricho ás súas fillas sen medo a que o monstro llas arrebatase.Os mozos bailan o rredor do
dragón morto.
Na procesión un monstro con forma de dragón, paséase polas rúas precedendo a comitiva e
portado por mozas que reciben o nome de céntulos. Combínanse ademais a danza das espadas
e a das penlas, nenas que bailan sobre os ombreiros de fornidas mulleres, coñecidas polo
sobrenome de “mulas”.
A orixe desta manifestación pérdese na noite dos tempos. Non cabe dúbida que renace e
esténdese tal e como chegou aos nosos días desde a Idade Media, pois non se trata máis que
dunha representación plástica do Demo, tipicamente cristiá. De feito, imita a función da
escultura e a pintura, tanto románica como gótica.
Pero a loita dun Deus (ou un representante do mesmo) cunha serpe ou dragón é moi vello,
tanto que xa existía nas relixións antigas.
A primeira denominación que temos documentada é a de \"coquetriz\" (Ourense 1437), que
non é máis que un crocodilo. Neste texto galego, esta “coquetriz” non é máis que o dragón
5
que ía na procesión do Corpus levado polos zapateiros. Non cabe dúbida por tanto, de que o
nome vén do latín cocatrix (crocodilo), e que xa se atopaba a mediados do século XV (1441) nun
documento de Ourense o nome tal e como se usa hoxe en día: coqa e qoqa.

OS DEMOS
Seres malvados moi presentes na mitoloxía popular galega. Tamén se lles coñece como Diaños.
O Demo de Carboeiro
Preto da estrada que vai de Santiago a Ourense érguense as impoñentes ruínas do mosteiro de
Carboeiro. Foi antigamente un dos máis ricos mosteiros de todo o país, pero non sempre fora
así. Pois cando os monxes quixeran establecerse neste emprazamento, coñeceran moitas
dificultades para construír un edificio que fose digno de devir un gran lugar de oración e de
meditación. Non só era difícil atopa-los obreiros que soubesen traballa-la pedra, senón que
tamén faltaba o diñeiro, e os monxes tiñan que se conformar con vivir en cabanas de pólas e
celebra-los oficios en minúsculas capelas que non chegaban para acoller a todos.
Por máis que o abade pedía axuda ós habitantes do país, estes, demasiado ocupados nas súas
tarefas, non se daban ningunha présa en responderlles. No tocante a dar diñeiro ós monxes,
nin pensalo, porque eles mesmos eran moi pobres e vivían mal. O abade pedíalle axudas ó
bispo, pero este sempre lle respondía : que tiña que facer algo. As cousas non se amañaban
para os monxes que se vían na obriga de pasar un novo inverno a tremelicar de frío nas súas
cabanas, ó abrigo das chuvias e da neve, case que expostos ó vento dos grandes temporais do
mes de novembro.
Certo día, no decurso da súa xuntanza no que lles servía de sala capitular, dirixiuse ós monxes
nestes termos:
- Irmáns, esta situación non pode continuar. Como non atopamos os medios de construír o
noso mosteiro, é preferible separarnos e irmos, un a un, integrarnos noutras abadías. Éche ben
triste ter que chegar a iso, pero xa non hai outra solución
Un dos monxes levantouse e solicitou humildemente a palabra.
- Fala, irmán Ramón, dixo o abade. Tes algo que nos propor?
- Certamente, -dixo o irmán Ramón- pero teño moito medo de que vos pareza mal, e non me
perdoaría ser obxecto de escándalo.
-No punto no que estamos, -dixo o abade- podemos oír de todo sen quedar ofuscados. Fala
pois sen medo.
- Pois ben, velaí. Non somos ricos, pero posuímos algo que non ten prezo. É o salterio de san
Cibrán.
6
- Efectivamente, respondeu o abade, temos o salterio de san Cibrán. Pero onde queres chegar?
Desexarías vendelo? Non creo que atopemos un comprador suficientemente rico como para
que nolo pague ben.
- Non se trata de vende-lo, -respondeu o irmán Ramón- Ese salterio ten unha grande virtude,
sabédelo todos, porque quen o leva consigo está seguro de escorrentaro demo se este se
presenta para atormentalo.
- Exactamente, pero non vexo en que podería axudarnos ese salterio. A Deus grazas, o demo
déixanos en paz e non ten que facer coa nosa pobreza.
- Por iso, dixo o irmán Ramón, non está interesado en que continuemos a ser pobres. Preferiría
que sexamos ricos e que descoidémo-los nosos deberes coa opulencia e a ociosidade. Entón,
como o diabo ten sona de ser un bo construtor, ¿por qué non pedirlle que nos constrúa unha
abadía de pedra sólida, coma as que hai por todo o país? Será tentado a face-lo, e cando veña
reclama-lo debido, sempre poderemos face-lo fuxir grazas ó salterio de san Cibrán.
Houbo, entre os monxes, un grande murmurio.
- Silencio! -exclamou o abade-. A proposta do irmán Ramón non é absurda, ben ó contrario,
sería xusto que o inimigo de Deus contribuíse a facer a morada do Noso Señor. E xa que o
demo é construtor, fagámoslle construír o noso mosteiro. Amañarémonos para non pagarlle
nada. Paréceme que ben debe iso ós pobres cristiáns.
Despois de ter deliberado, os monxes puxéronse todos de acordo en dicir que era, nas
presentes circunstancias, a única saída ós seus problemas.
- Moi ben! -concluíu o abade-. E posto que es ti, irmán Ramón, quen tivo a idea, encargámosche
negociar o asunto.
Naquel serán mesmo, cando escureceu, o irmán Ramón foi a un sitio onde sabía que podía
achar ó demo. Na súa xuventude, vira frecuentemente ás bruxas da súa aldea invocar ao
Inimigo para enfeitizar a aqueles a quen elas xuraran estragar. Sabía o que conviña facer. Foi
pois directamente a un cruce de camiños pedregoso onde o Demo tiña por costume apostarse
cando prevía que un home estaba disposto a concluír un pacto con el.
Foi pois a ese cruce. Colleu unha póla de acivro e fixo unha cruz que plantou ó revés no chan.
Non tivo que esperar moito, o Demo presentóuselle baixo a forma dun home fraco vestido de
negro e de roxo.
- Qué queres?, preguntou o Demo cunha voz fungona que se esforzaba en tornar amable.
- Que nos constrúas un mosteiro digno de nós. No país non falta a pedra, e a túa habilidade é
ben coñecida. Fainos as obras que chas habemos pagar ben.
- Ah!, desde logo!, -exclamou o diabo escachando cunha risa que lle provocou un calafrío po-lo
lombo ó bo do irmán Ramón-. E ti que me darás a cambio?
- Pon o prezo -respondeu o monxe.
7
- Tómasme por parvo? -díxolle o demo-. Seiche moi ben que vós, os monxes de Carboeiro,
posuídes o salterio de san Cibrán. Se hai algo que aborrezo, é precisamente ese salterio.
Imaxino que, se fago un trato contigo, vós todos trataredes de me escorrentar brandindo ese
libro. Non me deixarei agarrar na trampa, asegúrocho.
- Ponlle prezo -repetiu o irmán Ramón.
- Pois ben, acepto a túa proposta, pero coa condición de que xa non teña que volver a verte, nin
a ti, nin a ningún dos teus, porque estou seguro de que me faríades fuxir con ese salterio que
execro. Fagamos un arranxo, monxe, un arranxo que non se refira á vosa confraría. Hoxe é
venres. Comprométome a construír o voso mosteiro de aquí ó domingo pola mañá, palabra de
demo, pero esixo en contrapartida tódalas almas dos que morran o domingo, entre a misa
maior e vésperas que non ides deixar de celebrar na vosa igrexa noviña.
O demo sabíache ben o que facía. Sabía ben que naquela estación eran moitos os que morrían
de frío e de vellez o domingo, mentres os fillos estaban na igrexa a segui-los oficios.
- Trato concluído -respondeu o monxe.
- Non é suficiente - proseguiu o Demo-. Tés que asinar.
Sacou un rolo de papel no que estaban escritas cousas terribles. O irmán Ramón leuno
atentamente, logo cortou o dedo da man, e asinou o documento co seu sangue.
- Perfecto - dixo o diaño refregando as palmas contento-. Desexo que todos vós esteades tan
contentos de min coma o estarei eu de vós.
E desapareceu na noite en medio dun remuíño de vento.
O irmán Ramón regresou ó mosteiro, ou polo menos ó que facía as veces del. Foi onda o padre
abade e mantivo con el unha conversa secreta. Despois marchou a durmir tranquilamente no
seu xergón, nunha cabana na que entraban por todas partes as correntes de aire.
Na noite seguinte, produciuse unha grande axitación no país. As xentes dos arredores oíron
uns ruídos que lles parecían moi estraños, pero non ousaron saír das casas de tan
enxordecedor que era o alboroto. Éche ben certo que o Demo gastaba sen conta. Fixera vir do
inferno a toda unha lexión de demiños que se ocupaban en carrexar pedras e en labralas. Logo,
baixo a dirección do Demo en persoa, os demos máis experimentados puxéronse a ergue-los
muros e as bóvedas da igrexa abacial e os edificios conventuais. Nunha palabra, traballaron
todos tan ben que, a mañá do domingo, alí onde só había unha aldea de choupanas, erguíase
un mosteiro de pedra esculpida e de aspecto magnífico.
Os monxes ficaron admirados ó ver tal esplendor e non podían crer en tanta felicidade. Pero cal
non sería a sorpresa dos habitantes do país cando viron levantarse así sobre o horizonte un
santuario tan bonito e tan perfecto. Pois o diabo traballa ben cando se empeña. Pero estaban
lonxe de pensar que era obra do Demo, e todos pregoaban o milagre. Axiña precipitáronse na
igrexa para asistir á misa maior que celebraba o padre abade.
8
Nun recanto, nas pendentes da montaña, o diabo refregando as mans de contento,
entusiasmado coa idea de que ía facer unha boa colleita de almas. Aproveitaría para repoboa-lo
inferno que, daquela, tiña a tendencia de quedar bastante deserto, por culpa dos predicadores
que andaban a espalla-la boa palabra por toda a terra.
Tan pronto como rematou a misa maior, despois de ter pronunciado o "ite missa est", o padre
abade entoou con voz forte o canto das vésperas. Os fieis quedaron ben sorprendidos, pero
seguíronas con tanto fervor como antes tiñan seguido a misa. E cando todo rematou, volveron
ás súas casas bendicindo ó Señor. En canto ós monxes, tiveron o privilexio dunha comida de
festa onde o viño correu en abundancia, o que non era de desprezar.
Non obstante, había un que non andaba demasiado contento, era o Demo. Coa rabia, rompeu
as gadoupas na rocha na que se apoiaba, e aínda hoxe vémo-las súas marcas. Comprendeu que
fora enganado e pasou o seu tempo a espreita-los monxes de Carboeiro. Encantaríalle destruí-
lo mosteiro, pero, por unha parte, as obras do demo son difíciles de destruír po-lo sólidas que
son, e, pola outra, tíñalle tanto medo ó salterio de san Cibrán que se mantiña prudentemente
afastado, non querendo acometer nada que puidese prexudica-lo máis.
Pero cando, séculos máis tarde, o salterio de san Cibrán foi transferido a Toledo, o demo tomou
o seu desquite. Soprou unha pavorosa tempestade sobre o mosteiro de Carboeiro e por iso
hoxe só vemos alí as ruínas.
Demiños lambóns
Pasou en Castro Caldelas (Ourense). Unha moza estivo posuída polos demiños e víase en que
falaba o castelán correctamente cando de seu natural era incapaz.
A moza posuída, a criatura segundo preferían chamarlle os demiños, tiña unha irmá de nome
Carolina e se ós enredantes se lles antollaba facían que Carolina tivese que levar a irmá ás
cabaliñas.
A criatura negábase en redondo a pisar lugar sagrado, así que cando chegou o día da novena
dos Remedios, a pesar dos moitos intentos que se fixeron , non houbo maneira de convencela
para que fose.
Entón falaron os demiños e dixeron que se lles daban un chourizo e unha onza de chocolate
deixaban ir a moza á novena. Déronlles as viandas, a moza
foi á novena e quedou libre deles xa para sempre.
[Ilustración de Noemí López]

Demo asubiador
Verdade ou lenda, alí onde o río dos Gafos se nomea río da
Estación, en Figueirido, concello de Vilaboa (Pontevedra),
acostuma escaravellar un trasno rebuldeiro, o demo
asubiador. O tal perello ten por ocupación escoller no
aninovo o parvo da aldea, un parvo por ano. O demo inviste
o seu lecer, que é moito, asubiando no ouvido do escolleito.
9
A vítima pasa o ano escoitando campás e sen saber onde. Cumprido o prazo, o mítico pillabán
afánase na elección doutro coitado, e, segundo din, isto leva acontecendo dende que as orellas
penduran da cachola.

[Texto remitido por Carlos Solla. Informante: Pedro Aboi Santos, 65 anos]

AS DONAS
Personaxes femininos da mitoloxía galega asociadas cos castros e coas fontes. Hai inscripcións
prerromanas en Galicia nas que xa figuran as Matronae.

A DONA DO MONTE DAS CROAS
Na parroquia de San Martiño de Salcedo, concello de Pontevedra,
onde remata o lugar do Carramal e comeza o lugar de Birrete, na
beira do río do Batán e á sombra dos matos de Bouza Panda
atópase o monte das Croas. O topónimo xa adianta o que nos
podemos atopar alí: posiblemente o castro máis interesante e
mellor conservado de cantos se localizan no concello de
Pontevedra. Segundo a conclusión dos arqueólogos que fixeron
catas no lugar estariamos ante o único castro prerromano de
Pontevedra. Aquel que se achegue a este outeiro poderá
observar como parte das murallas da croa do castro aínda se
manteñen en pé, máis de 2000 anos despois da súa construción.
Tamén se poden albiscar as estruturas das casa cuxos muros
afloran a ras de chan. Por suposto, como non podía ser doutro
xeito neste país noso, o castro do monte das Croas atópase sen escavar e carece da mínima
indicación para chegar a el.
Pero o monte das Croas garda outro tesouro marabilloso, a lenda da moura do monte das
Croas que recolleu D. José Casal y Lois alá polo ano 1866 e que sería publicada na obra “Galicia”
de Manuel Murguía e tamén Leandro Carré Alvarellos na súa imprescindible “Las leyendas
tradicionales de gallegas”. A lenda foi recollida como sigue:
No monte das Croas estaba, noutros tempos, encantada unha señora de singular beleza.
Habitaba nun palacio que había no interior do monte no cal gardábase un gran tesouro, que a
fama da súa riqueza chegou ata Cádiz. Moitos eran, polo tanto os que desexaban atopalo, mais
non lles era posible á pesar de que a canción daba, nos seguintes versos, os sinais exactos do
lugar no que estaba agochado.
Monte d’as croas,
Ponte d’o batan,
Fonte de clara (augua?) fria
10