Nietzsche i filozofia

226 Pages·1997·8.785 MB·Polish

by  Gilles Deleuze

Gilles Deleuze
Nietzsche i îi ozoîia

Cilles Deleuze
c o
Warszawa 1997
Tytuł oryginału:
Nietzsche et la philosophie
© Presses Universitaires de France, 1962
© Copyright for the Polish edition
by Wydawnictwo Spacja, Warszawa 1993, 1997
© Copyright for the afterword
and the Polish translation by Bogdan Banasiak, Łódź 1993
Projekt okładki i opracowanie graficzne
Lech Robakiewicz, studio tCHu.
Na okładce wykorzystani grafikę.
Ity Robakiewicz
Fundacja Aletheia
00-987 Warszawa 4
skr. poczt. 228
Druk i oprawa: Constanti
tel. [phone]
Wydanie II poprawione
ISBN 83-85277-35-8
ROZDZIAŁ PIERWSZY
Tragiczność
1. POJĘCIE GENEALOGII
Najbardziej ogólny projekt Nietzschego polega na wprowadzeniu
do filozofii pojęć sensu i wartości. Jest rzeczą oczywistą, że filozofia
współczesna w znacznej’mierzę.ży.wiła.sie j nadal.sję żywLNietzschem.
Być może jednak nie w taki sposób, jakiego by on sobie życzył.
Nietżsęhe nigdy nie ukrywał, że filozofia sensu-i wartości musi być
krytyką. To, że Kant nie dokonał prawdziwej krytyki, jest nawet jedną
z głównych pobudek dzieła Nietzschego. Otóż w filozofii współczesnej
dosżłó do tego, że teoria wartości zrodziła nowy konformizm i nowe
formy uległości. Nawet fenomenologia przyczyniła się swym aparatem
do oddania często w niej obecnej inspiracji nietzscheańskiej na służbę
nowego konformizmu. W przypadku zaś Nietzschego musimy wyjść,
przeciwnie, od .następującego faktu: filozofia wartości, jaką on
ustanawia i jak ją pojmuje, jest prawdziwą realizacją krytyki, jedynym
sposobem realizacji, krytyki totalnej, czyli filozofowaniem „za pomocą
młota”. Pojęcie wartości implikuje W istocie krytyczne odwrócenie.
Z jednej strony wartości jawią się czy też oferują jako zasady: ocena
zakłada wartości, na podstawie których szacuje ona zjawiska. Z drugiej
jednak strony, i to w głębszym sensie, właśnie wartości zakładają
oceny, „osądzające punkty widzenia”, z których wywodzi się sama ich
wartość. Problemem krytycznym jest wartość wartości, ocena, z której
wypływa ich wartość, a zatem problem jch tworzenia. Ocena określona
jest jako żywioł różnicujący odnoszące się do siebie wartości: żywioł
zarazem krytyczny i twórczy Oceny odniesione do ich żywiołu nie są
wartościami, lecz sposobami: bycia, sposobami istnienia tych-, którzy
osądzają i oceniają, służącymi właśnie za zasady wartościom, poprzez
porównanie z którymi wydają oni swe sądy. Dlatego mamy zawsze
przekonania, uczucia, myśli, na jakie zasługujemy w zależności od
naszego sposobu bycia czy stylu życia. Istnieją rzeczy, o których
możemy mówić, które możemy odczuwać lub pojmować, wartości,
w jakie możemy wierzyć, jedynie pod tym warunkiem, że oceniamy
„podle”, „podle” żyjemy i myślimy. Rzeczą zasadniczą jest to, że
6 Nietzsche i filozofia
wysokie i niskie, szlachetne i nikczemne nie są wartościami, lecz
reprezentują żywioł różnicujący,’ z którego wywodzi się wartość
samych wartości.
Filozofia krytyczna obejmuje dwa nierozłączne posunięcia: od­
niesienie wszelkiej rzeczy i wszelkiego źródła1 jakiejś rzeczy do
wartości; ale także odniesienie tych wartości do czegoś, co byłoby
niejako ich źródłem, i co rozstrzyga o ich wartości. Dostrzec w tym
można dwojakie zmagania Nietzschego. Z tymi, którzy chronią
wartości przed krytyką, zadowalając się inwentaryzowaniem wartości
istniejących albo krytykowaniem rzeczy w imię ustanowionych
wartości: z „wyrobnikami filozoficznymi”, Kantem, Schopenhaue­
rem (DZ, 211)1 2. Ale też z tymi, którzy poddają krytyce albo
1 Franc, l'origine oddajemy tutaj jako „źródło”, a zatem rozumiemy je jako
„różnicę”, nie zaś — jak chce tradycja zachodniej metafizyki — jako
„podstawę”, „zasadę”, a więc jako tożsamy ze sobą „początek”. Albowiem
— jak pisze Deleuze w innej swojej książce — „nie ma prawdziwego
początku, albo raczej prawdziwy filozoficzny początek, czyli Różnica, jest już
sam w sobie Powtórzeniem” (G: Deleuze, Différence et répétition, P.U.F.,
Paris 1968, s. 169-170) [przyp. tłum.].
2 Teksty Nietzschego cytujemy tutaj według polskiego wydania Dzieł
(Warszawa 1905-1912), posiłkując się skrótami, numeracją części oraz
paragrafów; oznaczenia lokalizujemy bezpośrednio w tekście:
A — Antychryst. Przemiana wszystkich wartości, przeł. L. Staff, t. 8;
DD — Dytyramby dionizyjskie, przeł. S. Wyrzykowski, t. 4;
DZ— Poza Dobrem i Złem, przeł. S. Wyrzykowski, t. 2;
EH — Ecce Homo. Jak się staje, kim się jest, przeł. E. Staff, supłem.;
GM— Z genealogii moralności. Pismo polemiczne, przeł. L. Staff, t. 3;
J— Jutrzenka. Myśli o przesądach moralnych, przeł. S. Wyrzykowski, t. 7;
LA — Ludzkie, arcyludzkię, przeł. K. Drzewiecki, t. 10;
NR — Niewczesne rozważania, przeł. L. Staff, t. 13;
NT — Narodziny Tragedyi, czyli hellenizm i pesymizm, przeł., L. Staff, t. 9;
WM— Wola mocy: Próba przemiany wszystkich wartości (studia i fragmenty),
przeł. S. Frycz i K. Drzewiecki, t. 12;
WR — Wiedza radosna (La gaya scienza), przeł. L. Staff, t. 6;
Z— Tako rzecze Zaratustra. Książka dla wszystkich i dla nikogo, przeł. W.
Berent, t. 1;
ZB — Zmierzch bożyszcz, czyli jak filozofuje się miotem, przeł. S. Wyrzykow­
ski, t. 5.
Z języka francuskiego natomiast tłumaczymy wydany wyłącznie po
francusku zbiór wczesnych pism Nietzschego Naissance de la philosophie,
przeł. G. Bianquis, N.R.F., Paris (w tekście oznaczając NP) oraz — wobec
rozbieżności wydań polskiego, niemieckiego i francuskiego — La volonté de
puissance, przeł. G. Bianquis, N.R.F., Paris (w tekście oznaczając VP);
przywołany zaś raz tylko przez Deleuze’a tekst, Nietzsche contra Wagner,
oznaczamy NW [przyp. tłum.].
Tragiczność 7
respektują wartości, wywodząc je z prostych faktów, rzekomych
faktów obiektywnych: utylitaryści, „uczeni” (DZ, VI). W obu przypa­
dkach filozofia ginie w niezróżnicowanym żywiole tego, co ma
wartość w sobie, albo tego, co ma wartość dla wszystkich. Nietzsche
przeciwstawia się zarazem wzniosłej idei fundamentu, pozostawiają­
cej wartości w stanie niezróżnicowanym, w jakim istniały na począt­
ku, oraz idei prostego pochodzenia przyczynowego czy też płaskiego
punktu wyjścia, która ustala dla wartości niezróżnicowane źródło.
Nietzsche tworzy nowe pojęcie genealogii. Filozof jest genealogiem,
nie zaś sędzią trybunału na wzór Kanta ani też mechanikiem na
sposób utylitarysty. Filozof jest Hezjodem. Kantowską zasadę uni­
wersalizmu, a także drogą utylitarystom zasadę podobieństwa za­
stępuje Nietzsche poczuciem różnicy albo odległości (żywioł róż­
nicujący). „Z tego patosu oddalenia dobyli sobie dopiero
dostojni prawo stwarzania wartości, wykuwania mian wartości, Cóż
obchodziła ich pożyteczność!” (GM, I, 2).
Genealogia oznacza zarazem wartość źródła i źródło wartości.
Genealogia przeciwstawia się zarówno absolutnemu, jak i relatywr
nemu bądź utylitarnemu charakterowi wartości. Genealogia oznacza
żywioł różnicujący wartości, z którego wypływa sama ich wartość.
Genealogia, oznacza zatem źródło lub narodziny, ale także źródłową
różnicę czy też odległość u źródła. Genealogia .rozróżnia u źródła
szlachetność i podłość, szlachetność i nikczemność, szlachetność
i dekadencję. Szlachetne i nikczemne, wysokie i niskie oto żywioł
czysto genealogiczny bądź krytyczny. W ten jednak sposób rozumia­
na krytyka jest zarazem krytyką najbardziej pozytywną. Żywioł
różnicujący nie jest krytyką wartości wartości, jeśli nie jest zarazem
pozytywnym żywiołem kreacji. Dlatego Nietzsche nigdy nie trak­
tował krytyki jako reakcji, lecz jako akcję. Aktywność krytyki
przeciwstawia Nietzsche zemście, urazie -bądź resentymentowi. Od
początku do końca książki towarzyszyć będzie Zaratustrze jego
„małpa”, „błazen”, „demon”; ale małpa różni się od Zaratustry, tak
jak zemsta, i resentyment różnią się od samej krytyki. Wzięcie małpy
za siebie to jedna że strasznych pokus, na jakie Zaratustra czuł się
narażony (Z, III, O mijaniu). Krytyka nie jest re-akcją na re-sen-
tyment, lecz aktywnym wyrazem aktywnego sposobu istnienia: atak,
a nie zemsta, naturalna agresywność sposobu bycia, boska niegodzi-
wość, bez której nie można sobie wyobrazić doskonałości (EH,
Dlaczego jestem tak mądry, 6—7). Jest to. sposób bycia filozofa,
ponieważ filozof zamierza właśnie posługiwać się żywiołem róż­
nicującym jako żywiołem krytycznym czy też twórczym, a zatem
jako młotem. O swych adwersarzach mówi Nietzsche, Że myślą
„podle”. Wiele oczekuje po tej koncepcji genealogii: nowej or­
8 Nietzsche i filozofia
ganizacji nauk, nowej organizacji filozofii, określenia przyszłych
wartości.
2. SENS
Nigdy nie znajdziemy sensu jakiejś rzeczy (bytu ludzkiego,
biologicznego czy nawet fizycznego), jeśli nie wiemy, jaka siła
zawłaszcza rzecz, eksploatuje ją, opanowuje bądź się w niej wyraża.
Zjawisko nie jest pozorem ani nawet przejawem, lecz znakiem,
symptomem, który znajduje swój sens w aktualnej sile. Filozofia jest
w całej rozciągłości symptomatologią i semiologią. Nauki są sys­
temem syptomatologicznym i semiologicznym. Metafizyczny dua­
lizm pozoru i istoty, a także przyjmowaną przez naukę relację skutku
i przyczyny zastępuje Nietzsche korelacją zjawiska i sensu. Wszelka
siła jest zawłaszczeniem, opanowaniem, eksploatacją pewnego kwan­
tum rzeczywistości) Nawet percepcja w swych różnorakich aspektach
jest wyrazem sił, które zawłaszczają naturę. Oznacza to, że sama
natura ma historię. Historia rzeczy tó — ogólnie — ciąg zawładają-
cych nią sił i, współistnienie sił walczących o zawładnięcie nią. Ten
sam przedmiot, to samo zjawisko zmienia sens zależnie od siły, jaka
je zawłaszcza. Historia jest zmiennością sensów, czyli „(...) jeno
kolejnem następstwem głębiej lub płycej odbywających się, mniej lub
więcej wzajemnie niezależnych, odgrywających się w niej procesów
przemagania (...)” (GM, II, 12). Senś jest zatem pojęciem złożonym:
istnieje zawsze wielość sensów, konstelacja,.zespół następstw, ale też
współistnień, który z interpretacji' czyni sztukę. „(...) a wszelkie znów
przemożenie i opanowanie [jest] nowem wytłumaczeniem (...)” (GM,
II, U).
Filozofia Nietzschego jest niezrozumiała, póki nie zdamy sobie
sprawy z jej zasadniczego pluralizmu. A prawdę mówiąc, pluralizm
(zwany inaczej empiryzmem) to tyle, co sama filozofia. Pluralizm
jest wynalezionym przez filozofię czysto filozoficznym sposobem
myślenia: to jedyna rękojmia wolności konkretnego umysłu, jedyna
zasada gwałtownego ateizmu. Bogowie umarli, ale umarli ze śmie­
chu, słysząc, jak jakiś Bóg mówi, że jest jeden. „Nie jestże to właśnie
boskością, że są bogowie, a nie ma Boga?” (Z, III, O odszczepień-
cach). A śmierć Boga, który uważał siebie za jedynego, sama jest
wieloraka: śmierć Boga jest zdarzeniem, którego sens jest wieloraki.
Dlatego Nietzsche nie wierzy w głośne „wielkie zdarzenia”, lecz
w milczącą wielość sensów każdego zdarzenia (Z, II, O wielkich
zdarzeniach}. Nie ma żadnego zdarzenia, zjawiska, słowa ani myśli,
których" sens nie byłby wieloraki. Coś jest bądź tym, bądź tamtym,
bądź czymś bardziej złożonym zależnie od sił (bogów.), które tym
czymś władają. Hegel chciał ośmieszyć pluralizm, utożsamiając go ze