Table Of Content.
ERRATA
Graagstelonsdievolgendefoutereg:
p.5/6deParagraaf:vervang“dele"met“dle".
p.9/5deparagraaf:vervang“stadite"met“stadige".
p.37/2deparagraaf:vervang“egte"met“egter".
p.44/Isteparagraaf:vervang“Buffeldornpad” met“Buffelsdoornpad".
p.64/3deparagraaf:vervang“beina”met“byna”;5deparagraaf:vervang“JanvRibeeckweg"met
“JanvanRiebeeckweg”.
p.70/4deparagraaf:vervang“ie"met“die”.
p.81/7deparagraaf:vervang“hierfdie"met“hierdie".
p.85/8steparagraaf:vervang“die"met“Die”.
p.94/6deparagraaf:vervang“geskry"met“geskryf'.
p.96/4deparagraaf:vervang“StHelana”met“StHelena".
p.98/7deparagraaf:vervang“Kempten"met“KemptonPark”.
p.107/5deparagraaf:vervang“Greshaber”met“Grieshaber”.
p.142/Isteparagraaf:vervang“wysbyeenkomste"met“wyksbyeenkomste”.
p.148/Isteparagraaf:vervang“afgegee”met“afgee".
p.158/Isteparagraaf:vervang“gepllant”met“geplant”.
p.163/7deparagraaf:vervang“hart”met“hard".
p.166/2deparagraaf:vervang“beina"met“byna";5deparagraaf;skrapdieeerste“’npaar".
p.167/Isteparagraaf.Vervang"tiepe”met“tipe"en“ongelukking"met“ongelukkig”
p.167/Isteparagraaf;voeg(sic)agterdievolgendewoorde;“tiepe";“ongelukking";
“swiergisme".
p.168/3deparagraaf;vervang"tri-projektor”met“truprojektor”.
p.170/3deparagraaf;skrapdie“die"voords.Botha.
p.173/2deparagraaf;vervang“ho"met"hom”en“gedra"met“gedrag".
p.177/2deparagraaf;vervang“stallietjies"met“stalletjies".
p.178/2deparagraaf;vervang“gely"met“gelei".
p.181/3deparagraaf;skrap“dien"
p.185/4deparagraaf;vervang“trugestoot”met“trugestoot".
p.189/2deparagraaf.Vervang“huH”met“hulle”.
p.189/3deparagraaf.Vervang“projector”met“projektor”
p.192vervangSuziemetSukie.
Voegdevolgendeby:
©Kopiereg2006
Ds.G.S.Botha(jr).
[email protected]
UitgegeedeurdieNederduitschHervormdeKerk,GemeenteKlerksdorp-OosMórester.
Omslagontwerp:MústieBenade
Eerstedruk2006
ISBN0-620-36980-9
©Alleregtevoorbehou.Geengedeeltevanhierdleboekmagopenigemaniergereproduseer
wordsonderdieskrifteliketoestemmingvandieuitgewernie.
Bronne:
AldieverwysingsverwysnanotuleboekevandieNederduitschHervormdeKerkvanAfrika,
GemeentesenRinge,watbewaarwordindiekerkseArgiefbewaarplekinPretoria.
Dieskrywerwensomdankuittespreekteenoordiepersoneel,veralmnr.N.G.Sarkady,virdie
hulpwatinhierdieverbandontvangis.
OH
STUYV VKTVT
hl
NeAA^rí^uiVsch^Hí^i^OYyyicieyQeyÝyu^rcCe/
Klcrhí,dorp'Ooy
Zcrjutýxie/IQSD 20 jLtwie/2003
'
BOTHA
STE'PHAN
e>n/
MTISIPXINV 3TNAVT
VOORWOORD
Virdie meeste lidmate van 'n gemeente is dit 'n vreugde om ‘n boek in die hande te
kan hou wat “ons gemeente” se geskiedenis vertel. So 'n boek vertel 'n verhaal van
menseen omstandighedewatonsselfken, dalkselfbeleefhet. Ditisonsverhaal.
Hierdie boek handel oor die eerste vyftig jaar van die Nederduitsch Hervormde
Gemeente Klerksdorp-Oos. Die verhaal begin reeds in die laat 1940's toe die wêreld
weer begin koers kry het na die vernietigende Tweede Wêreld Oorlog, en dit loop
deurtot in ‘n nuwe eeu. Die verhaal soos dit voor u sal oopvou is die resultaat van
heelwat mense se arbeid en liefde. Ek self het aanvanklik die opdrag gekry om die
geskiedenis op te teken. Vir hierdie doel het die kerkraad goedgunstiglik my
losgemaak van die meeste andertake gedurende April 2003. Die bedoeling was dat
die boek gereed sou wees met die viering van die gemeente se vyftigste
bestaansjaar wat plaasgevind het die naweek van 21/22 Junie 2003. Daar is
aanvanklik goed gevorder met die navorsing en die ordening van die materiaal is
afgehandel tot aan die einde van die 1960's. Ditwas egtergou duidelik datApril nie
genoeg dae gehad het om al die werk af te handel nie. Bykomend het daar ook
twyfel ontstaan of die gemeente die drukkoste van 'n oplaag sou kon bekostig.
Entoesiasme om die boek af te handel het gevolglik vervaag en die fees het
verbygegaan sonder dat die gemeente se geskiedenis gepubliseer is. Die
halfvoltooidemanuskrip saam metdie persoon-sketsewatoomAttieVisservoorberei
het, het gevolglik op my rekenaar bly lê om eendag weeraandag te krywanneerdit
“rustiger” gaan in die gemeente. Aanvanklik het ek hieren daartydjies afgeknyp om
die manuskrip te probeer voltooi. Dit het egter gou duidelik geword dat so 'n
snippertjie hier en daar nie die gewenste uitwerking het nie. Ek het gevolglik my
aandag bepaal by die opstel van 'n kerkraad-lys. Die bedoeling was om die name
van die verskillende persone wat op die kerkraad gedien het aan te teken en vir j
elkeen ook die verskillende dienstermyne te bepaal. Vir hierdie doel is daarvan die j
gemeentevergaderings se notules gebruik gemaak om te sien wie verkies is en dan
weervan die kerkraadnotules om te sien wie het sitting geneem en dus die roeping
aangeneem het. Hierdie taak het baie stadig gevorder en kon ongelukkig net tot !
ongeveer 1972 voltooi word. Ook die dienstyd van ds. du Plessis wat in aparte
notules vervat is, kon bygewerk word. Danksy ons Skriba vir Registrasie, Jurie
Wessels, se harde werk met die'digitalisering van ons gemeente se doop- en !
lidmaatregisters kan ons ook vir u ‘n byna volledige weergawe gee van die mense [
watdieharten siel vandiegemeentewas en is.
Die jare het aangestap en die boek het darem nie heeltemal vergete geraak nie.
Spoedig het 2006 aangebreek en was daarweer rede om 'n mylpaal in die bestaan
van die gemeente tevier. Op9 Junie 2006 sal dit50jaarwees sedertdie kerkgebou j
ingewyis. li
Die kerkraad het gevolglik dit goedgekeur dat iemand getaak kan word om die boek
af te handel en persgereed te kry. Dit was juis in hierdie tyd dat my digter-vriend
Mústieweersy opwagting gemaak het. Mústie het besluitomweertetrou en het my
gevra om die huweliksbevestiger te wees. Sy “Meisiekind” sou ek uitvind is self
iemand wat metwoorde kan skilder. Ek hetverneem dat Meisiekind ondervinding as
'n joernalis het en net daar was die antwoord gevind om die gemeente se verhaal
klaarvertel te kry. Meisiekind het die halfvoltooide manuskrip by myoorgeneem, my
tekortkominge in taal en spelling reggestel en die oorblywende kriptiese leidrade uit
-2-
notule-boekeverkry, omgeskryfin dieverhaal vooru. Mustie hetvan syandertalente
ingespan en die beskikbare foto's gereed gekry vir die boek. Die koste-faktor het
egterweer'n stok in diewiel gesteek en ons hetbesluitom maareerderdiefoto'sop
'nCDsaam metdie boekuittegee.
Die feite voor u is hoofsaaklik ontgin uit die gemeentevergadering en
kerkraadsvergadering se notules. Meisiekind en oom Attie het bietjie siel in die
manuskripgesitdeurvan die mense betrokkevan naderaan u bekend te stel. Mústie
hetgesorgvirdiefoto'swatek hoop bybaievan u mooi herinneringesal lewend hou.
Vir elkeen wat 'n bydrae gelewer het, al is dit net om bietjie in die geheue te gaan
delf, wil ek baie dankie sê. Hierdie is julle verhaal. Klerksdorp-Oos is intussen nuut
gebore as Mórester Gemeente, maar die siel is nog altyd dieselfde. Ons skryf al 'n
tydjie aan die volgende vyftigjaar- my bede is dat die “stryd om vrede" ons een en
elkeen op ons pos sal vind. Ons is liefvirons gemeente, ons kompas na die Ewige
Vrede. Mag die lewe en werk van hierdie gemeente altyd dien as 'n rigtingwyser na
die Helder Mórester, ons Here Jesus wat ons versekering is dat die ewige dagbreek
vanGod seliefdevironselkeen sal aanbreek.
Ds. GS Botha (jr)
Ds. Stephan Bothaensygesin
INHOUD VAN HOOFSTUKKE
1. 'n Kortoorsigvan dieGeskiedenisvan Klerksdorpen dieKerk 5
2. Die PadtotAfstigting-Prop. P.L. van Jaarsveld 10
3. Die Stryd begin-dsC.S. van H. Steenekamp 22
4. Ds. en mev. H.M.E. Dreyerarriveer 47
5. Afstigtingwordwerklikheid,ds B.J. van Staden 64
6. DsA.A.J. Swart,van pastorale hulptotvolwaardige predikant 68
7. 'n Nuwetydperk begin,ds. H.J.J. van Rensburg 90
8. Bloeitydperk, ds. F.G.J. Loots 100
9. Konflikjare,ds D.Z. du Plessis, 112
10.Ds.A. Oosthuizen raakbetrokkeas pastorale hulp 140
11.Ons, Sydienaars, gaan bou! -ds. G.S. Botha (jr) 148
12.Boustene in diegeskiedenisvan Klerksdorp-Oos 181
13.Slotwoord deurds. Stephan Botha 189
14. Bylaag: Ampteenfunksionarisse 190
-4-
1. ‘N KORT OORSIG VAN DIE GESKIEDENIS VAN KLERKSDORP EN
DIE KERK.
Geneem uit: -Klerksdorp, Groeiende Reus. 1837-1987, deurRoelfMarx.
DIE EERSTE BLANKE BEWONERVAN DIE DISTRIK.
Twintig kilometerNoordwesvan Klerksdorplê Buisfontein. Soverbekend, isdit
moontlikdieeerste plaas inTransvaalwatdeur'n blanke bewoon is. Ditis hierwaar
Coenraad Buys homgevestig hetnadathyin 1815uitdie Kaapkolonievirdie Britse
owerheid gevlug het.
DIE KOMSVAN BLANKES
Diteersteblankeeienaarvandie plaas Elandsheuwel,waarop Klerksdorplater
aangelêwas, is'n raaisel. Voordie komsvandieVoortrekkers, hetniemandwetlike
gesagoorhierdiegebied gehad nieen eiendomsreg is niegeregistreernie.
Dieopvatting hetgeheersdatCornelisMichiel du Plooy, skoonseunvan Jacobde
Clerq, homvoordieGrootTrekhiergevestig hetendusdieeersteeienaarwas.
Volgenstweevan Klerksdorpsevroeëinwonerswataangestelwasomdie
waterverdelingvan die Schoonspruitteondersoek, wasdieoorspronklikeeienaar
egterHendrikGrobler.
Dieverdelingvan Elandsheuveltussen Grobler(Noord)endieanderVoortrekkers
(Suid),wasm_inofmeerwaarHoofrifwegvandag loop. Dietwaalf
Voortrekkergesinnewathulleoorspronklikhierkomvestig het,waswaarskynlik
afkomstigvan Beaufort-Wes. In ruilvirhul hulpom 'ndam enwatervoortebou,
verkryhullediehelftevan dieoorspronklikeeienaarse plaas.
Hierdietwaalfgesinnehethulleop klein stukkiesgrond gevestigwatvanafdie
vroegstejare nieasplase nie, maaraserwe bekendgestaan het. Uithierdie
nedersetting hetKlerksdorp mettertyd ontwikkel. Baie publikasiesgeedie
stigtingsdatumvan Klerksdorpas 1837aan. Klerksdorp maakdanookaanspraak
daaropdatditdieoudstedorp in dieTransvaal is.
Methul aankomsop Elandsheuvel langsdieSchoonspruit, hetdieVoortrekkershulle
opdieWestelikeoewervan deiespruit, watvandag as Hendrik Potgieterpad bekend
staan, gevestig.
Hulle hetkleihuisemetgrasdakkeopgerig. Die laasteoorblywendehuishet
ongeveer'n honderdjaarblystaan en is in 1941 gestroop.
In diedeurgangtussen die Gudorp-koppies, laterbekend as Swanepoelsnek, is'n
grootklipkraal opgerigom hulveeteenleeusenongediertestebeskerm. Daarna is
tuinemetvrugtebome,groenteen blommeinGudorpaangelê.
Wildedierewasvolopen daarwasselfsseekoeie indieSchoonspruiten baie
staaltjies inverband metnoueontkomings isvertel.
Aangesien hiernoggeenwinkelswas nie,was klereenandergebruiksartikels'n
probleem. Smouse hetafentoe hieraangedoenendiemansen seunshetklere
-5-
van gebreidevellegedra. Totin 1860 iskoffie, teeen suikermetossewaensvanaf
Durban gebring.
In Desember 1850vradie inwoners'nverderestukgrond 35minute perperd indie
vierkantoosvan diedorpenditword toegestaan.
MetdieSandrivierkonvensievan 1852word Klerksdorpdeelvan 'n onafhanklike
Boerestaat, "DeZuid Afrikaanse Republiek"en hetbekend gestaanaswyk
Skoonspruit,watdeel uitgemaakhetvandiedistrik Potchefstroom.
Die kerkwasaanvanklikookop Potchefstroomen diekindersvan sommigevan die
1837-nedersetters iseersop27 Maart 1842te Potchefstroomgedoopnadat'n
gemeentedievorigedag daargestig is.
GedurendedieeerstepaarjarehetKlerksdorpstadigontwikkel, en eers50jaarná
diestigting, metdieontdekkingvan goud, hetskouspelagtigeontwikkeling
plaasgevind.
Klerksdorp islankvoorsyproklamasietotdorpstatus, deursyinwonersas 'ndorp
beskou. DitblykdaaruitdatdsA. Murray, watdieTransvaaldeurreishet, na"de
dorpaandeSchoonspruit"verwys het.
Daarwasdikwels probleme metdieswartbevolking. 'n Strafkommando isdaarom
opdie been gebringen elkeenwatskadegely hetasgevolgvan rooftogte, is
vergoed. In 1845wasdaar'n dreigendeaanvaldeurswartes. Dieswartesvlug
egtervoordie kommando's in dierigtingvan Botswana en geen gevegvind plaas
nie.
Die burgers klaookoorswakvoorsieningvan swartarbeiders.
In 1953krydieTransvalers huleiepredikant, ds DirkvanderHoffen besluitom
onafhanklikte blyvandie Kaapse kerkwatlaterindie NG kerkontwikkel het.
Woelingehetegtergeblyendeel vandiestrydwasdievraagofhulle 'n onafhanklike
kerkmoetblyofbydie KaapseSinode (NG kerk)moetaansluit. In'n memorieaan
dieVolksraad het H.J. Pretoriusen 32 anderburgers in 1853gedreig omdie
kerkraadenouderlingeteontslaan. Op21 Oktober1856 is'n byeenkomsop
Klerksdorpgehouwaarkommandant-generaal M.W. Pretoriusenassistant-
kommandant-generaal J.F. Dreyerteenwoordigwas. Dievergadering hetditduidelik
aan hullegestel dathulle niedie Kaapsekerkwetwou aanvaarnie, maardatdaarvir
dieZ.A.R. 'n eie kerkwetopgestel moesword. Voortaan sou daar'nduidelike
onderskeidweestussen dieKaapseKerk(NGK)endieTransvaalse Kerk
(Hen/ormde Kerk).
EERSTEWINKELS.
Volgensmev. Johanna Roos, kleindogtervan een van dieoorspronklike
Voortrekkers, het'n sekere mnr. Krigedieeerstewinkelop Klerksdorpgehad.
In 1856heteneJamesAlexanderTaylorook'nwinkel hieroopgemaakenThomas
Leask,watbaie bekend indiedorpgeword het, hetin 1870 syvennootgeword.
F.C. Selous, beroemdegrootwildjagter, hetKlerksdorpsyhoofkwartiergemaak, sy
voorrade byhierdiewinkelgekoop endie ivoor, horingsenvelle hierverkoop.
-()-
Diewinkel wasgeleë in Hendrik Potgieterpad in Oudorp, maarná dieontdekkingvan
goud rig Leaskin 1889'ngrootnuwewinkelgebou in Nuwedorpop. Ditwasvirjare
eenvan diegrootsteen bekendsteondernemings in Klerksdorpen hettotin 1943 bly
voortbestaan,
Totmetdieontdekkingvan goud indie 1880's, hetdiedorpnetuitdieteenswoordige
HendrikPotgieterpad bestaan, Woonhuise, winkels, hotelleendie kerkwasalmal
langs hierdie straat.
ONTDEKKINGVAN GOUD IN 1885
Skielikword die rustige plattelandsegemeenskappiein 'n miernesvan bedrywighede
omskep, Baiejarelaterhetnogtweegrootdorpe, Orkneyin 1940en Stilfontein in
1948direkasgevolg van diegoudmyne indieomgewingontstaan.
DIEARGITEKTUURVAN KLERKSDORP-‘N OORSIG OOR DIEAFGELOPE 100
JAAR.
Dieuitlegvan Oudorp istipiesdievan 'n 'rydorp' (geboue in 'n lang rylangs mekaar),
en istansnogdie bestevoorbeelddaarvan inonslandwatbehouegeblyhet.
Teen 1885, metdieontdekkingvan goud indieomgewing, wasdie"Hoofpad-ruimte"
in Oudorp reedsgoedgevestig. Hierdie kronkelende ruimtewas aan dieOostekant
begrensdeurdiewoonhuisevan die landbouersenaandiewestekantdeurdie huise
van handelaarsasook'n paarwinkels en hotelleoflosieshuise.
Ditwas'n mensgemaakte ruimtewat rustig en evolusionêrtotstandgekom heten so
idillies aswat maardeurdiemensgevorm konword metdieenkelerietdak-kerkie
(Hervormde Kerk) hoëropteen die koppies,watstiloordiedoen en latevandie
gemeenskappiegewaakhet.
As'n mensvandag in HendrikPotgieterpad stap, isditmoontlikom indieverbeelding
'n Sondagmórein dieOudorpvan honderdjaargeledeopte roep: diestraatstil,
behalwevirgroepies kerkgangerswatgeleidelikaanwas,terwyl hulle kerktoe stap
endie kerkklokke indiestil oggend beier....
Dieeerstehuisewas moontlik dieeenofandervormvan 'n hartbeeshuisie.
Van 'n paargeboue in Oudorp,wattussen 1865en 1885dateer, isdaarmeer
konkretevoorbeeldedeurmiddelvanfoto'swatbewaargeblyhet, ofgebouewatnog
staan. Hulleis: diewinkel vanTayloren Leask(1865); 'n kleinskoolgeboutjie met
grasdak(1870); die Hervormde Kerkgebou (1882)metsytipiesvereenvoudigde
Gotiesestyl-kenmerke: Rosenstock Hotel (1885); diemarkgebou (1905).
DieVictoriaanse Fountain Villa-woonhuis (±1906)in Hendrik Potgieterpad kan
gesienword astoonbeeld van die Engelsedominasieindiena-oorlogsejare.
Klerksdorp hetgeweldigontwikkel in die laaste 100jaar. Omoordiegebouevir
godsdiensonderrigte praat, kan hoofstukkevul. Hierdietipegeboue isgewoonlikby
uitstekopsimboliesewysediedraersvan die beeld van 'ngemeenskap sekultuur.
Hieris'nwye spektrumvan kerkgebouevanverskillendegelowe enwatdie
Afrikaansekerkebetref, is hierverteenwoordigingvan kerkeuitdie Boere-republiek,
deurdiefasevandie Boere-gotiek, die Kappiekerk-faseen uiteindelikdie meer
'moderne' kerkgebouewatonlangsvoltooi is.
-7-
KERKE:
DieVoortrekkerswas meestal diepgelowige mense. Hierdietradisieisdanook
gedurendedieafgelope 150+jaarvoortgesiten 'ngrootverskeidenheid kerkeen
kerkgenootskappe is hiergevestig.
DIE NEDERDUITSCH HERVORMDE KERKVANAFRIKA
Gemeente Klerksdorp -Oorgeneem uitGemeenteKlerksdorp 1866- 1966deurds.
S.J Botha, 1966.
Reeds in 1837, nogvoordieslagvan Bloedrivier,wasdaaral bewoners in die
omstreke langsSchoonspruit, die laterplaas Elandsheuwel. Ook Hartbeesfontein
hetvroeg bewonersgehad. Toewasdaarnoggeen sprakevan kerkwerknie, want
dieTrekkerswassonderpredikant. Virmeeras'ndekadewasdie heleTransvaai
aangewysop sporadiese besoekevan predikanteuitdie Kaapen laterdieVrystaat.
In 1842word 'n paarkerkraadslededeurdieowerheid aangestelom metkerklike
reëlingsaantegaan. Die belangrikste kerkplekwas Potchefstroom. Nouwordook
aandaggegeeaan dieberoepvan 'n predikant. Die eerstevakature isgevuldeurds.
DirkvanderHoffuitHolland,watin 1853deurouderling F.G. Wolmarans in
Potchefstroom in syampbevestig is.
Ds. VanderHoff woon in Potchefstroom, maardeurreisdie heleTransvaalomdie
sakramentetebedien en lidmatetebesoek.
VanuitHartbeesfontein hetberigtegekom datdaar'n klompiegesinne iswat nie
saamgaan metdieTransvaalse Kerk nie. Hulle neem hultoevlug na predikante in
dieVrystaatwathullebesoekenookkerkraadsledelaatkies, maardieverkosenes
nie in hul ampte bevestig nie. Hierdiegroepmenseskaarhullein 1866heelhartig by
die Nederduitsch Hervormde Kerken metdie bevestiging van die kerkraadslede in
hul amp,word dit'nvolwaardigegemeente, metdie naam Nederduitsch Hervormde
Gemeentevan Hartbeesfontein. Dit hetookdie bewonersvan Klerksdorp ingesluit.
Diedatumvan hierdiegebeurtenis is27 Februarie 1866.
Dieomgewing hetdustwee kerkplekkegehad, naamlikopKlerksdorpen
Hartbeesfontein. OpKlerksdorpisdienstegehou in 'n kleingeboutjie metklei-mure
en 'n rietdak. Diegebou heteintlik nie'n lang lewegehad nie. Ditwasgeleë in
Goedehoopstraat,watindiegryseverlededie hooftoegangspad vanuitdie Suide na
Klerksdorpwas. Daarvandaan hetdie pad Hendrik Potgieterpad gevolg en suidvan
dieou meulafgeswaaideurSkoonspruitnadiesentraledorptoe.
Dieeenheid watin 1866 bereik is, het nielankgeduurnie. Ds. FransLion Cachet
hetpredikantvirUtrechtgeword, maareintlikhethyhom beyweromdieTransvalers
ondersykerklikevaandelte kry. Ná sybesoekaan Hartbeesfontein, ontstaan hier
weertwee kerklikestromewatblywend souword. Nog 'n gevolgwasdatdie nuwe
rigtingdie kerklikeeiendomopgeëis het. Dithettot'n hofsaakgelei endie uitspraak
wasteen hulle.
Hierdie beginjare indieomgewingvan Klerksdorpen Hartbeesfontein isdeur
verwarringe,twisteenonsekerhedegekenmerk. Klerksdorp,waards. D. van der
Hoffvandie beginvan sydienstyd afookkerkgehou het, wasdeelvandie
gemeente Hartbeesfontein. Klerksdorp hetegterin die loopvanenkeledekades
vinnigeras Hartbeesfontein gegroeiendieswaartepunthetdushierheenverskuif.
-8-
