muhyiddin ibnü'l-arabi'ye göre dil-hakikat ilişkisi marifetin ifadesi sorunu

484 Pages·2007·6.46 MB·Turkish

T.C.
ANKARA ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
TEMEL İSLAM BİLİMLERİ (TASAVVUF)
ANABİLİM DALI

MUHYİDDİN İBNÜ’L-ARABİ’YE GÖRE DİL-HAKİKAT
İLİŞKİSİ
MARİFETİN İFADESİ SORUNU

Doktora Tezi

M. Mustafa ÇAKMAKLIOĞLU

ANKARA-2005
T.C.
ANKARA ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
TEMEL İSLAM BİLİMLERİ (TASAVVUF)
ANABİLİM DALI

MUHYİDDİN İBNÜ’L-ARABİ’YE GÖRE DİL-HAKİKAT
İLİŞKİSİ
MARİFETİN İFADESİ SORUNU

Doktora Tezi
M. Mustafa ÇAKMAKLIOĞLU

Tez Danışmanı
Prof. Dr. Ethem CEBECİOĞLU

ANKARA-2005

II
T.C.
ANKARA ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
TEMEL İSLAM BİLİMLERİ (TASAVVUF)
ANABİLİM DALI

MUHYİDDİN İBNÜ’L-ARABİ’YE GÖRE DİL-HAKİKAT
İLİŞKİSİ
MARİFETİN İFADESİ SORUNU

Doktora Tezi

Tez Danışmanı:

Tez Jürisi Üyeleri

Adı ve Soyadı İmzası

........................................ ................................

........................................ ................................

........................................ ................................

........................................ .................................

........................................ .................................

Tez Sınav Tarihi ..........................
III
İÇİNDEKİLER

ÖNSÖZ.....................................................................................................................VII
KISALTMALAR......................................................................................................XI
GİRİŞ.............................................................................................................................1
I-TEZİN ÖNEMİ VE METODU........................................................................................1
II-TEZİN KAYNAKLARI................................................................................................3
III-MUHYİDDİN İBNÜ’L-ARABÎ’NİN HAYATI VE ESERLERİ..........................................7
A-Hayatı:.................................................................................................................7
1. Âilesi..............................................................................................................10
2. Doğumu ve Gençlik Yılları............................................................................14
3-Tahkik Yoluna Girişi ve İlk Hocaları.............................................................15
4-Seyahatleri.......................................................................................................28
5-Vefatı...............................................................................................................32
B- Eserleri:............................................................................................................32
1-İbnü’l-Arabî’nin Eserlerinde Üslûp................................................................34

BİRİNCİ BÖLÜM
İBNÜ’L-ARABİ’DE MÂRİFET: (KAVRAMSAL ÇERÇEVE)

I-İBNÜ’L-ARABÎ’DE BİLGİNİN KAYNAĞI VE SINIRI....................................................63
A-Duyumlar...........................................................................................................68
B-Akıl.....................................................................................................................70
C-Tasavvufî Tecrübe ve Bilgi: Keşf/Mârifet..........................................................89
1-Kalp...............................................................................................................110
2-Hayâl.............................................................................................................119
a-Hayâlin Mahiyeti ve Hayâlî İdrak...............................................................121
b-Bitişik ve Ayrık Hayâl................................................................................134
c-Hayâl (Misal/Berzah) Âlemi.......................................................................138
II-MÂRİFETLE İLGİLİ TEMEL KAVRAMLAR.............................................................140
A-Vahiy ve İlham.................................................................................................144
B-Tecellî...............................................................................................................150
C-Keşf/Mükâşefe..................................................................................................156
D-Şuhûd/Müşâhede..............................................................................................159
E-Fetih: Mânevî Açılım.......................................................................................164
F-Yakîn................................................................................................................173

IV
İKİNCİ BÖLÜM
İBNÜ’L-ARABİ’YE GÖRE DİL VE DİL-VARLIK İLİŞKİSİ

I-DİLİN KAYNAĞI VE KAPSAMI................................................................................176
II-DİLİN UNSURLARI................................................................................................190
A-Harfler..............................................................................................................190
B-Lafzın (Sözcük) Kısımları.................................................................................192
C-Kelâm (Cümle)’ın Kısımları............................................................................193
1-Zât: (İsim) ve Hades: (Fiil)...........................................................................193
2-Rabıta: Harf...................................................................................................195
a-Küçük Harfler: Harekeler............................................................................195
III-İBNÜ’L-ARABÎ’DE DİL-VARLIK İLİŞKİSİ.............................................................196
A-Ontolojik Bir Varlık Olarak Dil.......................................................................204
B-Harfler ve Varlık Arasındaki Paralellik..........................................................206
1-Varlığın Kaynağı Olarak Harfler..................................................................215
2-Harfler İlmi...................................................................................................216
a-Harflerin Bâtınî Yorumlarından Bazı Örnekler:.........................................221
IV-İLÂHÎ KELİMELER OLARAK VARLIKLAR.............................................................225
A- el-Kelime (İnsan)-Kelime/Kelimât (Bütün Mahlûkât)....................................225
B-Kur’an..............................................................................................................236
1-İbnü’l-Arabi’nin Kur’an’ı Yorumlama Metodu............................................241
2-Lafzî Boyutu ve Zâhirî Anlam/ Ezelî Boyutu ve Bâtınî Anlam...................256

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
İBNÜ'L-ARABÎ'YE GÖRE MÂRİFETİN İFADE İMKÂNI VE
TASAVVUFÎ SÖYLEMİN MAHİYETİ

I- MÂRİFETİN İFADE İMKÂNI...................................................................................265
A. Mârifetin İfadesi Noktasında Sûfîlerin Yaklaşımları......................................267
B. Dilin Kapsamı ve Mârifetin İfade İmkânı.......................................................271
C-Farklı Tasavvufî Tecrübeler ve Mârifetin İfade İmkânı..................................277
D-Sûfîlerin Farklı Meşreb ve Halerine Göre İfâde İmkânı.................................282
II-LAFIZ-ANLAM İLİŞKİSİ.........................................................................................284
A-Delâlet..............................................................................................................284
1-Lafz, İşaret, Yazı ve Hâl ile Delâlet..............................................................286
B-Çok Anlamlılık.................................................................................................287
1-Semantik ve Sentaktik Açıdan Çok Anlamlılık............................................288
C-Kavramlaştırma: Marifeti İfade Etmede Kullanılan Istılâhât.........................294
1-Istılâhâtının Menşei.......................................................................................297
2-İbnü’l-Arabî’nin Oluşturduğu Istılâhât.........................................................306
a-A’yânı-ı Sâbite............................................................................................306
b-İlâhu’l-Mu’tekadât/İlahu’l-Mahlûk/İlâhu’l-Mec’ûl....................................309
V
c-Fehvâniyye:.................................................................................................312
3-Kelime ve Kavramlardaki Anlam Genişlemeleri: Mi’râcü’l-Kelime...........314
III-TASAVVUFÎ SÖYLEMİN MAHİYETİ......................................................................327
A-Tasavvufî Söylemin Apophatic Karakteri: Söylenemeyenin Söylemi...............334
B-Paradoksal İfadeler.........................................................................................340
1-Tenzih/Teşbih................................................................................................342
2-Vahdet/Kesret: Hakk/Halk............................................................................348
3-Aynılık/Gayrılık............................................................................................355
4-Perde (Hicâb)/Görme (Müşâhede-Ru’yet) Paradoksu..................................359
C-Şatahât.............................................................................................................364
1-Tanımı ve Sûfîlerin Yaklaşımları..................................................................364
2-Şatahâtı Gerektiren Haller.............................................................................375
D-Veciz ve Muammâlı İfadeler............................................................................379
E-Sembolik Dil.....................................................................................................384
1-Sembol ve İşaret............................................................................................385
2-Sembolik Dil Kullanımının Sebepleri...........................................................403
a-Tasavvufî Tecrübenin Mahiyeti ve Epistemolojik Sebep...........................404
b-Dilin Sınırlılığı............................................................................................405
c-Avâm-Havâs Ayırımı ve Mârifetin Anlaşılması Problemi.........................407
d-Siyâsî Sebep................................................................................................411
3-İbnü’l-Arabî’nin Mârifeti İfade Etmede Kullandığı Bazı Semboller............412
F-Şiir Dili ve Sembolizmi.....................................................................................416
G-Sözsüz İletişim: Sükût......................................................................................427

SONUÇ................................................................................................................431

BİBLİYOGRAFYA.........................................................................................437

VI
ÖNSÖZ
Tasavvufî düşünce, İslam Düşünce Tarihi içerisinde diğer disiplinlerden farklı
yapısıyla dikkat çekmektedir. Bu düşüncenin genel seyri içerisinde, varlık, alem,
insan, bilgi ve dil gibi konulara farklı bir perspektiften yaklaşılmış ve bu doğrultuda
eserler kaleme alınmıştır. Tasavvufî bilgi sayesinde bilginin imkânı, sahası ve
kaynakları genişletilmiş, bilginin kaynaklarına kalp de eklenerek mârifet teorisi
geliştirilmiştir. Mahiyeti ve konusu gereği farklı bir epistemolojik sistemde hareket
edilmesi, farklı terminoloji ve ifade şekillerinin ortaya çıkmasına neden olmuştur. Bu
sebeple de, kültür tarihimiz içerisinde felsefe, sanat, ahlak, psikoloji... gibi farklı
alanları içine alan ve üslûbu açısından bambaşka bir özellik arz eden, oldukça zengin
bir literatürle karşılaşmaktayız. Bu eserlerin anlaşılması ve yorumlanması, İslam’ın
derûnî boyutunun anlaşılması yönünden oldukça önemlidir. Dolayısıyla, tasavvufî
içerikli eserlerde kullanılan dilin mahiyeti, kullanılan kavramların anlam çerçeveleri
ve bu disiplin içerisinde geliştirilmeye çalışılan dil teorileri büyük önem arz
etmektedir.
Tasavvufî bilgi, mahiyeti îtibârıyla felsefî, analitik bilgiden oldukça farklı
olduğu için doğrudan sûfînin kalbine atılan anlamlardan ibâret olan mârifetin ifadesi
de farklılık arz etmektedir. Dolayısıyla sûfî, analitik olarak düşünüp sistemleştirdiği
bilgilerini değil, yaşadığı, müşâhede ettiği halleri ve doğrudan kalbine doğan
anlamları, kısacası kalp aynasına yansıyan hakikatleri lafız kalıplarına dökmektedir.
Bu noktada sûfîler, yaşadığı engin, derûnî tecrübeyle bu tecrübelerini sınırlı
vasıtalarla ifade etme arasındaki gerilimi sürekli yaşarlar. Bu sorun, tarih boyunca
sûfîlerce, “Tasavvuf, kâl ilmi değil, hâl ilmidir” şeklinde formüle edilmiştir.
Buradaki temel sorunu şu şekilde özetlemek mümkündür: Derûnî ve rûhânî olan bir
VII
tecrübe kelimelerle nasıl ifade edilebilir? Rûhânî, sınırsız ve sonsuz olan, maddî,
geçici ve sınırlı olanla nasıl yansıtılabilir? Kısacası kâinatın bütününe sirâyet etmiş
olan mânâ ve hakikat, kelimelerle nasıl ifade edilebilir? İşte, farklı bütün çeşitleriyle
sûfiyâne söylemde bu soruların cevapları yatmaktadır. Sûfiyâne tecrübelerin ifadesi
mahiyeti gereği hayli zor olduğu için, tasavvufta diğer disiplinlerden farklı olarak
geneli itibarıyla sembolizmi esas alan bir ifade üslûbu kullanılmaktadır ki bu üslûba
felsefede de rastlamaktayız. Bu doğrultuda tasavvufî literatürde sadece teorik ve
pratik yönden uzmanlaşmış kişilerin anlayabileceği teknik terimler geliştirilmiş,
sembolik ve paradoksal ifadelere yer verilmiştir. Ayrıca sembolik bir anlatım aracı
olarak şiire de sıkça başvurulmuştur. Dolayısıyla tasavvufî düşünceyi anlatan
eserlerin doğru anlaşılması, bu disiplindeki söylem tarzının mahiyeti ile kullanılan
terim ve sembollerin hangi anlamları taşıdığının bilinmesine bağlıdır. Genel olarak
tasvir etmeye çalıştığımız bu probleme tezimizde İbnü’l-Arabî örneğinde cevap
aramaya çalışacağız.
Şeyhü’l-Ekber Muhyiddin İbnü’l-Arabi (ö. 638/1240), Tasavvuf Tarihi
içerisinde ortaya atılan önemli teorilerin geliştirilmesi açısından oldukça önemli bir
şahsiyet olarak karşımıza çıkmaktadır. Kendisinden önceki bazı sûfiler tarafından
sekr ve vecd hallerinin terennümleri olarak ifade edilen düşünceleri geliştirmiş ve
kendinden sonra gelen bir çok sûfîyi etkileyerek bir geleneğin oluşmasını sağlamıştır.
Özellikle tasavvufî düşünce açısından hem nazım hem de nesir türünde önemli bir
çok eser kaleme almış bulunan İbnü’l-Arabi, mârifetin ifade edilebilmesi noktasında
oldukça velûd bir müellif olmasının yanısıra bu problem hakkında aydınlatıcı bilgiler
de vermektedir. Bu sebeple tezimizde ele almaya çalışacağımız sûfiyâne söylemin
mahiyeti, mârifetin ifade şekilleri vs. gibi konuların tahlil edilmesi bakımından
İbnü’l-Arabî’nin eserleri hem kemiyet hem de keyfiyet açısından iyi bir örnek teşkil
etmektedir. İleri sürdüğü kapsamlı fikirleri ve orijinal telakkîleri bakımından her
zaman dikkat çekmiş olan İbnü’l-Arabi, Doğu’da, Batı’da ve ülkemizde farklı
yönleriyle çalışılmıştır. Ülkemizde İbnü’l-Arabi’nin varlık ve bilgi anlayışı, îtikâdî
görüşleri, hadis anlayışı... gibi konular akademik bazda çalışılmıştır. Batı’da da
özellikle entelektüel düzeyde her zaman ilgi kaynağı olan İbnü’l-Arabî’nin,
eserlerinin ilmî neşri ve tercümelerinin yanısıra, özellikle hayatı, eserleri, tasavvuf
felsefesi, marifet ve hayal anlayışı gibi mevzûlar ilmî çalışmalara konu olmuştur.
VIII
Ancak tespit edebildiğimiz kadarıyla konumuzla doğrudan alâkalı bir çalışma mevcut
gözükmemektedir. Konuyla doğrudan alâkalı olmasa da tezimize ışık tutacak önemli
çalışmalar vardır. Bu çalışmalara tezin kaynakları bölümünde dikkat çekmeye
çalıştık. Kısacası İbnü’l-Arabi’nin, varlık, bilgi, ahlak ve tasavvufî tecrübe
konularında olduğu kadar, marifetin ifadesi sorunu hakkındaki düşüncelerinin,
marifetini ifade etmede kullandığı farklı ifade şekillerinin ve dil telakkîsinin tespiti
de, tasavvuf disiplinin doğru anlaşılıp yorumlanması bakımından hayli önemi
hâizdir.
İbnü’l-Arabi’nin dil konusuna yaklaşımından ve tasavvufî tecrübesini ifade
şekillerinden bahsederken onun mârifet anlayışından da bahsetmek zorundayız.
Çünkü bu konu sûfîlerin bilgi anlayışları ile doğrudan alâkalıdır. Fakat biz burada
İbnü’l-Arabi’nin epistemolojisinden bahsederken keşfî bilginin mahiyeti, bilgi
felsefesi açısından değeri ve istidlalî bilgi ile mukayesesi... gibi problemlere sadece
araştırma konumuz çerçevesi içerisinde değinmeye çalışacağız. Dolayısıyla bu
araştırmamızda mârifet teorisini, konuya temel oluşturması bakımından ve ifade
edilebilmesi açısından incelemek suretiyle istidlâlî bilgi ile bu açıdan bir mukayeseye
tâbî tutacağız. Yine İbnü’l-Arabî, diğer bütün görüşlerinde olduğu gibi dil konusunu
da hep varlık anlayışı doğrultusunda, meselâ harfleri tekâbül ettikleri varlık
mertebeleriyle birlikte açıklar. İnsanı, hattâ bütün kâinatı sonsuz ilâhî söylemin bir
kompozisyonu addeder. Dolayısıyla çalışmamızda İbnü’l-Arabi’nin varlık anlayışına
da yer vermek durumundayız. Fakat müstakil, kapsamlı bir araştırma konusu
niteliğinde olduğu için, bu konuya da tezimizin sınırları çerçevesinde değinmeye
çalışacağız. Bu doğrultuda “İbnü’l-Arabî’ye Göre Marifetin İfadesi Sorunu” konulu
tezimiz, araştırmanın önem ve metoduyla, İbnü’l-Arabî’nin hayatı ve eserlerinin
konu edildiği Giriş Bölümü dışında üç ana bölümde şekillenecektir. Birinci
Bölüm’de farklı bir bilgi anlayışı çerçevesinde sûfilerce geliştirilen mârifet teorisi,
İbnü’l-Arabî özelinde ve kavramsal bazda ele alınmıştır. İkinci Bölüm’de İbnü’l-
Arabi’nin varlık ve dil telakkîsi ile bu iki telakkî arasındaki paralelliğe yer
verilmiştir. Yine bu bölümde, İbnü’l-Arabî’nin, sonsuz ilâhî söylemin farklı
boyutlardaki kelimeleri olarak algıladığı İnsan-Varlık-Kur’an arasındaki paralellik ve
onun bu temel esas çerçevesindeki te’vil metodu incelenmiştir. Üçüncü Bölüm’de ise
tasavvufî tecrübenin ve bu tecrübe neticesinde hasıl olan mârifetin ifade edilebilmesi
IX
imkânına, kullanılan ıstılâhât ile bu ıstılâhâtın semantik tahliline ve sûfiyâne
söylemdeki farklı ifade şekillerine yer verilmiştir.
İbnü’l-Arabî tetkiklerinin zorluğu, Şeyhü’l-Ekber üzerine araştırma yapan
hemen her araştırmacının ittifakla vurguladığı bir husustur. Biz bu zorluklara
çalışmamızın Giriş Bölümü’nde, İbnü’l-Arabi’nin üslûbundan bahsederken kısmen
değinmeye çalıştık. Burada da genel olarak ifade edecek olursak, farklı bir çok
alandaki zengin külliyatı ve bir o kadar da zengin ıstılâhâtının yanı sıra,
ifadelerindeki yoğunluk bu zorluğun temel sebeplerdendir. Fakat geçmişle mukayese
edildiğinde günümüzde bu zorlukların daha az yorucu bir hal aldığını söyleyebiliriz.
Zîrâ Doğu’da, Batı’da ve ülkemizde bir çok araştırmacı değerli tetkikleriyle İbnü’l-
Arabî’nin irfanına ışık tutmaktadırlar. Dolayısıyla İbnü’l-Arabî ve külliyâtı üzerine
yapılan ilk araştırmaların günümüzde yapılanlardan daha yoğun ve yorucu bir mesâî
istediği bir gerçektir. Bu îtibârla burada, İbnü’l-Arabî ve ekberî gelenek üzerine
yoğun mesâî harcayan ve Şeyhü’l-Ekber hakkındaki yeni çalışmaların zorluklarını
kısmen hafifleten bütün değerli araştırmacılara öncelikle teşekkür ediyorum. Ayrıca,
bu yorucu çalışmanın başlangıcından îtibâren engin tecrübesi ve görüşleriyle yol
gösteren, her fırsatta değerli destek ve teşvikleriyle beni cesaretlendiren muhterem
hocam Prof. Dr. Ethem Cebecioğlu’na en içten şükranlarımı arz ederim. Yine çeşitli
vesilelerle görüşlerinden istifade ettiğim kıymetli hocalarım Prof. Dr. Mustafa
Tahralı, Prof. Dr. Mahmut Erol Kılıç ve Prof. Dr. Hasan Kamil Yılmaz’a
müteşekkirim. Ayrıca bazı kaynakların temini hususunda yardımlarını esirgemeyen
Doç. Dr. Mustafa Aşkar’a ve bu mütevâzı çalışmam boyunca her bir vesileyle
yardımlarını gördüğüm herkese teşekkürü bir borç bilirim.
Bütün eksiklikler bizden, bütün güzellik ve kemâlât O’ndandır.
M. Mustafa Çakmaklıoğlu
Ocak 2005
Ankara
X