Muhammed Âbid el-Câbirî'nin Yeni Kelâm Epistemolojisi

227 Pages·2014·1.68 MB·Turkish

MUHAMMED ÂBİD EL-CÂBİRÎ’NİN
YENİ KELÂM EPİSTEMOLOJİSİ
Meryem ÖZDEMİR KARDAŞ
(Yüksek Lisans Tezi)
Eskişehir, 2013
MUHAMMED ÂBİD EL-CÂBİRÎ’NİN
YENİ KELAM EPİSTEMOLOJİSİ

Meryem ÖZDEMİR KARDAŞ

T.C.
Eskişehir Osmangazi Üniversitesi
Sosyal Bilimler Enstitüsü

Temel İslam Bilimleri
(Kelâm) Anabilim Dalı
YÜKSEK LİSANS TEZİ

Eskişehir
2013
T.C.
ESKİŞEHİR OSMANGAZİ ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ MÜDÜRLÜĞÜNE

Meryem ÖZDEMİR KARDAŞ tarafından hazırlanan
Muhammed Âbid el-Câbirî’nin Yeni Kelâm Epistemolojisi başlıklı bu
çalışma / /2013 tarihinde Eskişehir Sosyal Bilimler Enstitüsü
Lisansüstü Eğitim ve Öğretim Yönetmeliğinin ilgili maddesi uyarınca
yapılan savunma sınavı sonucunda başarılı bulunarak, Jürimiz
tarafından Temel İslam Bilimleri Kelâm Anabilim Dalında YÜKSEK
LİSANS TEZİ olarak kabul edilmiştir.

Başkan:

Üye:

Üye:

Üye:
ÖZET
MUHAMMED ÂBİD EL-CÂBİRÎ’NİN
YENİ KELÂM EPİSTEMOLOJİSİ

ÖZDEMİR KARDAŞ, Meryem
Yüksek Lisans-2013
Temel İslam Bilimleri
KelâmAnabilim Dalı

Danışman: Prof. Dr. Hüseyin AYDIN

Muhâmmed Âbid el-Câbirî 20.yy sonu-21.yy. başlarında yaşamış ve
İslam düşünce tarihi hakkında önemli eserler ortaya koymuş bir kaç
isimden biridir. Bu çalışma, onun İslam dünyasında hâkim olduğunu iddia
ettiği bilgi sistemlerini ve bu bilgi sistemlerinin Kelâm ilmi ile ilgisini ele
almaktadır. Çalışma, temel olarak üç bölümden oluşmaktadır.
Tezin ilk bölümü, kelâm ilminin konumlandırıldığı beyâni bilgi
sisteminin analizini yapmaktadır. Beyâni bilgi sistemini meydana getiren
yapılar ve bu yapıların Kelâm ilmi üzerindeki etkisi ortaya konmaktadır.
İkinci bölüm, Câbirî’nin savunduğu bir diğer bilgi sistemi olan
“burhâni bilgi sisteminin” yapısını; İslam düşünce tarihine girişi ve
yarattığı etkileri incelemeye yöneliktir.
Son bölümde ise burhâni bilgi sisteminin, Kelâm ilminin yeniden
yapılandırılmasında nasıl bir işlev göreceğini ele almaktadır. Kelâm
ilminin dayandığı epistemolojiyi ne yönde değiştirmek istediği
incelenmektedir.
ABSTRACT

MUHAMMED ÂBİD EL-CÂBİRÎ’NİN
YENİ KELÂM EPİSTEMOLOJİSİ

ÖZDEMİR KARDAŞ, Meryem
Master Degree - 2013

Adviser: Prof. Dr. Hüseyin AYDIN

MuhâmmedÂbid el-Câbirî is one of the few names who have written
major books on the history of Islamic thought in the last century. This thesis
examines the knowledge systems which el-Câbirî claims to have been
dominant in the Islamic world and how they relate to the science of Kelâm.
The thesis is composed of three parts.
The first part analyzes the beyâni knowledge system on which the
science of Kelâm is positioned. In this part, the structures that form
the beyâni knowledge system and their influence on the science of Kelâm are
elaborated.
The second part aims to study the structure of the burhâni knowledge
system; how it came into the history of Islamic thought and what impacts it
had.
The last part discusses the function of knowledge system in reforming
the science of Kelâm. It examines in what ways it wants to change the
epistemology on which the science of Kelâm is based.
İÇİNDEKİLER

ÖZET…………………………………………………………………......……………...... iii
ABSTRACT……………………………………………………….....…………….….........iv
İÇİNDEKİLER………………………………………………….....………………...…........v
KISALTMALAR LİSTESİ……………………………………....…………………….......vii
ÖNSÖZ………………………………………………………....…………………….........viii
GİRİŞ……………………………………………………....…………………………….........1
I-Tezin Önemi ve Amacı.........…………………………………………………………..........1
II-Tezin Kapsamı ve Sınırları…………………………………………………..................…..3
III-Tezin İçeriği ve İzlenen Yöntem……………………………………………………..…....4
IV- Câbirî’nin Düşünce Dünyasına Genel Bir Bakış................................................................5

BİRİNCİ BÖLÜM
BEYÂNİ BİLGİ SİSTEMİ
1.1.Beyân Nedir……………………………………………………………………….…......12
1.2.Lafız ve Mana…………………………………………………………………….....…...26
1.3.Asl ve Fer’………………………………………………………………………….........50
1.3.1.Asıl ve Fer: Beyânî Kıyas ve Ta’lil Problematiği………………………….....67
1.4.Cevher ve Araz……………………………………………………………………..........78
1.4.1. Zaman ve Mekân Anlayışı………………………………………………........81
1.4.2. Sebeplilik Problemi………………………………………………………......86
1.4.3.Akıl, Varlık ve Küllîler Problemi…………………………………………......94
1.4.3.1 Akıl………………………………………………………………....94
1.4.3.2. Zorunlu Bilgiler……………………………………………….…...98
1.4.3.3. Nazarî Bilgiler………………………………………..........101
1.4.3.4 Varlık………………………………….……………...........104
vi

1.4.4. Haller Nazariyesi……………………………….…………………...108
1.5.Beyânın Kökenleri ve Değerlendirilmesi……………………………………...114

İKİNCİ BÖLÜM
BURHÂNİ BİLGİ SİSTEMİ
2.1. Burhan Nedir?...................................................................................................119
2.2. Doğu İslam Dünyasında Burhan………………………………………….......125
2.2.1 Kindi…………………………………………………………............125
2.2.2 Farabi………………………………………………………………...126
2.2.3 Gazzali…………………………………………………………….…131
2.3. Beyan ve Burhan Arasında Mütekaddimun ve Müteahhirun Kelamı………..137

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
İSLAM DÜŞÜNCESİNDE YENİDEN YAPILANMA
3.1.Yeni bir Kelam Epistemolojisi Mümkün mü?...................................................148
3.1.1. Beyâni Kıyası Ret: İbn Hazm ve Zahirilik……………………..…...155
3.1.2. Kelâm’da Burhân: İbn Rüşd Örneği………………………………...172
3.1.2.1.İbn Rüşd’ün Eş’ârilerin Metoduna yönelik Eleştirileri….…179
3.1.2.2. Kur’an’ı Anlamada Burhânî Metot………………………...182
3.1.2.3. Sebeplilik İlkesi…………………………………….……...186
3.1.2.4. Kaza ve Kader………………………………………...........192
3.1.3. Şeriâtın Maksatlarından Hareket: Şâtıbî……………………………..……..195
SONUÇ……………………………………………………………………….........204
KAYNAKÇA…………………………………………………………………........208
KISALTMALAR LİSTESİ

a.g.e. : Adı geçen eser
a.g.m. : Adı geçen makale
AÜİFD : Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi
B.k.z : Bakınız
C : Cilt
Çev. : Çeviren
DİA : Diyanet İslam Ansiklopedisi
Haz. : Hazırlayan
Nşr : Neşreden
Ö. :Ölümü
s. : Sayfa
sy. : Sayı
thk. : Tahkik
UÜİFD : UludağÜniversitesiİlahiyatFakültesiDergisi
yy. : Yüzyıl
ÖNSÖZ
“Yeniler ‘koklanır ve çöpe atılır’, eskiler ise ‘misk ve amber gibidir’,
karıştırdıkça daha güzel kokar”. Arap edebiyatında dile getirilen bu söz
İslam dünyasında ilim ve düşünce karşısında hakim olan anlayışın da
yansıtılmasına vesile olmaktadır. İslam düşüncesinde bir “yeniden
yapılanmadan” söz edildiğinde, “yeni” ifadesi zihinlerde neredeyse hep bir
olumsuzluk oluşturma; en iyi ihtimalle ise soru işaretleriyle
karşılanmaktadır. Bu mütereddit ve mesafeli tutuma karşın, esasında bu
yenilenmenin kaçınılmaz olduğu düşüncesi -en derinde olsa dahi-
zihinlerde kendisine hep yer bulmuştur.
Aslında İslam düşüncesinde bir çeşit yenilenmenin yaşanması
gerektiği düşüncesi tarih boyunca çeşitli vesilerle ve farklı coğrafyalarda
yaşayan âlimlerce de dile getirilmiştir. Bu konuda belki ilk isim olarak İbn
Teymiyye’nin adı geçebilir. Ne zaman ki Batı düşüncesi, kendi serüveninde
bir kırılma yaşamış ve İslam medeniyetinin sahip olduğu muktedir
konumuna hâlel getirmiş; o andan itibaren İslam düşüncesinde “yeniden
yapılanma” söylemi farklı bir hâle bürünmüştür.
Muhammed Âbid el-Câbirî, İslam düşüncesinde bir yenilenmenin
gerekli olduğunu açık bir şekilde yüksek sesle dile getirmiştir. Bunu dile
getirmekle kalmamış, nasıl olacağına dair önerisini detaylı bir şekilde
sunma gayretinde olmuştur. Bu çalışmada Câbirî’nin genel olarak bütün
İslam ilimleri için öngördüğü epistemolojik yenilenme arasında kelâm ilmi
özelinden hareket edilecektir. Onun kelâm ilminin klasik yapısında hangi
noktaları sorunlu bulduğu ve bu sorunların aşılması için nasıl bir yol
izlenmesi gerektiği noktasında sunduğu öneriler bu çalışmanın ana
konusudur.
ix

Kelâm ilmini ortaya çıkaran temel nedenlerin başında ilk olarak, ilk
müslüman toplumun yaşadığı tecrübeler ve sosyal olaylar etkili olmakla
birlikte; ilmin sistemli bir yapı halini almasında, müslüman coğrafyanın
genişleyerek farklı kültürlerle teması sonucu, İslam dininin kendi ilkelerini
karşıtlarına savunma amacı merkezi rol oynamaktadır. Tarihte farklı
kültürlere karşı İslam’ı savunmayı kendine bir amaç edinerek ortaya çıkan
bu ilmin, günümüzde aynı rolünü, bu kez Batı düşüncesi karşısında yerine
getirmesi beklenmektedir. Bu sebeple yenilenen bu durum karşısında, kelâm
ilminin yenilenmesi de kaçınılmaz görünmektedir. Bu çalışma, bahsedilen
gereklilik karşısında bir cevap üretme çabasınına dayanmaktadır.
İlim ile meşgul olmanın lezzetini tattıran hocam Musa Şimşekçakan’a;
ilim hayatının vazgeçilmezi olan sorgulamanın önemini ve nasılını öğreten
hocam M.Yaşar Soyalan’a; çalışma konumun seçiminde beni yönlendiren
ve cesaretlendiren Doç.Dr. Ramazan Yıldırım’a ve çalışmam ile yakinen
ilgilenip değerli yorumlarını ve desteğini esirgemeyen danışmanım Prof. Dr.
Hüseyin Aydın’a teşekkürlerimi sunmayı bir borç bilirim.
Ayrıca tezimi değerlendiren ve katkılarını sunan değerli jüri üyesi
hocalarıma; tez sürecinde beni sabırla dinleyen sevgili ablama ve desteğini
esirgemeyen eşime bu vesile ile teşekkür ederim.
Meryem ÖZDEMİR KARDAŞ