muhammed âbid el-câbirî'nin tefsirde sîret-nüzûl ilişkisi yaklaşımı

361 Pages·2013·3.23 MB·Turkish

T.C.
MARMARA ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
TEMEL İSLAM BİLİMLERİ ANABİLİM DALI
TEFSİR BİLİM DALI

MUHAMMED ÂBİD EL-CÂBİRÎ’NİN TEFSİRDE
SÎRET-NÜZÛL İLİŞKİSİ YAKLAŞIMI

(Doktora Tezi)

Muhammed COŞKUN

İstanbul - 2013
T.C.
MARMARA ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
TEMEL İSLAM BİLİMLERİ ANABİLİM DALI
TEFSİR BİLİM DALI

MUHAMMED ÂBİD EL-CÂBİRÎ’NİN TEFSİRDE
SÎRET-NÜZÛL İLİŞKİSİ YAKLAŞIMI

(Doktora Tezi)

Muhammed COŞKUN

Danışman: Prof. Dr. Hasan ELİK
İstanbul - 2013

ÖZET
Yazar : Muhammed COŞKUN
Üniversite : Marmara Üniversitesi
Anabilim Dalı : Temel İslam Bilimleri
Bilim Dalı : Tefsir
Tezin Türü : Doktora Tezi
Tez Danışmanı : Prof. Dr. Hasan ELİK

MUHAMMED ÂBİD EL-CÂBİRÎ’NİN TEFSİRDE SÎRET-NÜZÛL İLİŞKİSİ
YAKLAŞIMI
İslam düşüncesi hakkındaki çalışmalarıyla Arap dünyasında olduğu gibi
ülkemizde de tanınmakta olan Fas’lı düşünür Muhammed Âbid el-Câbirî’nin, son eseri
olarak telif ettiği Fehmu’l-Kur’âni’l-Hakîm adlı üç ciltlik, tefsiri, hem biçimsel
özellikleri hem de içeriği itibariyle, üzerinde akademik çalışma yapılmayı hak
etmektedir. Yapısalcı yöntemi izlediği bilinen müellifin bu tefsirinin özellikle sîret-
nüzûl ilişkisi konusundaki yaklaşımı, klasik ve çağdaş tefsir akımları içerisinde özgün
bir yere sahiptir. Tefsirde Hz. Peygamber’in hayatındaki olayların açıklayıcılığından
istifade etmek hemen her dönemde makbul görülmüş olmakla beraber, siyeri tefsirin
merkezine taşıyıp Kur’ân’ı siyer eşliğinde takip etmek, bildiğimiz kadarıyla, bugüne
kadar herhangi bir müfessirin izlemiş olduğu bir yöntem değildir. Bu tez çalışmasında
hem Câbirî’nin düşünceleri ana hatlarıyla ortaya konulmaya ve İslam dünyasındaki
yankıları takip edilmeye çalışılmış, hem tefsirinin özellikleri incelenmiş, hem de bu
tefsirden hareketle, tefsirde “sîret-nüzûl ilişkisi” temelinde bir yaklaşım geliştirmenin
imkânı, önemi, mantıksal sonuçları, muhtemel sakıncaları ve yararları üzerinde
değerlendirmeler yapılmıştır.

Anahtar kelimeler: Câbirî, Yapısalcılık, Tefsir, Sîret-nüzûl ilişkisi,
i
ABSTRACT
Author : Muhammed COŞKUN
University : Marmara University
Field : Basic Islamic Sciens
Programme : Quranic Exegesis
Degree Awarded : Doctorate Thesis
Supervisor : Ph. d. Hasan ELİK
MUHAMMAD ABED AL-JABRE'S APPROACH TO SIRAH-
REVELATION RELATIONSHIP IN QURANIC EXEGESIS
Muhammad Âbid Al-Jabre is a well-known thinker in the Arab world as well
as in Turkey. He is famous for his original studies on Islamic thought. Al-Jabre’s last
work, Fehmu’l-Qur’âni’l-Hakîm, is a three-volume exegesis of the Quran and deserves
academic investigation for both its structure and content. The author uses the
structuralist method; and in this exegesis his approach to Sirah-Revelation relationship
has a unique place in both classical and contemporary approaches of tafseer. It has been
a well-trodden path to utilize the explanatory value of the events in the Prophet’s life in
Quranic exegesis; however, as far as we are concerned, no mufassir has so far placed
the sirah in the center of his or her tafseer and interpret Quran in its light. This thesis has
a number of aims. First, a general outline of Al-Jabre’s thought is presented, followed
by an overview of the impact of his thought in the Islamic world. Second, we evaluated
his tafseer, discussing the problem of developing an exegetical method on the axis of
sirah-revelation relationship. We then conclude with a thorough discussion of the
possibility, importance, logical results, probable disadvantages and benefits of
developing such an exegetical approach.
Key Words: Al-Jabre, Structuralism, Quranic Exegesis, “Coherency Between Sirah and
Nüzûl”
ii
İÇİNDEKİLER
ÖZET ............................................................................................................. İ
ABSTRACT ................................................................................................ İİ
İÇİNDEKİLER ........................................................................................ İİİ
KISALTMALAR..................................................................................... Vİİ
GİRİŞ............................................................................................................ 1
I- KONUNUN ÖNEMİ VE ÇERÇEVESİ..................................................................... 1
II- YÖNTEM VE KAYNAKLAR ................................................................................. 3
BİRİNCİ BÖLÜM: CÂBİRÎ VE DÜŞÜNCE DÜNYASI ....................... 7
I- HAYATI VE ESERLERİ ............................................................................................ 7
A-HAYATI ................................................................................................................. 7
B-ESERLERİ ............................................................................................................ 15
II- DÜŞÜNCE DÜNYASI ........................................................................................... 25
A-ANA HATLARIYLA DÜŞÜNCELERİ .............................................................. 25
B-ÇAĞDAŞ İSLAM DÜŞÜNCESİ İÇİNDEKİ YERİ ............................................ 35
C-YÖNTEMİ VE MODERN KURAMLAR İÇİNDEKİ YERİ ............................... 37
D- HAKKINDA YAPILAN ÇALIŞMALAR .......................................................... 59
E-CÂBİRÎ’YE YÖNELİK ELEŞTİRİLER .............................................................. 67
F-DEĞERLENDİRME ............................................................................................. 75
İKİNCİ BÖLÜM: CÂBİRÎ’NİN KUR’ÂN VE TEFSİR’E DAİR BAZI
GÖRÜŞLERİNİN KLASİK VE ÇAĞDAŞ YAKLAŞIMLARLA
MUKAYESESİ .......................................................................................... 79
I- KUR’ÂN-PEYGAMBER İLİŞKİSİ VE HZ. PEYGAMBER’İN ÜMMÎLİĞİ ......... 84
A-KURAN-PEYGAMBER İLİŞKİSİ ...................................................................... 84
B-HZ. PEYGAMBER’İN ÜMMÎLİĞİ ..................................................................... 88
1-İlgili Görüşler ...................................................................................................... 88
2-Câbirî’nin Yaklaşımı ........................................................................................... 92
3-Değerlendirme ................................................................................................... 102
II- MUSHAFTA EKSİK-FAZLA MESELESİ .......................................................... 104
iii
A-CÂBİRÎ’NİN GÖRÜŞLERİ ............................................................................... 104
B-MÜSTEŞRİKLERİN İDDİALARI ..................................................................... 120
C-DEĞERLENDİRME ........................................................................................... 123
III- KUR’ÂN KISSALARI ........................................................................................ 124
A-İLGİLİ GÖRÜŞLER ........................................................................................... 124
B-CÂBİRÎ’NİN GÖRÜŞÜ ..................................................................................... 128
C-DEĞERLENDİRME ........................................................................................... 133
IV- MUHKEM-MÜTEŞABİH-TE’VÎL .................................................................... 134
A-İLGİLİ GÖRÜŞLER ........................................................................................... 135
B-CÂBİRÎ’NİN GÖRÜŞÜ ..................................................................................... 139
C-DEĞERLENDİRME ........................................................................................... 149
V- NESH MESELESİ ................................................................................................ 150
A-NESHİ KABUL EDENLERİN DELİLLERİ ..................................................... 151
B-NESHİ REDDEDENLERİN DELİLLERİ ......................................................... 152
C-CÂBİRÎ’NİN GÖRÜŞÜ ..................................................................................... 153
D-DEĞERLENDİRME ........................................................................................... 167
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM: CÂBİRÎ’NİN FEHMU’L-KUR’ÂNİ’L-HAKÎM
TEFSİRİNİN ÖZELLİKLERİ .............................................................. 169
I-TEFSİRİN BİÇİMSEL ANALİZİ ........................................................................... 169
A-NÜZÛL SIRALAMASI...................................................................................... 170
B- KUR’ÂN’IN NÜZÛL SÜRECİNİN AŞAMALARI ......................................... 175
1-Birinci Aşama: Nübüvvet, Rubûbiyet ve Ulûhiyet ........................................... 176
2-İkinci Aşama: Diriliş, Hesap ve Kıyamet Sahneleri ......................................... 181
3-Üçüncü Aşama: Şirk Eleştirisi .......................................................................... 183
4-Dördüncü Aşama: Mekke dışındaki kabilelerle iletişim ................................... 187
5-Beşinci Aşama: Muhasara ve Habeşistan’a Hicret ........................................... 192
6-Altıncı Aşama: Muhasara Sonrası ve Hicret Hazırlıkları ................................. 194
7-Yedinci Aşama: Hz. Peygamber Medine’de ..................................................... 195
C- DEĞERLENDİRME (İSTİTRÂT) BÖLÜMLERİ ............................................ 209
D-SÛRE İÇİ BAŞLIKLAR..................................................................................... 210
II- TEFSİRİN MUHTEVÂ ANALİZİ ....................................................................... 212
A-KULLANILAN KAYNAKLAR ........................................................................ 212
B-RİVÂYET-DİRÂYET VE DİL AÇISINDAN TEFSİRİN ÖZELLİKLERİ ...... 216
iv
C-TEFSİRDE KELÂM / FELSEFE KONULARI ................................................. 220
1-Halku’l-Kur’ân .................................................................................................. 221
2-Hidâyet-Dalâlet ................................................................................................. 223
3-Ru’yetullah ........................................................................................................ 229
4-Mucize (İsrâ-Mirac) .......................................................................................... 230
5-Cennet-Cehennem ve Haşr ............................................................................... 231
6-Sihir-Vesvese .................................................................................................... 233
7-Cin-Şeytan ......................................................................................................... 236
D-TEFSİRDE FIKHÎ MESELELER ...................................................................... 237
III-DEĞERLENDİRME ............................................................................................ 240
DÖRDÜNCÜ BÖLÜM: BİR TEFSİR YÖNTEMİ OLARAK SÎRET-
NÜZÛL İLİŞKİSİ ................................................................................... 242
I-SÎRET-NÜZÛL İLİŞKİSİ İLE İLGİLİ KAVRAMLAR ......................................... 243
A-“BAĞLAM” KAVRAMININ ANALİZİ ........................................................... 243
1-Dil İçi Bağlam / Verbal Context / Siyâk ........................................................... 245
2-Dil Dışı Bağlam / Situation Context / Hâl, Karîne, Makām ............................. 247
B-SÎRET VE NÜZÛL KAVRAMLARININ ANALİZİ ........................................ 250
1-Sîret ................................................................................................................... 250
2-Nüzûl ................................................................................................................. 251
II-SÎRET-NÜZÛL İLİŞKİSİ YÖNTEMİNİN (BAĞLAM ESASLI KUR’ÂN
TEFSİRİNİN) TEMEL ÖZELLİKLERİ .................................................................... 252
III- SÎRET-NÜZÛL İLİŞKİSİ YÖNTEMİNİN (BAĞLAM ESASLI KUR’ÂN
TEFSİRİNİN) FELSEFÎ-DİLBİLİMSEL ALTYAPISI ............................................ 257
A- BAĞLAMI DİKKATE ALMAYAN KURAMLAR ......................................... 257
B- BAĞLAMI DİKKATE ALAN KURAMLAR .................................................. 258
1-Söz Edimleri (Speech Acts) Kuramı: Austin ve Searle .................................... 258
2-Durum Bağlamı (Context of Situation) Kuramı: Malinowski ve Firth ............. 266
C-ÇAĞDAŞ İSLAM DÜŞÜNCESİNDE BAĞLAM ............................................. 268
IV-SÎRET-NÜZÛL İLİŞKİSİ YÖNTEMİNİN MANTIKSAL SONUÇLARI .......... 274
A- NASLARIN UMÛMÎLİĞİ AÇISINDAN SÎRET NÜZÛL İLİŞKİSİ .............. 274
1-Umûm-Husûs ve Sebep kavramları .................................................................. 275
2-Umûmîlik-Husûsîlik Tartışmasının Zemini ...................................................... 278
a) Hükmün umûmîliği ....................................................................................... 279
v
b) Anlamın umûmîliği ....................................................................................... 289
3-Tefsirde Umum-Husus Konusu ........................................................................ 303
4- Değerlendirme .................................................................................................. 306
B-TARİHSELLİK-EVRENSELLİK VE HERMENEUTİK AÇISINDAN SÎRET-
NÜZÛL İLİŞKİSİ ................................................................................................... 311
1-Anlamada Metot-Varoluş Karşıtlığı: Gadamer- Schleiermacher...................... 312
2-Felsefî Hermenötiğin Mantıksal Sonuçları ....................................................... 320
V-SÎRET-NÜZÛL İLİŞKİSİ YÖNTEMİNİN ESBÂB-I NÜZÛL İLE İLİŞKİSİ...... 326
SONUÇ ..................................................................................................... 332
KAYNAKLAR ......................................................................................... 335

vi
KISALTMALAR
a.g.m: Adı geçen makale
Ata ÜİFD: Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi
AÜİFD: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi
C. Cilt
DEÜSEBE: Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü
DEÜİFD: Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi
DİA: Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi
FA: Felsefe Ansiklopedisi
h. Hicrî
İFAV: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları
İSAM: Türkiye Diyanet Vakfı İslam Araştırmaları Merkezi
MDVA: Merkezu dirâsâti’l-vahdeti’l-arabiyye (Arap Birliği Araştırmaları
Enstitüsü/Beyrut)
md: Ansiklopedi maddesi
MÜİFD: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi
OMÜSBE: On Dokuz Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü
öl: Ölüm tarihi
Thk: Tahkik
ts. Baskı tarihi yok
UÜSEBE: Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü
UÜİFD: Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi
ÜİFD: …Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi
vb: Ve benzeri
vs: Ve saire
vd. Ve devamı/ Ve diğerleri
ys. Yayın yeri belirtilmemiş
yy: Yüzyıl
vii