müdâfaa-i milliye cemiyeti ve faaliyetleri

340 Pages·2015·6.96 MB·Turkish

T.C.
TRAKYA ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
TARİH ANABİLİM DALI
DOKTORA TEZİ

MÜDÂFAA-İ MİLLİYE CEMİYETİ
VE
FAALİYETLERİ

AYŞE ZAMACI

TEZ DANIŞMANI
PROF. DR. İLKER ALP

EDİRNE 2015

I

Tezin Adı: Müdâfaa-i Milliye Cemiyeti ve Faaliyetleri
Hazırlayan: Ayşe ZAMACI

ÖZET

Müdâfaa-i Milliye Cemiyeti 1 Şubat 1913 tarihinde Osmanlı Devleti’nin
başkenti İstanbul’da kurulmuş bir sosyal yardım cemiyetidir. Cemiyet kurulduğu
esnada I. Balkan Harbi devam etmektedir. Dolayısıyla cemiyet yardımsever ahaliden
topladığı yardımları orduya destek amaçlı kullanır. I. Balkan Harbi’nin bitiminde
nizamnamesini sulh şartlarına uygun düşecek biçimde yeniler, mesai tarzını Türk
toplumunun yaşam şartlarını ve medeni durumunu düzeltecek şekilde değiştirmek
ister. Ancak sulh halinin kısa sürmesi buna pek imkân tanımaz. Bir yıl sonra patlak
veren I. Dünya Harbi, tıpkı I. Balkan Harbi’nde olduğu gibi, Müdâfaa-i Milliye
Cemiyeti’nin neredeyse tüm imkânlarını ordunun emrine tahsis etmesine neden olur.
Ordunun dışında harbin yarattığı yoksul kesimin, özellikle de asker ailelerinin bir
takım ihtiyaçlarının giderilmesinde başrolü oynar. Müdâfaa-i Milliye Cemiyeti’nin
gelir kaynakları öncelikli olarak halktan alınan bağışlardan meydana gelmiştir. Bunun
haricinde cemiyetin gelir kaynaklarını arttırmak için kullandığı çeşitli yöntemler de
bulunmaktadır. Bu yöntemler arasında sayabileceğimiz sinema ve tiyatro gösterimleri
ile spor müsabakaları, aynı zamanda harp hali içerisindeki bir toplumun sosyal
yaşantısını canlı tutan unsurlar olarak görülebilir. Müdâfaa-i Milliye Cemiyeti’nin
uygulamaları, kurucusu ve iktidar sahibi İttihat ve Terakki Fırkası’nın politikaları ile
büyük oranda paralellikler arz etmiştir. Cemiyetin faaliyet ve tertipleri, İttihatçılar
tarafından çoğunlukla himaye edilir. Bu durum günümüz literatüründe, haklı olarak,
Müdâfaa-i Milliye Cemiyeti’nin, İttihat ve Terakki Fırkası’nın bir yan kuruluşu olduğu
şeklinde yorumlanmasına neden olmuştur. Nitekim I. Dünya Harbi’nin kaybedilmesi,
Mondros Mütarekesi’nin imzalanması ve dönemin önde gelen İttihatçılarının yurt
dışına kaçışı, cemiyetin de sonunu hazırlar. 1919 yılında iktidara gelen Damat Ferit
Paşa Hükümeti, dönemin diğer İttihat ve Terakki destekli cemiyeti olan Donanma
Cemiyeti ile birlikte Müdâfaa-i Milliye Cemiyeti’nin de varlığına son verir. Bu
II

çalışma Müdâfaa-i Milliye Cemiyeti’nin altı yıllık zaman zarfı içerisindeki faaliyet ve
hedeflerine değinmeyi amaçlamaktadır.
Anahtar kelimeler: Müdâfaa-i Milliye Cemiyeti, İttihat ve Terakki Fırkası,
sosyal yardım, ordu yardımı, bağış, sinema, tiyatro, spor.
III

Name of Thesis: The Committee of National Defence and Its Activities
Prepared by: Ayşe ZAMACI

ABSTRACT

The Committee of National Defence is a welfare society that was established
in the capital city of Ottoman state, İstanbul on 1st February 1913. At the time of
establishment of the society, First Balkan War continues. Therefore, the society uses
the donations of helpful folks as military support. The society renews its regulation by
conforming to the conditions of peace, at the end of the First Balkan War. It wants to
change the employment period to correct the living conditions of Turkish society and
marital status. However, the short-lived peace does not much allow this. Just like the
First Balkan War, the First World War that outbroke after one year caused almost all
the resources of the Committee of National Defence to allocate to the command of the
army. The society plays a key role in providing several needs of poor families that
emerged with the effects of war, especially soldier families. The income of Committee
of National Defence occurred primarily from donations received from the public.
Other than this, there are a variety of methods of the society to increase its revenues.
In between these methods the film, theater and sport competitions can be also seen as
elements supporting the social life of a society within wartime. The practices of the
Committee of National Defence has largely parallels with its founder and the owner of
power, the Committe of Union and Progress’s policies. The activity and devices of
society mostly patronized by Unionists. In contemporary literature, this case rightly
caused that the Committee of National Defence was interpreted as a subsidiary of the
Committe of Union and Progress. Indeed, the loss of the First World War, the
undertegnelse of Armistice of Mudros and the escape of leading the Unionists of that
period led to decline of the Committee of National Defence. In 1919, when Damat
Ferid Pasha government came to power, it put an end to existence of the Committee of
National Defence with other society, called as the Committee of Navy that was
supported Unionists. This study aims to mention the activity and objectives of the
Committee of National Defence within its six year.
Key Words: The Committee of National Defence, the Committe of Union
and Progress, social assistance, military aid, donation, film, theater, sport.
IV

ÖN SÖZ
Bireylerin siyasal ve toplumsal bilinç düzeylerinin artışında, dernekleşme
yoluyla oluşturdukları örgütlenmenin rolü yadsınamaz. Söz konusu örgütlenme
modeli, bireylerin kültürel, toplumsal, siyasal ve ekonomik yaşayışını etkileyerek
modern bir kitle oluşumunda etkin bir rol oynamaktadır. Osmanlı Devleti’nin XX.
yüzyılın ilk çeyreğiyle birlikte girdiği dağılma süreci ve Batılı Hıristiyan dünyasının
sömürgesi olma ihtimali, iktidardaki İttihat ve Terakki yöneticilerine, bu gidişata dur
demek için halkı örgütlemekten ve mücadeleyi milliyetçi ve dinî söylemlerle halk
tabanına yaymaktan başka çıkar yol bırakmıyordu. Elinizdeki çalışmanın amacını, söz
konusu süreçte Osmanlı Devleti’nin yaşadığı Balkan ve I. Dünya Harbi
tecrübelerinden hareketle, iktidarın dernekler vasıtasıyla toplumu seferber edebilme
kabiliyeti ve bu bağlamda dönemin önemli örneklerinden birisini teşkil eden Müdâfaa-
i Milliye Cemiyeti’nin kuruluş ve faaliyetleri oluşturmaktadır. Müdâfaa-i Milliye
Cemiyeti’nin hayat bulduğu yıllar, Balkan ve I. Dünya harplerini içeren 1913-1919
yılları arasıdır. Bu harplerden ilki trajik bir şekilde “felaketle” sonuçlanırken, diğeri
devletin sonunu getirir. Uzun ve zor koşullar altında geçen bu zaman diliminde
cemiyetin faaliyetleri, kaçınılmaz olarak, harbin dayattığı koşullarla şekillenir. Askerî
ihtiyaçlar doğrultusunda topyekûn harp ve toplumsal seferberliğin hüküm sürdüğü bu
olağanüstü koşullar, cemiyetin neredeyse tüm mesai ve maddî varlığını, orduya
hasretmesine neden olur. Cemiyetin faaliyet ve organizasyonlarında dayanak noktasını
oluşturan birincil kaynak, hamiyetli vatandaşların ve vatanperverlerin cömert
bağışlarıdır. Bunların dışında kendi gelir kaynağını temin etme noktasında cemiyetin
bir takım girişimleri de söz konusudur.
Tez çalışmamız üç bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde, cemiyetin
kuruluşunu hazırlayan olaylar bağlamında Trablusgarp ve Balkan harplerine kısaca
değinildikten sonra cemiyetin kuruluşu ve bu çerçevede yapılan Darülfünun
toplantıları ele alındı. Cemiyetin merkez ve taşrayı içeren teşkilat yapısı hakkında bilgi
verildi. Tezimizin önemli bir hacmini kaplayan ikinci bölümde ise cemiyetin
faaliyetleri derinlemesine incelendi. Cemiyetin gelir getirici faaliyetleri, iane toplama
çalışmaları ve toplanan ianelerin hangi alanlara aktarıldığı noktasında orduya ve sosyal
yardım hizmetlerine yapılan yatırım ve harcamalar kaleme alındı. Ayrıca cemiyetin
V

çeşitli kültür ve sportif faaliyetlerine değinildi. Son bölümde, cemiyetin dönemin diğer
sosyal yardım dernekleri ile olan irtibatı ve değişen siyasî atmosferle birlikte kapatılışı
incelendi.
Çalışmamızın ortaya çıkmasında doğrudan ya da dolaylı katkı ve teşviklerini
gördüğüm değerli hocalarıma teşekkür etmek isterim. Öncelikle bana bu konuda
çalışma yapma fırsatı tanıyan danışman hocam ve aynı zamanda Bölüm Başkanım
Sayın Prof. Dr. İlker ALP’e, tez izleme komitemde yer alan Yrd. Doç. Dr. Bülent
ATALAY ve Yrd. Doç. Dr. Sabri Can SANNAV’a, ilgi ve destekleri için Yrd. Doç.
Dr. Cengiz FEDAKÂR, Yrd. Doç. Dr. Aziz TEKDEMİR, Yrd. Doç. Dr. Nurten
ÇETİN ve Yrd. Doç. Dr. Ülkü ÇALIŞKAN’a, kıymetli mesai arkadaşlarım Yrd. Doç.
Dr. Sevtap GÖLGESİZ KARACA ve Arş. Gör. Şeyma DERECİ’ye, teşekkürü bir
borç bilirim. Onların ilgi ve desteği, bana daima güç ve moral verdi.
Bu tezin yazım aşaması, sevgili Kürşat’ın gelişimi için geceli-gündüzlü
harcanan yoğun mesai ile birlikte yürütülmüştür. Dolayısıyla ortaya koyduğumuz
çalışmanın olası eksiklik ve yanlışlıklarının, iki zor işi aynı anda yapmaya çalışan bir
annenin yorgunluk ve uykusuzluğuna verilmesini ve affedilmesini temenni ederiz. Çok
değerli eşim Ahmet’in sonsuz sabrı ve direnci, bu çalışmanın ortaya çıkmasındaki en
büyük amildir. Gösterdiği fedakârlıklar için ona minnettarım. Son olarak Sayın Nurcan
YAZICI hanımefendiye de çok müteşekkir olduğumu belirtmek isterim.

Ayşe ZAMACI
Edirne 2015
VI

İÇİNDEKİLER
ÖZET.......................................................................................................................... I
ABSTRACT ............................................................................................................... III
ÖN SÖZ ..................................................................................................................... IV
İÇİNDEKİLER .......................................................................................................... VI
KISALTMALAR ...................................................................................................... IX
GİRİŞ ......................................................................................................................... 1

I. BÖLÜM
MÜDÂFAA-İ MİLLİYE CEMİYETİ’NİN KURULUŞU VE YAPISI

A. CEMİYETİN KURULUŞUNU HAZIRLAYAN OLAYLAR ............................. 14
1. Trablusgarp Harbi ......................................................................................... 14
2. Balkan Harbi ................................................................................................. 21
B. CEMİYETİN KURULUŞU .................................................................................. 27
1. Cemiyetin Kuruluş Tarihi ............................................................................. 27
2. Cemiyetin Kuruluşu İçin Yapılan Toplantılar .............................................. 34
3. Cemiyet Nizamnamesi .................................................................................. 43
C. CEMİYETİN TEŞKİLAT YAPISI ....................................................................... 58
1. Merkez Teşkilatı ........................................................................................... 62
2. Taşra Teşkilatı .............................................................................................. 70
3. Hanımlar Şubesi............................................................................................ 72

II. BÖLÜM
MÜDÂFAA-İ MİLLİYE CEMİYETİ’NİN FAALİYETLERİ

A. GELİR GETİRİCİ FAALİYETLER ..................................................................... 83
1. Tiyatro Oyunları ........................................................................................... 85
2. Sinema Gösterimleri ..................................................................................... 89
3. Kurban Derilerinin Toplanması .................................................................... 107
VII

4. Cemiyetin Diğer Gelir Toplama Yöntemleri ................................................ 111
B. İANE TOPLAMA ÇALIŞMALARI ..................................................................... 118
1. Cemiyete Yapılan Nakdî Yardımlar ............................................................. 119
2. Cemiyete Yapılan Ayni Yardımlar ............................................................... 126
3. Yurt Dışından Cemiyete Yapılan Yardımlar ................................................ 127
4. Cemiyete Yardım Yapanların Ödüllendirilmesi ........................................... 128
C. ORDUYA YÖNELİK YARDIM VE FAALİYETLER ....................................... 131
1. Gönüllü Müdâfaa-i Milliye Taburları ........................................................... 131
2. Hedaya-ı Şitaiyye.......................................................................................... 136
3. Tayyare İanesi ............................................................................................... 145
4. Orduya Yapılan Diğer Yardımlar ................................................................. 153
D. SOSYAL YARDIM FAALİYETLERİ ................................................................. 160
1. Asker Ailelerine Yapılan Yardımlar ............................................................. 160
2. Mektep ve Hastane İnşası Çalışmaları .......................................................... 172
3. Yoksullar İçin Kurulan Aşevleri ................................................................... 176
4. Zirai Faaliyetler ............................................................................................ 178
5. Cemiyetin Diğer Yardım Faaliyetleri ........................................................... 184
E. KÜLTÜREL VE SPORTİF FAALİYETLER ....................................................... 188
1. Edirne Seyahatleri ve Pierre Loti’nin Misafir Edilişi ................................... 188
2. Vaaz ve Konferanslar ................................................................................... 199
3. Spor Faaliyetleri ve Düzenlenen Yarışlar ..................................................... 201
4. Millî Bayramlara Yönelik Kutlama Programları .......................................... 217
5. Çanakkale Panoraması İnşa Teşebbüsü ........................................................ 223
6. Cemiyetin Yayınları...................................................................................... 225

III. BÖLÜM
MÜDÂFAA-İ MİLLİYE CEMİYETİ’NİN DÖNEMİN DİĞER
MİLLÎ CEMİYETLERİ İLE İLİŞKİLERİ VE KAPATILIŞI

A. CEMİYETİN DÖNEMİN DİĞER MİLLÎ CEMİYETLERİ İLE İLİŞKİLERİ VE
MUAFİYETLERİ ...................................................................................................... 237