Table Of ContentMTA’NIN MADEN ARAMA TARİHÇESİ* Osmanlı İmparatorluğunun kalıntıları üze-
(1935-2002) rine kurulan genç Türkiye Cumhuriyeti, önce-
likle ayrıcalıklı yabancı sermayeye dayanan bu
Dr. Tandoğan ENGİN* ve Dr. Yusuf Ziya ÖZKAN* yapının yıkılmasına ve madenlerimizin işletil-
mesiyle ülkemize azami faydanın sağlanacağı
yeni bir yapının oluşturulmasına çalışmıştır. Bu
GİRİŞ dönemde, madenlerimizi arayıp bulacak, işle-
tecek, finanse edecek milli kuruluşlar oluşturul-
Arkeolojik veriler Anadolu’da madenciliğin masına ve eksikliği çekilen eğitilmiş insan gücü
geçmişinin M.Ö. 8900 yılına kadar uzandığını yetiştirilmesine büyük önem verilmiştir.
göstermektedir. Çatalhöyük ve Çayönü kazıla-
rında bulunan bakır alet ve süs eşyaları MÖ Cumhuriyetin ilk yıllarında, sermaye bi-
9000-7000 arası yaşlar vermektedir. MÖ 7000- rikiminin yeterli olmayışı nedeniyle kalkınma
6000 arasında yaşlar veren Çatalhöyük’te çabalarında ağırlıklı rol özel kesimden ziya-
bulunan cüruflar dünyada ilk bakır izabesinin de kamu girişimine düşmüştür. Bu çerçevede
kanıtları arasındadır. M.Ö.3000-1200 yılları kalkınma çabalarının finansmanını karşılamak
arasında tunçun Anadolu’da yaygın olarak kul- üzere 1923 yılında İş Bankası ile Türkiye Sa-
lanıldığına ilişkin arkeolojik buluntular vardır. nayii ve Maadin Bankası kurulmuştur.
Daha sonra Etiler (M.Ö. 1750-2000), Urartu’lar
(M.Ö. 850-585), Frigya’lılar (M.Ö. 750-650) ve Genç Türkiye Cumhuriyetinin kalkınma-
Lidya’lılar (M.Ö. 650-550) dönemlerinde Ana- sında petrol ve altının sağlayacağı katkı ve bu
dolu’da çeşitli maden yataklarını işletmiş, iza- kaynakların devlet eliyle aranması ve işletilme-
be tesislerini kurmuş, metal para basıp kullan- si gerektiği düşüncesiyle 1933 yılında Ekonomi
mışlardır. Bakanlığına bağlı Petrol Arama ve İşletme İda-
resi ile Altın Arama ve İşletme İdaresi isimleri
Roma, Bizans, Selçuklu ve Osmanlı dö- altında iki bağımsız Müessese kurulmuştur.
nemlerinde de madencilik devlet tarafından
önem verilen işler arasında yer almıştır. Bugün Ülke kalkınmasında petrol ve altının yanı
bilinen ve bazısı halen işletilmekte olan birçok sıra diğer doğal kaynakların da büyük katkı
maden yatağının bu dönemlerde bulunmuş ve sağlayacağı ve doğal kaynakların bilimsel yön-
işletilmiş olduğu bilinmektedir. Örneğin, bor temlerle etüt edilip aranması gerekliliği bilinciy-
1815 yılında Bandırma yakınlarında, taşkömü- le, 22 Haziran 1935 tarihinde 2804 sayılı ka-
rü 1829 yılında Zonguldak’ta, krom 1848 yılın- nunla Maden Tetkik ve Arama Enstitüsü Genel
da Bursa-Harmancık’ta bulunmuştur. Direktörlüğü ve yine aynı yıl bulunan maden-
lerin işletilmesini sağlamak amacıyla Etibank
Anadolu’da madencilik geçmişte buralarda Genel Müdürlüğü kurulmuştur.
yaşamış birçok medeniyetin ana unsurlarını
oluşturmuş, birçok krallıkların, imparatorlukla- Kuruluş kanununun ikinci maddesinde
rın ekonomisine büyük katkı sağlamıştır. An- Maden Tetkik ve Arama (MTA) Enstitüsü Ge-
cak Osmanlı’nın son döneminde madencilik nel Direktörlüğünün başlıca görevleri; “Mem-
sektörü yabancıların egemenliğine geçmiş, leketimizde işletmeye elverişli maden ve
yabancılar birçok ayrıcalıklar kazanmışlardır. taş ocağı sahaları bulunup bulunmadı-
Bunun sonucu olarak işletilen madenlerimiz- ğını ve işletilen maden ve taş ocakları-
den ülkemize sağlanan katkılar son derecede nın daha faydalı surette işletilmelerinin
düşük bir düzeyde kalmıştır. nelere mütevakkıf olduğunu araştırmak
ve buna muktezi veya müteferri bulunan
arama ameliyatı, fenni ve jeolojik tetkikat,
* Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü, Maden Etüt ve Arama Dairesi Başkanlığı, Emekli Jeoloji Yüksek Mühendisleri
- Ankara
• Bu yazı 2005 yılında MTA’nn kuruluşunun 70. yılı nedeniyle hazırlanmıştır.
17
kimyevi tahlil ve fenni tecrübeler yapmak, sahalarında arama yapıyorsa, MTA çalışmala-
harita almak, plan, mürtesem maktalar res- rını tamamlayıncaya kadar bu maden sahala-
metmek, proje ve fenni raporlar, rantabilite rının hiç kimseye devir ve ihale edilemeyeceği
hesapları tanzim etmek gibi bütün teknik hükmü uygulanmıştır.
ve ilmi işleri görmek ve memleketin maden
işlerinde ve maden sanayiinde çalışacak MTA Enstitüsü ilk kurulduğunda, az sayı-
Türk mühendis, fen memuru, ustabaşı ve da personele ve Kömür, Petrol, Metal, Labo-
mütehassıs işçi yetiştirmek” olarak belirtil- ratuvar ve Muhasebe olmak üzere 5 birimden
mektedir. oluşan yalın bir örgütlenme yapısına sahipti.
Metalik ve metalik olmayan madenlerin etüt
MTA Genel Müdürlüğü ve onun ana hizmet ve aranması görevi, bugünkü Maden Etüt ve
birimlerinden Maden Etüt ve Arama Dairesi Arama Dairesi’nin ilk çekirdeğini oluşturan
kuruluşundan bu yana geçen 70 yıllık sürede, “Metal Birimi”ne verilmiştir. “Metal Birimi” daha
değişen koşullara, kendisine verilen görevlere sonraları 1951 yılında “Maden Etüt Şubesi Mü-
göre zaman zaman yapılanmasını ve öncelik- dürlüğü” ismini almıştır. “Maden Etüt Şubesi”
lerini yenileyerek büyük hizmetler yapmıştır. bünyesinde de Maden Jeolojisi, Linyit, Atom,
Ülkemizin bilinen tüm maden yataklarının he- Jeofizik, Plan-Proje Servis Şeflikleri bulunuyor-
men hemen hepsinin ilk bulunuşlarında ya da du.
rezervlerinin artırılmasında MTA’nın katkıları
vardır. Demir çelik, ferrokrom, bakır, alümin- MTA’nın ilk kurulduğu yıllarda hemen her
yum, krom kimyasalları, bor ürünleri, seramik, alanda büyük bir uzman sıkıntısı yaşandığın-
cam, çimento gibi ülkemizde birçok madenlere dan, çok sayıda yabancı uyruklu jeoloji mühen-
dayalı sanayilerin kurulması ve geliştirilmesi, disi MTA elemanı olarak Maden Etüt ve Arama
MTA’nın bulduğu ya da bulunmalarına destek projelerinde sözleşmeli MTA personeli olarak
verdiği maden rezervleri sayesinde mümkün görev almışlardır. Yabancı uyruklu mühendis-
olmuştur. Aşağıda bu ekonomik katkılar ve Da- lerin MTA’da sözleşmeli eleman olarak Maden
iremizin 70 yılda geçirdiği evrim, Genel Müdür- Etüt projelerinde çalışmaları 1960’lı yılların so-
lüğümüzün (dolayısıyla Dairemizin) çalışma- nuna kadar devam etmiştir.
larının ana çerçevesini çizen yasal mevzuatı
esas alan üç döneme ayrılarak kısaca tanıtıl- Yabancı personel arasında Alman, Avus-
maya çalışılmıştır. turya ve Hollanda uyruklu olanlar çoğunluk-
taydı. Bunlar arasında, Dr. Karl Nebert, Dr.
İLK YILLAR (1935-1954) Hartman Wedding, Dr. Lepkuchner linyit ara-
ma projelerinde; Dr.Van der Kaaden metalojeni
MTA’nın kurulduğu yıllarda, Maadin Nizam- çalışmaları ve bakır-kurşun-çinko arama proje-
namesi ve 4268 sayılı “Madenlerin Aranma ve lerinde, Dr. Mehr Moor, Dr. Vache, Dr. Brenich,
İşletilmesi Hakkındaki Kanun” yürürlüktedir. Dr. Kraeff bakır-kurşun-çinko arama projelerin-
Bununla birlikte MTA bu mevzuata tabi tutul- de, Dr. Kovenko demir ve bakır-kurşun-çinko
mamış, çalışmalarını 2804 sayılı kendi Kuruluş arama projelerinde, Dr. Vippern alüminyum
Kanunu’na göre yapmıştır. arama projelerinde uzun yıllar çalışarak katkı
koymuşlar ve Türk teknik personelin yetişme-
1954 yılına kadar süren bu dönemde, MTA sine yardımcı olmuşlardır.
çalışmalarını Kuruluş Kanunu’nun 7. maddesi
uyarınca maden arama ruhsatı almadan, alan Ayrıca, Almanya’da ve Avusturya’da çeşit-
ve süre kısıtlaması olmadan yapabilmiştir. Bu- li üniversitelerde öğretim üyesi olan Dr. Her-
nun da ötesinde arama yapacağını bildirdiği mann Borchert, Dr. Adolf Helke, Dr. Brinkman,
sahalarda MTA çalışmalarını tamamlayıncaya Dr. Petrascheck de zaman zaman Türkiye’de
kadar, aradığı madenler için başka kimselere çalışmışlar, Türk öğrencilere çalıştıkları üniver-
ruhsat verilemeyeceği; yine 2804 sayılı kanu- sitelerde doktora yaptırarak yetişmelerini sağ-
nun 8. Maddesi uyarınca, eğer mekşuf maden lamışlardır.
18
MTA Enstitüsü’nün kuruluşundan 1954 yılı- yapacağı sahalar için MTA’ya da arama ruh-
na kadar olan dönemde daha çok demir, bakır, satı alma zorunluluğu şart koşulmuştur. Böy-
krom, kömür ve petrol arama çalışmalarının lece devlet kuruluşlarıyla özel girişim kanun
yoğunlukta olduğu görülmektedir. karşısında eşit duruma getirilmiştir.
MTA, 1937 yılında Divriği (Sivas) yöresin- Alınan ruhsatların 2000 hektarlık bir
de demir etütleri yapmış ve Divriği demir yata- alan ve 2 yıl gibi bir süre ile sınırlı olması
ğını bulmuştur. O tarihlerde MTA’da sözleşmeli nedeniyle, MTA bu dönemde bölgesel arama
yabancı uyruklu uzman olarak çalışan Dr. Ko- çalışmaları yapamamıştır. Bunun üzerine 8
venko ve Dr. Wijkerslooth’un Divriği yatağının Şubat 1960 tarihinde kabul edilen 7426 sa-
bulunmasında katkıları olmuştur. Divriği demir yılı kanun ile MTA’ya daha geniş alanlarda
yatakları, 1938 yılından beri TDÇİ ve MTA’nın çalışma imkanı sağlanmıştır.
değişik yıllarda gerçekleştirdiği yoğun arama-
larla bulunan ek rezervlerle işletilmektedir. Bu Öte yandan, 1961 yılından başlayarak
buluşa dayanılarak 1939 yılında Karabük de- kamu ve özel sektöre ait sahalarda “Tip Mu-
mir-çelik tesisi kurulmuştur. kavele” ile ücretsiz maden etüt ve arama
çalışmaları başlatılmıştır. Bunların giderleri
1933 yılında kurulmuş olan “Altın Arama Enstitü bütçesinden karşılanmakta, ekono-
ve İşletme İdaresi” ile “Petrol Arama ve İşletme mik bir maden yatağı bulunması durumunda
İdaresi”nin MTA’nın kuruluşunun çekirdeğini işletmeciden üretim başına bir miktar hazine
oluşturduğundan daha önce söz edilmişti. Bu hissesi alınmaktadır. Bu uygulama MTA’ya
da MTA’nın altın aranmasına kuruluş yılların- hareket serbestliği kazandırmış bu şekilde
dan başlayarak önem verdiğini göstermektedir. birçok maden yatağının bulunması veya ge-
MTA, 1940 yılında Küre (Kastamonu) bakır liştirilmesi sağlanmıştır.
yatağının etüdünü yapmıştır. Keban’daki simli
kurşun, Ergani bakır, Guleman krom, yatakları Çalışmalarına getirilen bu serbestliğin
da bu dönemde bulunmuş ve işletmeye alın- yanı sıra, gerek yurt içindeki üniversitelerde
mış diğer önemli maden yataklarımızdır. eğitim gören, gerekse yurt dışında burslu
okuttuğu teknik personelin bünyesine ka-
Yine bu dönemde MTA’nın en önemli bu- tılmaya başlamasıyla MTA hızlı bir büyüme
luşlarından biri olarak, Petrol Birimi tarafından sürecine girmiştir. Büyümenin bir sonucu
1940 yılında, Raman’da Türkiye’nin ilk petrol olarak Akköprü’de MTA’nın yerleşik olduğu
yatağı bulunmuş ve bulunan petrolün arıtılması (Toplum Polisi Merkezi, şimdilerde Çevik
amacıyla 1942 yılında yine MTA tarafından 10 Kuvvet Merkezi) olarak kullanılan tesisler
ton/gün kapasiteli Batman rafinerisi kurulmuş- MTA Enstitüsü Genel Direktörlüğü’ne dar
tur. MTA petrol arama faaliyetlerini TPAO’nun gelmeye başlamış ve 1967 yılında Eskişehir
kuruluş yılı olan 1954’e kadar sürdürmüştür. yolu üzerindeki bu günkü yerleşkesine taşın-
1954 yılında MTA’dan alınan eleman ve ekip- mıştır.
manlarla Türkiye Petrolleri Anonim Ortaklı-
ğı (TPAO) kurularak, petrol arama, üretim ve Personel sayısı ve iş yoğunluğunun ar-
arıtma görevleri bu kuruma devredilmiştir. MTA tışına paralel olarak MTA’nın yeniden yapı-
petrol etütlerini 1985 yılına kadar devam ettir- landırılmasına ihtiyaç duyulmuştur. Bu çer-
miştir. çevede Linyit ve Atom servisleri Maden Etüt
Şubesi bünyesinden ayrılmış, yeni oluşturu-
1954-1985 DÖNEMİ lan “Radyoaktif Mineraller ve Kömür Şube-
si” bünyesi içinde çalışmalarını sürdürmeye
3 Mart 1954 tarihinde kabul edilen 6309 başlamıştır. Daha sonraları Jeotermal Etüt-
sayılı Maden Kanunu ile 2804 sayılı MTA’ya leri de bu Şubenin çalışmaları içine alınmış
ayrıcalık tanıyan Kuruluş Kanunu’nun 7. ve Şube “Enerji Dairesi” olarak yeniden ya-
maddesi yürürlükten kaldırılmış ve arama pılandırılmıştır. Aynı şekilde “Jeofizik Servisi”
19
ve “Plan-Proje Servisi” de Maden Etüt Şube- Abbe bakır-kurşun Çinko, Dr. Moriwaki demir,
si’nden ayrılmış ve sırasıyla “Jeofizik Şubesi” Dr. Hirano Nikel, Dr. Fuji v.b. kil etüt ve arama
ve “Plan-Proje Şubesi” adlarıyla ayrı Şubeler projelerinde çalışmışlardır.
halinde çalışmalarını sürdürmüşlerdir. Son
olarak da 1967 yılında, o güne kadar metalik Birleşmiş Milletler teknik yardımı çerçeve-
madenlerle birlikte Maden Etüt Şubesi bün- sinde 1973 yılında plaser altın, 1978 yılında
yesinde yürütülmekte olan metalik olmayan krom, karbonatlı çinko-kurşun, 1979 yılında
madenlere yönelik etüt ve arama çalışmaları, demir, porfiri bakır, 1989 yılında jeokimya etüt-
Endüstriyel Hammaddeler Şubesi adıyla kuru- lerine danışmanlık hizmeti vermek için kısa
lan yeni şubeye devredilmiştir. Böylece Maden süreli Birleşmiş Milletler’den uzmanlar gelmiş
Etüt Şubesi, 1967 yılına kadar bir servisi olan MTA elemanlarıyla birlikte çalışmışlardır.
“Maden Jeolojisi Servisi” bünyesinde yürütülen
metalik madenlere yönelik etüt ve arama çalış- Kuruluşundan 1985 yılına kadar olan dö-
malarını yürüten bir şubeye dönüşmüştür. nem MTA’nın altın yılları olmuştur denilebilir.
Özellikle 1970’li yıllarda Enerji ve Tabii Kay-
Diğer servislerin bünyeden ayrılmasın- naklar Bakanlığı’nın koordinatörlüğünde uzun
dan sonra “Maden Etüt Şubesi”; Demir Servi- vadeli maden arama projeleri gerçekleştiril-
si, Bakır-Kurşun-Çinko Servisi, Civa Servisi, miş ve bunların hemen hemen hepsi önemli
Krom-Nikel-Kobalt Servisi ve İzleme-Destek rezerv katkılarıyla sonuçlanmıştır. Bu yıllarda
Servisi şeklinde yeniden yapılandırılmıştır. Devlet Planlama Teşkilatı’nın ve Enerji ve Ta-
Endüstriyel Hammaddeler Şubesi bünyesin- bii Kaynaklar Bakanlığı’nın saptadığı öncelikli
de ise Seramik, Refrakter, Fosfat, Yapı taşları, aranacak madenler sıralamasında ilk üç sırayı
Endüstri Mineralleri ve Ruhsat Servisleri oluş- demir, bakır-kurşun-çinko ve krom oluşturmuş-
turulmuştur. 1976 yılında Şube Müdürlükleri tur. MTA da çalışmalarında bu sırayı koruyarak
Daire Başkanlıklarına dönüştürülmüş, bugün- etüt ve arama projeleri uygulamıştır.
kü Maden Etüt ve Arama Dairesi’nin köklerini
oluşturan daireler Maden Etüt Dairesi ve En- Bulunan veya geliştirilen maden yatakları-
düstriyel Hammaddeler Dairesi adlarını almış- nın hepsini burada belirtmek bu yazının kap-
tır. samı dışındadır. Ancak bunlardan Türk eko-
nomisi içinde büyük önem taşıyan birkaçını
Öte yandan yıllar geçtikçe ayrılan sözleş- anmakta yarar bulunmaktadır.
meli yabancı uyruklu jeoloji mühendislerinin
yerini Türk uzmanlar almaya başlamıştır. Bu Demir
dönemde faaliyetler esas itibariyle Türk jeoloji
mühendisleri tarafından yürütülmekle birlikte, Özellikle demir yataklarının aranmasına
dünyadaki bilgi birikimini ve teknolojiyi ülke- yardımcı olacak havadan manyetik anomali
mize aktarmak amacıyla yabancı uzman ve haritalarının hazırlanması için bir Kanada şir-
kuruluşlarla teknik iş birliğine büyük önem ve- ketine yaptırılan uçuşlar 1960 yılında bitirilmiş
rilmiştir. Bu çerçevede birçok yabancı uzman- ve hazırlanan raporlar kullanıma sunulmuştur.
dan projelerde yararlanılmış, BM ve yabancı Bu raporlar Türkiye’de demir yatakları yönüy-
kuruluşlarla çok sayıda ortak proje gerçekleş- le hedef sahaların belirlenmesine büyük katkı
tirilmiştir. Örneğin 1967 yılında Dr. Akuzuki ve sağlamıştır.
Dr. Sawa’nın Maden Etüt Şubesinin bakır-kur-
şun-çinko maden arama projelerine katılma- 1965 yılında Ereğli, 1975 yılında İsken-
larıyla Maden Etüt projelerinde Türk-Japon derun demir-çelik tesislerinin kurulması üze-
teknik iş birliğinin temelleri atılmış arada bazı rine, bu tesislerin demir cevheri ihtiyacını
kesintilerle bu teknik iş birliği günümüze kadar karşılamaya yönelik olarak, 1970’li yıllarda
süregelmiştir. Daha sonraki yıllarda Dr. Bamba, Sivas, Kayseri, Adana, Malatya ve Bingöl
Dr. Mado, Dr. Kawada, Dr. Otta, Mr. Takahas- yörelerinde demir arama çalışmaları yoğun-
hi, Dr. Kamitani, Dr. Muzimato, Dr. Okabe, Dr. laştırılmıştır. Hasançelebi, Deveci (Malatya);
20
Çamdağ (Sakarya); Avnik (Bingöl); Attepe kır-kurşun-çinko maden jeoloji etütleri ve ara-
(Kayseri); Bizmişen (Erzincan) demir yatak- ma sondajları yapılmıştır.
larında etüt ve sondajlı arama çalışmaları bu
yıllarda yapılmıştır. Ülkemizin demir cevheri MTA, 1970’li yıllardan itibaren, dünyada
ihtiyacı giderek artmakta olduğundan, demir bakır üretimindeki payı gittikçe artan porfi-
arama çalışmaları Maden Etüt ve Arama Da- ri olarak nitelendirilen düşük tenörlü, büyük
iresi’nin en öncelikli arama çalışmaları arasın- rezervli bakır yataklar bulabilmek amacıyla
da yerini koruya gelmiştir. jeoloji etüdü ve sondajlı arama çalışmalarına
başlamıştır. Bu amaçla 1970-1973 yılları ara-
Bakır sında Birleşmiş Milletler projesi çerçevesinde
Merzifon-İspir arasındaki kesimde ve Mende-
1960’lı yıllarda Almanya, Yugoslavya, Ja- res masifinde (Batı Anadolu) geniş bir alanda
ponya ve Birleşmiş Milletler ile yapılan ortak maden aramaya yönelik jeokimya projesi ger-
maden arama projeleriyle Doğu Karadeniz çekleştirilmiştir. Bu çalışma sonucunda sapta-
Bölgesinde bakır-kurşun- çinko etüt ve arama nan jeokimya anomalileri detay jeokimya çalış-
çalışmaları yapılmıştır. Doğu Karadeniz Bö- malarıyla kontrol edilmiş, detay jeoloji etütleri,
lümü’nün Kuroko tipi volkanojenik masif sülfit Ulutaş’ta (İspir, Erzurum) ve Gümüşhacıköy’de
yatakları içeren büyük bir metalojeni provensi (Merzifon, Amasya) sondajlı arama çalışmaları
olduğu bu çalışmalarla ortaya konmuştur. yapılmıştır. Türk-Japon ortak projesi çerçeve-
sinde 1984-1986 yıllarında Kırklareli-Dere-
1967-1976 yılları arasında Doğu Karade- köy’de ve 1977-1980 yılları arasında TUNKOP
niz bölümünde Murgul (Artvin); Madenköy (Ça- projesi kapsamında Tunceli’de porfiri bakır
yeli, Rize); Kutlular (Trabzon); Espiye-Lahanos aramalarına yönelik jeoloji etütleri ve sondajlı
(Giresun); Harşit-Köprübaşı (Giresun); Harköy arama çalışmaları yapılmıştır.
(Giresun) yörelerinde Yugoslav grubunca ve
Türk-Japon ortak projesi çerçevesinde bakıra Kurşun-Çinko
yönelik maden jeoloji etütleri ve sondajlı arama
çalışmaları yapılmıştır. MTA aynı yıllarda Kuzeybatı Anadolu, İç
Anadolu ve Kuzeydoğu Anadolu bölgelerimiz-
1968-1970 yıllarında Siirt ve çevresinde de sülfürlü tip kurşun-çinko yataklarına yöne-
genişçe bir alanda İngiliz Robertson Resear- lik, Bolkardağ-Zamantı yöresinde de karbonat-
ch Şirketi ile birlikte jeokimya, jeoloji etütleri, lı kurşun-çinko yataklarına yönelik yoğun etüt
uygun görülen kesimlerde de sondajlı arama ve arama çalışmaları yapmıştır. Bu çerçevede
çalışmaları yapılmıştır. Bu çalışmalar sonu- 1977-1979 yıllarında kontak metasomatik kö-
cunda tespit edilen hedef sahalardan biri olan kenli Balya (Balıkesir) kurşun çinko yatakların-
Madenköy (Siirt) sahasında 1980’li yılların ba- da detay maden jeoloji etütleri yanı sıra arama
şında MTA detay etütler yapmış ve Madenköy sondajları ve yer altı jeolojisini çalışabilmek
bakır yatağını ortaya koymuştur. için galeri temizliği şeklinde çalışmalar gerçek-
leştirilmiştir.
1969-1971 yıllarında Türk-Japon ortak pro-
jesi olarak, Maden (Elazığ) yöresinde bakıra 1978-1979 yılları arasında, Batı Anado-
yönelik jeoloji etütleri ve sondajlı arama ça- lu’da Balıkesir ve Çanakkale illeri sınırları
lışmaları yapılmıştır. Aynı yörede ve aynı yıl- içinde bulunan skarn ve hidrotermal kökenli
larda (1969-1970), Amerikan Jeoloji Kuruluşu kurşun çinko cevherleşmelerinin maden jeoloji
(USGS) ile ortak Elazığ-Maden bakır etüt ve etüdü ve sondajlı aramaları Türk-Alman ortak
arama çalışmaları gerçekleştirilmiştir. projesi çerçevesinde yapılmıştır. 1979-1985
yılları arasında Kuzeybatı Anadolu (Biga yarı-
Aynı şekilde yine Türk-Japon ortak projesi madası) Türk-Japon ortak maden arama proje-
olarak, 1977-1980 yılları arasında TUNKOP si yürütülmüştür.
projesi kapsamında Tunceli yöresinde ba-
21
Türk-Alman teknik iş birliği çerçevesinde 1972-1976 yılları arasında krom aramala-
1979-1985 yılları arasında Doğu Anadolu’da rına yönelik prospeksiyon ağırlıklı etütler yapıl-
(Kağızman, Kars; Zilan vadisi, Erciş, Van) or- mıştır. Bu etütler sonucunda Fethiye, Köyceğiz
tak maden arama projesi yürütülmüştür. (Muğla), Aladağ (Adana), Guleman (Elazığ),
Kop (Erzurum), Harmancık (Bursa), İslahiye
Sivas-Koyulhisar-Sisorta hidrotermal kö- (Hatay) yörelerinde detay etüt, sondajlı, galerili
kenli kurşun-çinko mineralleşmesi, 1979-1981 arama çalışmaları yapılmıştır.
yıllarında etüt edilmiş ve sondajlı arama çalış-
maları yapılmıştır. 1976-1982 yılları arasında Devlet Planla-
ma teşkilatı Etibank’ın krom arama bütçesini
Öte yandan 1977-1979 yıllarında kontak MTA’ya aktarmış ve Guleman’da Etibank’ın
metasomatik kökenli Keban (Elazığ) simli kur- ruhsat sahalarında MTA-Etibank ortak projesi
şun yatağında detay maden jeoloji etütleri ve şeklinde kapsamlı bir krom etüt ve arama pro-
daha önce Etibank tarafından yapılmış olan jesi yürütülmüştür. Bu proje kapsamında detay
sondaj verilerinin değerlendirilmesi şeklinde yer üstü ve yer altı jeoloji haritaları hazırlanmış
çalışmalar yapılmıştır. sondajlı ve galerili arama çalışmaları yapılmış-
tır.
1975-1980 yılları arasında, Zamantı yöre-
sinde karbonatlı strataound çinko-kurşun ya- 1977-1980 yılları arasında Bayburt-Kop-
taklarının etüt ve arama çalışmaları yapılmıştır. dağı yöresinde TUNKOP projesi çerçevesinde
Birleşmiş Milletler teknik yardımı çerçevesinde Türk-Japon ortak projesi olarak etüt ve sondajlı
1978 yılında bir ay süreyle gelen bir uzman arama projesi gerçekleştirilmiştir.
da bu tip yatakların etüt ve aranmasına danış-
manlık yapmıştır. Derlenebildiği kadarıyla Krom-Nikel-Kobalt
Servisinin kurulmasından önce MTA’nın krom
Krom cevheri aramak amacıyla yaptığı sondaj topla-
mı 3000 m, açtığı galeri ise 1000 m kadardır.
Türkiye’deki krom yatakları Alpin tip olarak Krom-Nikel-Kobalt servisi kurulduktan sonra
tanımlanan düzensiz şekilli, nispeten küçük 1976-1985 yılları arasında MTA tarafından top-
boyutlu yataklardır. Madencilik çevrelerinde bu lam 18.000 m sondaj yapılmış, 8000 m galeri
tip yatakların jeoloji kontrolünün olmadığı görü- açılmıştır.
şü oldukça yaygındır. Aslında “maden kazma-
nın ucundadır” ifadesi genelde MTA dışındaki Nikel
madencilik çevrelerinin maden aramacılığı ko-
nusundaki genel yaklaşımıdır denilebilir. MTA 1964-1965 yıllarında Divriği (Sivas), 1973-
bu görüşün geçersizliğini ortaya koymak ister- 1974 yıllarında Yapköydere (Orhaneli, Bursa),
cesine 1972 yılında Maden Etüt Şubesi bünye- 1979-1980 yıllarında Pancarlı (Tatvan, Bitlis)
sinde Krom-Nikel-Kobalt servisini kurmuştur. yörelerinde sülfit tipi nikel mineralleşmesine
yönelik detay jeoloji etüdü ve Yapköydere’de
1972 yılında Maden Etüt Şubesi bünye- arama sondajları yapılmıştır. Pancarlı’daki je-
sinde Krom-Nikel Kobalt Servisi kurulmasıy- oloji etüdüne Japon teknik yardımı çerçeve-
la krom etüt ve aramaları da hız kazanmıştır. sinde MTA’ya gelen bir Japon uzman da (Dr.
Krom servisinin kurulmasından önce MTA Hirano) katılmıştır.
1937-1956 yılları arasında Üçköprü (Muğla)
ve Guleman (Elazığ) krom yataklarında etüt Türkiye’de ekonomik boyutta lateritik boksit
ve arama çalışmaları yapmıştır. Daha sonraki, yatakları var olduğuna göre, “jeoloji geçmişin-
1972’ye kadar olan dönemde ise krom yatak- de lateritik nikel yataklarının oluşumuna imkân
larını konu alan çalışmalar daha çok kısa süreli sağlayan tropikal-yarı tropikal iklim koşullarının
teknik gezi raporları, master veya doktora ça- hüküm sürmüş olması gerekir” düşüncesin-
lışmaları şeklinde olmuştur. den hareketle 1972 yılından başlayarak krom
22
etüt ve arama çalışmaları yapılan yöreler la- 1977-1980 yılları arasında Doğu Karade-
teritik nikel yatağı yönüyle de incelenmiştir. niz’de volkano-sedimanter (volkanojenik) ma-
Nitekim yapılan çalışmalar ve jeomorfolojik sif sülfit yataklarının yakın çevresinde manga-
bulgular, Anadolu’nun jeoloji geçmişinde Üst nez etütleri yapılmıştır.
Kretase’de ve Alt-Orta Miyosen’de tropikal ik-
lim koşullarına maruz kaldığını ortaya koymak- 1981 yılından başlayarak Ulukent’de (Ta-
tadır. vas, Denizli) yapılan detay etüt ve arama son-
dajları sonucunda Türkiye’nin bilinen en büyük
1977-1983 yılları arasında Çaldağ’daki manganez yatağı ortaya konulmuştur.
(Turgutlu, Manisa) lateritik oluşumun jeoloji
etüdü yapılmış nikel aranmasına yönelik ola- Karadeniz çevresinde Oligosen çökelleri-
rak yarmalar açılmış sondajlar yapılmıştır. nin taban kesiminde sedimanter manganez ya-
Aynı yıllarda Gördes’deki (Manisa) lateritik olu- takları bulunmaktadır. Bunun en belirgin örneği
şum nikel yönünden etüt edilmiştir. 1982-1984 de Chiatura’daki (Gürcistan) büyük sedimanter
yıllarında Adatepe’de de (Yunusemre, Eski- manganez yatağıdır. Türkiye’de de Trakya ke-
şehir) etüt ve sondajlı nikel arama çalışmaları
siminde Oligosen çökellerinin taban kesiminde
gerçekleştirilmiştir.
bulunan sedimanter manganez yatağı MTA ta-
rafından etüt edilmiştir.
Alüminyum
Volfram
MTA 1939 yılından başlayarak genel ma-
den prospeksiyonu çerçevesinde alüminyum
Uludağ daki (Bursa) volfram yatağının je-
arama çalışmaları yapmıştır. 1962-1965 yılları
oloji etüdü ve arama sondajları 1954 yılında
arasında Seydişehir (Konya) ve Akseki (Antal-
yapılmıştır.
ya) yörelerinde boksit türü alüminyum aranma-
sına yönelik jeoloji etüdü ve arama çalışmaları
Altın
yapılmıştır. Ortaya konulan alüminyum cevheri
rezervine dayanılarak Seydişehir alüminyum
1933 yılında kurulmuş olan “Altın Arama
tesisi kurulmuştur. 1975-1980 yılları arasında
ve İşletme İdaresi” ile Petrol Arama ve İşletme
da Seydişehir-Akseki yörelerinde rezerv geliş-
İdaresi”nin MTA’nın kuruluşunun çekirdeğini
tirmeye yönelik etüt ve arama çalışmaları de-
oluşturduğundan daha önce söz edilmişti. Bu
vam etmiştir.
da MTA’nın altın aranmasına kuruluş yılların-
dan başlayarak önem verdiğini göstermektedir.
1970-1976 yılları arasında alüminyum etüt
Arkeoloji verileri M.Ö. 600’lü yıllarda Sart’da
ve arama çalışmaları Payas (İslahiye, Hatay),
(Salihli, Manisa) Lidya’lıların plaserlerden al-
Yalvaç (Isparta) ve Güllük (Milas) yörelerinde
tın ürettiklerini göstermektedir. 1975 yılında
de yapılmıştır.
MTA Sart’da bir Birleşmiş Milletler uzmanının
da kısa süreli danışmanlık yaptığı altın aran-
Manganez
masına yönelik jeoloji etüdü ve galerili, kuyulu
arama çalışması yapılmıştır.
Türkiye’de çok sayıda manganez mine-
ralleşmesi yaygın olarak bulunmakla birlikte
Linyit
bunlar çoğunlukla küçük oluşumlar şeklindedir.
Kayıtlara göre ülkemizde ilk manganez üretimi
Daha önce de belirtildiği gibi linyit ve taş-
1904-1905 yıllarında Doğu Karadeniz’deki Pe-
kömürü etüt ve arama çalışmaları başlangıç-
ronit yatağından yapılmıştır.
tan 1967 yılına kadar Maden Etüt Şubesi bün-
yesinde sürdürülmüştür. MTA Enstitüsü’nün
MTA’nın manganez etüt ve arama çalışma-
kuruluşundan başlayarak 1950’li yıllara ka-
larının geçmişi kuruluşunun ilk yıllarına uzanır-
dar olan dönemde linyit etütleri daha çok ge-
sa da arama çalışmaları 1976 yılından sonra
nel jeoloji etütleri kapsamında ele alınmıştır.
yoğunlaşmıştır.
23
Linyitlerin ülke ekonomisi açısından önemi göz Mermer
önüne alınarak 1955 yılından başlayarak linyit
etütleri iş programlarına dahil edilmiş ve 1960 MTA’da mermere yönelik çalışmalar 1960’lı
yılından başlayarak etüt ve arama çalışmaları yıllara kadar ön etüt şeklinde yapılmıştır. 1966-
yoğunluk kazanmıştır. 1967 yıllarında Türk-İtalyan teknik iş birliği çer-
çevesinde Türkiye mermer potansiyelini ortaya
Linyit etüt ve arama çalışmalarının yoğun- çıkarmaya yönelik çalışmalar yapılmıştır.
luk kazanmasını takiben Beypazarı (Ankara),
Seyitömer, Tunçbilek (Kütahya), Soma (Mani- Ülkemizde özel sektör mermer sanayisin-
sa), Sütkans, Balkaya (Oltu, Erzurum), Yata- de büyük aşama sağlamıştır. Son yıllarda MTA
ğan (Muğla), Orhaneli (Bursa) yörelerinde linyit mermer etütlerini kendi programına koyma-
etüdü ve sondajlı arama çalışmaları yapılmış- makta talep olması durumunda talep sahip-
tır. lerine protokole bağlı olarak hizmet vermekle
yetinmektedir.
Afşin-Elbistan (Kahramanmaraş) yöresin-
de Alman Otto-Gold firmasıyla yürütülen ortak Bor
çalışmalar Elbistan linyit sahasının keşfiyle so-
nuçlanmıştır. Dünyanın en büyük bor tuzu yataklarına
sahip olan ülkemizde MTA bor yataklarının
Şırnak’taki asfaltit yataklarının etüt ve son- etüdüne 1956 yılında prospeksiyon düzeyinde,
dajlı arama çalışmaları yine bu dönemde yapıl- detay jeoloji etüdü ve sondajlı arama çalışma-
mıştır. Bu dönemde MTA’da mukaveleli olarak larına da 1968 yılında başlamıştır. Bu kap-
çalışan yabancı uyruklu jeoloji mühendislerin- samda 1968-1969 yıllarında Kırka (Eskişehir),
den Dr. Karl Nebert (Avusturya), Dr. Hartman 1963-1979 yıllarında Bigadiç (Balıkesir), 1963-
Vedding, Dr. Lepkuchner (Alman) linyit etütle- 1985 yıllarında Emet (Kütahya) yörelerinde
rinde fiilen çalışarak katkı koymuşlardır. jeoloji etütleri ve sondajlı arama çalışmaları
yapmıştır.
Fosfat
Bor tuzları arama çalışmaları 1985 yılında
1962 yılında Güneydoğu Anadolu’da Mar- iki dairenin birleştirilmesinden önceki dönemde
din yöresinde Maden Yardım Komisyonu’nun Endüstriyel Hammaddeler Şubesi bünyesinde
fosfat arama çalışmalarının olumlu sonuç ver- yapılmıştır.
mesi üzerine MTA da bu yöredeki fosfat etüt
ve arama çalışmalarını yoğunlaştırmış ve Ma- Kuvars kumu
zıdağı (Mardin) fosfat yatağı bulunmuştur.
Kuvars kumu etütleri 1950 li yıllarda baş-
Perlit lamış olmakla birlikte 1980 senesinden sonra
çalışmalar daha da yoğunlaştırılmıştır. Bu bağ-
MTA’da perlit etütlerine 1961 yılında baş- lamda Trakya yöresinde, Şile (İstanbul), Ada-
lanmış ve Ege bölgesinde ekonomik olabi- na, Sinop, Zonguldak da kuvars kumu etüt ve
lecek perlit sahaları saptanmıştır. Perlit etüt arama çalışmaları yapılmıştır.
ve aramaları yoğun şekilde 1965-1970 yılları
arasında gerçekleştirilmiştir. 1968-1970 yılları Trona
arasındaki dönemde perlit etütleri Türk-İtalyan
bilimsel ve teknik iş birliği çerçevesinde yürü- Beypazarı (Ankara) Neojen havzasında
tülmüştür. 1979 yılında yapılan kömür etütlerinin ve ara-
ma sondajlarının değerlendirilmesi sonucunda
havzada tronanın varlığı saptanmıştır. Trona-
ya yönelik etüt ve sondajlı arama çalışmaları
1980-1986 yıllarında yapılmıştır.
24
Çimento hammaddesi toprak elementi yataklarından olan bu saha-
da rezerv geliştirme çalışmaları ve teknolojik
MTA çimento hammaddesi etütlerine 1936 araştırmalar sürdürülmektedir.
yılında Sivas çimento fabrikasının hammad-
de ihtiyacının karşılanmasına yönelik olarak Refrakter hammaddeler
başlamıştır. Çimento etütleri 1977 yılına kadar
daha çok ön etütler şeklinde yapılmıştır. 1977 Refrakter hammadde etütlerinin geçmişi
senesinden sonraki yıllarda, birçok ilde kurul- 1950’li yıllara kadar uzanmaktadır. MTA 1967-
muş ve kurulmakta olan çimento fabrikalarının 1985 yılları arasında İstanbul, Bilecik, Konya,
ihtiyacını karşılamaya yönelik olarak etütler Amasya, Kayseri, Çanakkale ve Çankırı yöre-
yürütülmüştür. Ortaya konulan çimento ham- lerinde refrakter kil etütleri yapmıştır. Kil etütle-
maddesi kaynakları, çimento sanayine güven- rine Japon teknik yardımı çerçevesinde 1978-
ce sağlayarak bu sektörde önemli gelişmeler 1990 yılları arasında bir Japon uzman da (Dr.
kaydedilmiştir. Fuji) katılmıştır.
Asbest Manyezit
MTA asbest etütleri yapmaya kurulduğu Manyezit etütlerinin geçmişi 1960’lı yıllara
1935 yılından itibaren başlamıştır. 28 il ve 39 kadar uzanmaktadır. 1960-1984 yılları arasın-
ilçe sınırları içinde asbest etütleri yapılmıştır. da MTA Eskişehir, Konya, Erzincan, Çankırı
Asbest’in insan sağlığına zararlı olduğu iddi- yörelerinde manyezit etüdü ve yarmalı, son-
aları nedeniyle endüstride asbest kullanımı dajlı arama çalışmaları yapmıştır.
azalmıştır.
1985-2002 DÖNEMİ
Son yıllarda asbest etüdü ve arama çalış-
maları Etüt Dairesinin iş programlarında yer MTA, çalışmalarını 1985 yılına kadar 6309
almamaktadır. ve 7426 sayılı kanunlara göre oldukça serbest
koşullarda yürütmüştür. Haziran 1985 tarihin-
Seramik hammaddeleri de yürürlüğe giren 3213 sayılı Maden Kanunu,
arama dahil madencilik faaliyetlerinde ağırlığın
Ülkemizde oldukça güçlü bir seramik en- özel sektöre verilmesini amaçlayarak, bu
düstrisi gelişmiştir. Kaolene olan ihtiyaç gide- alanda MTA’nın faaliyetlerine epey kısıtlama
rek artmaktadır. MTA kaolen etütlerini çoğun- koymuştur. Böylece MTA, maden arama faali-
lukla Kuzeybatı Anadolu, İç Anadolu ve Doğu yetlerini, yerli veya yabancı herhangi bir kişi ya
Karadeniz yörelerinde sürdürmüştür. 1978- da kuruluş gibi ancak ruhsat alabildiği sahalar-
1984 yılları arasında Düvertepe’de (Sındırgı, da yapabilir duruma getirilmiştir.
Balıkesir) detay etüt ve sondajlı arama çalış-
maları yapılmıştır. Kuruluş amacı ülkedeki madencilik yatırım
fırsatlarını açığa çıkarmak ve bu fırsatlara
Florit yatırımcıların ilgisini çekmekten ibaret olan
MTA, madencilere bir rakip olarak davranmam-
MTA florit etütlerine 1950’li yıllarda başla- ak adına yeni ruhsat edinmede zorlanmış, ,
mış ve Kırşehir, Sivas, Elazığ, Eskişehir yöre- sadece hiç kimsenin ilgi duymadığı, maden
lerinde florit etütleri yapmıştır. potansiyeli düşük sahalarda ruhsat alarak ara-
ma imkanı bulabilmiştir. Bunun sonucu olarak
Beylikahır’da (Eskişehir) bulunan florit, ba- bu dönemde MTA arama çalışmalarını, toplam
rit ve bastnazit (Nadir Toprak Elementi) yatağı- ruhsatlı alanların % 1’den daha azını oluşturan
nın jeoloji etüdü ve sondajlı arama çalışmaları son derece dar ve buluş şansı düşük sahalarda
1980-1984 yılları arasında yapılmıştır. Rezerv yürütmek zorunda kalmış ve madenciliğimize
ve tenör yönüyle dünyanın önde gelen nadir potansiyeline uygun katkı yapamamıştır.
25
1985 yılından itibaren MTA’nın kendi adına Endüstriyel hammadde aramalarımız ağır-
yürüttüğü maden arama projeleri hızla düşme- lıklı olarak sanayinin geliştiği batı bölgelerinde
ye başlamış ve MTA daha çok başka kişi ve ve özellikle seramik, cam gibi enerji girdileri
kuruluşlara ait ruhsat sahalarında ücretli etüt yüksek sanayinin gelişme eğilimi gösterme-
ya da Tip Mukaveleli Etütler çerçevesinde sı- si beklenen, doğal gaz boru hatlarının (gerek
nırlı çalışma imkanı bulabilmiştir. Bu durum, Mavi Akım, gerekse de İran Boru Hattı) geçtiği
madencilik yatırımlarında ve buluş sayılarında bölgelerde yürütülmektedir.
belirgin düşüş yanı sıra, maden aramalarında
bütüncül ve uzun erimli bakış açısının kaybol- Metalik madenler ve endüstriyel hammad-
masına da yol açmıştır. 1970’li 80’li yıllardaki deler yönüyle 2002 yılı sonuna kadar geçen
yılda ortalama 5-6’nın üzerinde olan buluş sa- sürede kaydedilen gelişmelere aşağıda deği-
yısı 1990’lı yıllarda ortalama 1-2‘ye düşmüştür nilmektedir.
(Çizelge 1).
Demir
2000’li yıllardan itibaren MTA’nın buluşla-
rında görülen yeniden artış trendi (Çizelge 1), Demir yatakları yönüyle önemli olan Fe-
kimsenin ilgi duymadığı ya da başkalarının terk ke-Mansurlu(Adana) yöresinde 1980-1985
ettiği sahalarda bile MTA’nın başarılı sonuçlar yıllarında, Ekinbaşı (Divriği, Sivas) yöresinde
alabilecek kadar yetenekli ve tecrübeli kadrola- de 1989-1993 yılları arasında demir etüdü ve
ra sahip olduğunu kanıtlaması yönüyle anlamlı sondajlı arama çalışmaları yapılmıştır.
ve gelecek adına ümit vericidir.
MTA tarafından hazırlanan Türkiye Demir
Maden Tetkik ve Arama Enstitüsü Genel Envanteri 1995 yılında yayınlanmıştır.
Direktörlüğünün adı, 19/2/1985 tarih ve 3154
sayılı Kanunla değiştirilerek kabul edilmiş olan 1998-1999 yıllarında Divriği (Sivas); Kesik-
31/12/l983 tarih ve 186 sayılı Kanun Hükmün- köprü (Ankara) demir yataklarında etüt ve ara-
de Kararnamenin geçici 5 inci maddesi uyarın- ma çalışmaları sürdürülmüştür.
ca “Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü”
olarak değiştirilmiştir. Bu arada 1985 yılında Diğer bütün maden yataklarında olduğu
Endüstriyel Hammaddeler Dairesi ile Maden gibi demir etüt ve arama çalışmaları devam et-
Etüt Dairesi tekrar birleştirilmiş ve Maden Etüt mektedir.
Dairesi ismini almıştır. Daha sonra bu isim
Maden Etüt ve Arama Dairesi olarak değiştiril- Krom
miştir. Halen de bu isim altında çalışmalarını
sürdürmektedir. Kömür, radyoaktif mineraller 1985 yılında 3213 sayılı Maden Kanu-
ve jeotermal kaynaklar gibi enerji hammadde- nu’nun yürürlüğe girmesinden sonra Maden
lerinin aranması ve etüdü çalışmaları ise Enerji Etüt ve Arama Dairesinin krom aramalarına
Hammadde Etüt ve Arama Dairesi bünyesinde yönelik çalışmaları daha çok ücretli veya tip
gerçekleştirilmektedir. mukaveleli etütler şeklinde olmuştur.
Metalik madenlere yönelik arama çalışma- 1985 yılında Harmancık (Bursa) yöresinde
ları, baz ve değerli metaller üzerinde odaklaş- iki ayrı madencilik kuruluşuna krom aramasına
tırılmış olup, bu madenler açısından elverişli yönelik ücretli maden jeoloji etüdü yapılmıştır.
jeolojik yapıya sahip Kuzeybatı Anadolu, Doğu
Karadeniz başta olmak üzere yurdumuzun bir- 1989 yılında Etibank’ın Elazığ’daki fer-
çok değişik yöresinde sürdürülmektedir. Bu ça- rokrom tesisinin krom cevheri ihtiyacını kar-
lışmalar kapsamında sondaj çalışmaları 2002 şılamaya yönelik olarak Elazığ merkez olmak
yılında başlayan Balıkesir-Havran-Tepeoba ve üzere 500 km çapındaki bir daire alanı içinde
Elazığ–Sivrice-Uslu bakır sahalarından sevin- kalan krom sahalarının envanteri Etibank’a üc-
dirici sonuçlar elde edilmektedir. retli etüt olarak yapılmıştır.
26
Description:Personel sayısı ve iş yoğunluğunun ar- . kenli Balya (Balıkesir) kurşun çinko yatakların- da detay . Yalvaç (Isparta) ve Güllük (Milas) yörelerinde.
