Mond- en kaakziekten: een atlas voor de dagelijkse praktijk

305 Pages·2015·45.651 MB·Dutch

by  prof. dr. Isaäc van der Waal (auth.)

Prof. dr. Isaäc van der Waal
Mond- en
kaakziekten
een atlas
voor de
dagelijkse
praktijk
Bohn
Stafleu
van Loghum DERDE, HERZIENE DRUK
Mond- en kaakziekten
Mond- en kaakziekten
een atlas voor de dagelijkse praktijk
prof. dr. Isaäc van der Waal
Houten 2015
© 2015 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media
Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd
gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door
fotokopieën of opnamen, hetzij op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de
uitgever.
Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16b Auteurswet jo het Besluit
van 20 juni 1974, Stb. 351, zoals gewijzigd bij het Besluit van 23 augustus 1985, Stb. 471 en artikel 17 Auteurswet,
dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 3051,
2130 KB Hoofddorp). Voor het overnemen van (een) gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en
a ndere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet) dient men zich tot de uitgever te wenden.
Samensteller en uitgever zijn zich volledig bewust van hun taak een betrouwbare uitgave te verzorgen. Niettemin
kunnen zij geen aansprakelijkheid aanvaarden voor drukfouten en andere onjuistheden die eventueel in deze
uitgave voorkomen.
ISBN 978 90 368 0833 0
NUR 748
Ontwerp omslag: Bas Smidt, Den Haag
Ontwerp binnenwerk: Pre Press Media Groep, Zeist
Opmaak: Pre Press Media Groep, Zeist
Bohn Stafleu van Loghum
Het Spoor 2
Postbus 246
3990 GA Houten
www.bsl.nl
Voorwoord
Deze atlas is bestemd voor al diegenen die betrokken zijn bij de diagnostiek en
behandeling van afwijkingen van het mondslijmvlies en het kaakbot. Bewust
is gekozen voor een beknopte, op de praktijk gerichte tekst. Met voornoemde
benadering zijn goede ervaringen opgedaan tijdens nascholingscursussen aan
mondhygiënisten, tandartsen, huisartsen en specialisten.
In het inleidende hoofdstuk wordt ingegaan op het mondonderzoek, de
proefexcisie, alsmede op de verwijzingsprocedure. Bij de bespreking van de
aandoeningen van het mondslijmvlies is in twee aanvullende hoofdstukken
aandacht besteed aan aandoeningen die vooral of uitsluitend in het tandvlees,
respectievelijk de tong voorkomen. In het hoofdstuk over aandoeningen van
het kaakbot zijn zowel de eigenlijke botaandoeningen besproken als de in het
kaakbot gelegen door het gebit veroorzaakte afwijkingen.
De kleurenafbeeldingen zijn vrijwel alle gefotografeerd door medewerkers van
het Audio Visueel Centrum van het VU medisch centrum. Hen dank ik daar-
voor in de heer J.T. Goldschmeding, hoofd. Een bijzonder woord van dank gaat
uit naar de heer G.J. Oskam en de heer J.T. van Veldhuisen, beiden als fotograaf
werkzaam in het Instituut voor Pathologie van het VUmc, voor hun aandeel
in de totstandkoming van zowel de röntgenfoto’s als de histopathologische
opnames. Daarnaast is een aantal afbeeldingen en tekeningen afgestaan door
diverse collegae in den lande en ook in het buitenland, zoals uit het illustratie-
overzicht moge blijken.
De inbreng van mevrouw D. Chevalking, secretaresse, is van groot belang
geweest. Zij weet accuratesse en snelheid in haar werk te verenigen en dat alles
terwijl het ‘gewone’ werk ook doorgang moet vinden.
Ten slotte is een woord van dank op zijn plaats voor de wijze waarop de uitge-
ver zich heeft ingezet om tot een zo fraaie uitgave te komen.
Isaäc van der Waal
Voorwoord bij de tweede druk
Een tweede druk leent zich natuurlijk in de eerste plaats om te voorzien in
tekortkomingen van de eerste. Daarnaast kan worden ingespeeld op niet
eerder bekende afwijkingen, zoals de bisfosfonaatgerelateerde osteonecrose
van het kaakbot. Gelet op reacties op de eerste druk is in deze herziene tweede
druk ook aandacht besteed aan minder vaak voorkomende aandoeningen,
zonder overigens de intentie te hebben een encyclopedisch werk tot stand te
hebben gebracht.
Verder is naar aanleiding van reacties van lezers een apart hoofdstuk gewijd
aan afwijkingen van de lippen en is bovendien een hoofdstuk opgenomen over
op het gehemelte voorkomende aandoeningen. Op verzoek van de pathologen
is een aantal microscopische afbeeldingen toegevoegd.
Bij de tweede druk is opnieuw een grote bijdrage geleverd door de heer
J.T. van Veldhuisen, fotograaf bij het Instituut voor Pathologie van het VUmc,
en ook door de heer T. Dijkstra, fotograaf in het VUmc. Dit geldt ook voor
mevrouw D. Chevalking, secretaresse van de afdeling Mondziekten, kaak- en
aangezichtschirurgie, sectie Orale Pathologie, van ACTA/VUmc te Amsterdam.
Het is moeilijk om in enkele woorden mijn dank uit te spreken aan drs.
J.A. Baart, kaakchirurg, voor zijn oprechte interesse en betrokkenheid bij de
totstandkoming van deze atlas en voor zijn deelname aan zovele gezamenlijk
gegeven nascholingscursussen voor artsen en tandartsen.
Ten slotte is ook bij de tweede druk meer dan een woord van dank verschul-
digd aan alle medewerkers van de uitgeverij die bij de totstandkoming van
deze nieuwe uitgave betrokken zijn geweest.
Isaäc van der Waal
Voorwoord bij de derde druk
Deze derde druk biedt de gelegenheid om recente bevindingen uit de litera-
tuur te verwerken in vooral op de praktijk gerichte aanpassingen. Daarnaast
zijn ook weer nieuwe eigen ervaringen verwerkt. Tevens zijn enkele nieuwe
afbeeldingen toegevoegd, waarvoor ik vooral dank en waardering uitspreek
aan de heer T. Dijkstra, fotograaf van het audiovisueel centrum van het VU
medisch centrum te Amsterdam.
Evenals bij de totstandkoming van de eerste twee drukken spreek ik oprechte
dank uit aan de uitgever voor de prettige samenwerking en vooral voor op-
nieuw een fraaie uitgave.
Isaäc van der Waal
Inhoud
I Mondonderzoek, verwijzing en (cid:154)(cid:1) Amalgaampigmentatie en andere
proefexcisie 11 metaalpigmentaties 84
Mondonderzoek 12 (cid:154)(cid:1) Melaninepigmentatie 86
Verwijzing 14 (cid:154)(cid:1) Naevus pigmentosus 90
Proefexcisie 14 (cid:154)(cid:1) Melanoom 92
Sarcomen van de weke delen 94
II Mondslijmvlies en weke delen 19 Schimmelaandoeningen 94
Angio-oedeem 20 (cid:154)(cid:1) Actinomycose 94
Cysten in de weke delen 20 (cid:154)(cid:1) Candidose 96
(cid:154)(cid:1) (Epi)dermoïdcyste 20 Stomatitis 98
(cid:154)(cid:1) Heterotopische gastro-intestinale cyste 22 Submuceuze fibrose 100
(cid:154)(cid:1) Lymfo-epitheliale cyste (oral tonsil) 22 Ulceraties 100
(cid:154)(cid:1) Nasolabiale cyste 24 (cid:154)(cid:1) Aften 100
(cid:154)(cid:1) Slijmcyste in de mondbodem (ranula) 24 Ulceraties bij virale aandoeningen 102
Erytroplakie 26 (cid:154)(cid:1) Herpes simplex, primair 102
Fibroom en fibroomachtige afwijkingen 28 (cid:154)(cid:1) Herpes simplex, secundair 102
(cid:154)(cid:1) Fibroom 28 (cid:154)(cid:1) Herpes zoster 104
(cid:154)(cid:1) Lipoom 30 Ulceraties bij huid-slijmvliesaandoeningen 104
(cid:154)(cid:1) Mucinose, focaal 30 (cid:154)(cid:1) Erythema multiforme 104
(cid:154)(cid:1) Neurofibroom 32 (cid:154)(cid:1) Pemfigus vulgaris 108
(cid:154)(cid:1) Neurilemmoom (schwannoom) 34 (cid:154)(cid:1) Slijmvliespemfigoïd 110
(cid:154)(cid:1) Neuroom 34 (cid:154)(cid:1) Ulcus bij plaveiselcelcarcinoom 112
(cid:154)(cid:1) Pyogeen granuloom 36 (cid:154)(cid:1) Traumatisch ulcus en overige ulceraties 116
(cid:154)(cid:1) Sarcoïdose 36
(cid:154)(cid:1) Sialoadenitis van de intraorale III De lippen 121
speekselklieren 38 Inleiding 122
(cid:154)(cid:1) Speekselkliertumor 38 Acanthosis nigricans 122
(cid:154)(cid:1) Speekselsteen 40 Cheilitis 122
Fordyce’s spots 42 (cid:154)(cid:1) Cheilitis actinica 122
Hemangioom en hemangioomachtige (cid:154)(cid:1) Cheilitis angularis 124
afwijkingen 42 (cid:154)(cid:1) Cheilitis exfoliativa 124
(cid:154)(cid:1) Angina haemorrhagica bullosa 42 (cid:154)(cid:1) Cheilitis fissurata 124
(cid:154)(cid:1) Flebectasie 44 (cid:154)(cid:1) Cheilitis glandularis 126
(cid:154)(cid:1) Hemangioom en arterioveneuze (cid:154)(cid:1) Cheilitis granulomatosa 126
malformatie 46 Herpes labialis 128
(cid:154)(cid:1) Kaposi-sarcoom 50 Keratoacanthoom 128
Leukoplakie en daarop gelijkende witte Lipspleet 130
afwijkingen 54 Slijmcyste (mucokèle) 130
(cid:154)(cid:1) Aspirine-etsing 54 Speekselkliertumor 132
(cid:154)(cid:1) Contactlaesie 56 Overige frequent en minder frequent op de lippen
(cid:154)(cid:1) Leukodeem 56
(cid:154)(cid:1) Leukoplakie 58 voorkomende afwijkingen 132
(cid:154)(cid:1) Lichen planus 64 (cid:154)(cid:1) Geneesmiddelengerelateerde ulceratie 132
(cid:154)(cid:1) Lichen sclerosus et atrophicus 68 (cid:154)(cid:1) Traumatisch ulcus 132
(cid:154)(cid:1) Linea alba 68 (cid:154)(cid:1) Lip pits 134
(cid:154)(cid:1) Lupus erythematodes, discoïde vorm 70 (cid:154)(cid:1) Niet-plaveiselcellige maligniteiten (zoals
(cid:154)(cid:1) Morsicatio 72 melanomen en sarcomen) 134
(cid:154)(cid:1) White sponge naevus 76 (cid:154)(cid:1) Plaveiselcelcarcinoom 134
Lymfangioom 78 (cid:154)(cid:1) Arterioveneuze malformatie
Metastase in de weke delen 78 (“hemangioom”) 134
Papillomateuze afwijkingen 80 (cid:154)(cid:1) Dubbele lip 136
(cid:154)(cid:1) Multifocale epitheliale hyperplasie 80 (cid:154)(cid:1) Lipoom 136
(cid:154)(cid:1) Papilloom 82 (cid:154)(cid:1) Pyogeen granuloom 136
(cid:154)(cid:1) Verruciform xanthoom 82 (cid:154)(cid:1) Rhabdomyosarcoom 136
Pigmentaties 84
IV De tong 139 (cid:154)(cid:1) Drukulcus van een prothese ten gevolge
Inleiding 140 van doorgroei van een tumor uit de sinus
Amyloïdose 140 maxillaris 188
Ankyloglossie 140 Overige frequent en minder frequent op
Atrofie van het slijmvlies 142 het tandvlees en de kaakwal voorkomende
Cyste van de ductus thyreoglossus 142 afwijkingen 190
Ectomesenchymale chondromyxoïde tumor 144 (cid:154)(cid:1) Epulis van de pasgeborene 190
Fissuurtong (lingua fissurata) 144 (cid:154)(cid:1) Leukoplakie 190
Granulairceltumor 144 (cid:154)(cid:1) Plaveiselcelcarcinoom 190
Tonsilweefsel (tongtonsillen) 146 (cid:154)(cid:1) Melanoom 192
Haartong (lingua villosa; beslagen tong) 148 (cid:154)(cid:1) Melanotische neuro-ectodermale tumor op
Harige leukoplakie 150 kinderleeftijd 192
Landkaarttong (lingua geographica) 152 (cid:154)(cid:1) Perifere reuscellaesie 192
Macroglossie 154 (cid:154)(cid:1) Syndroom van Cowden 192
Mediane rhomboïde glossitis 156
Osteoom; osteochondroom 156 VI Het gehemelte 195
Papillae foliatae 158 Inleiding 196
Tong- en mondbranden 158 Angina haemorrhagica bullosa 196
Tongstruma 160 Cyste van de ductus nasopalatinus 196
Traumatisch eosinofiel granuloom 160 “Midline granuloma” 198
Varices en flebectasieën (kaviaartong) 162 Mucormycose 198
Overige frequent en minder frequent op de tong Palatinale anesthesie-ulcus 200
voorkomende afwijkingen 164 Papillomatose 200
(cid:154)(cid:1) Syndroom van Cowden 164 Speekselkliertumor 202
(cid:154)(cid:1) Multifocale epitheliale hyperplasie 164 Stomatitis nicotina 202
(cid:154)(cid:1) Leukoplakie 164 Subacute necrotiserende sialoadenitis 204
(cid:154)(cid:1) Morsicatio 164 Torus palatinus 204
(cid:154)(cid:1) Papilloom 166 Overige frequent en minder frequent op het
(cid:154)(cid:1) Plaveiselcelcarcinoom 166 gehemelte voorkomende afwijkingen 206
(cid:154)(cid:1) Pyogeen granuloom 166 (cid:154)(cid:1) Non-hodgkin-lymfoom (inclusief
(cid:154)(cid:1) Syfilis 166 pseudolymfoom) 206
(cid:154)(cid:1) Slijmcyste 168 (cid:154)(cid:1) Naevus pigmentosus 206
(cid:154)(cid:1) Fibroom 168 (cid:154)(cid:1) Candidose 208
(cid:154)(cid:1) Speekselkliertumor 168 (cid:154)(cid:1) Leukoplakie 208
(cid:154)(cid:1) Tongpiercing 168 (cid:154)(cid:1) Lichen planus 208
(cid:154)(cid:1) Ziekte van Darier-White 210
V Het tandvlees en het slijmvlies (cid:154)(cid:1) Palatumlaesie ten gevolge van ‘reverse
van de kaakwallen 171 smoking’ 210
Inleiding 172 (cid:154)(cid:1) Erytroplakie 212
Cysten 172 (cid:154)(cid:1) Fellatio 212
(cid:154)(cid:1) Eruptiecyste 172 (cid:154)(cid:1) Cocaïnedefect 212
(cid:154)(cid:1) Gingivacyste bij de volwassene 172 (cid:154)(cid:1) Sarcoïdose 212
(cid:154)(cid:1) Tandlijstcyste bij de pasgeborene 172 (cid:154)(cid:1) Palatinaal doorbrekende gebitselementen 214
Epulis 174 (cid:154)(cid:1) Dentogene fistel 214
Exostosen van de gingiva en het alveolaire (cid:154)(cid:1) Pyogeen granuloom 214
bot 178 (cid:154)(cid:1) Plaveiselcelcarcinoom 214
Fibromatose van het tandvlees 178 (cid:154)(cid:1) Metastasen 214
Gingivitis en parodontitis 180
Pigmentaties 186 VII Het kaakbot 217
(cid:154)(cid:1) Loodzoom van de gingiva 186 Inleiding 218
(cid:154)(cid:1) Tatoeage van de gingiva en de alveolaire Botcysten 218
mucosa 186 (cid:154)(cid:1) Aneurysmatische botcyste 218
Afwijkingen van tandvlees, bovenkaakwal en (cid:154)(cid:1) Simpele botcyste 218
omslagplooi vanuit de sinus maxillaris 188 (cid:154)(cid:1) Latente botcyste (cyste van Stafne) 220
(cid:154)(cid:1) Langbestaande antrumperforatie en Dentogene cysten 220
antrumpoliep 188 Ontwikkelingscysten 222
(cid:154)(cid:1) Postoperatieve maxillaire cyste 188 (cid:154)(cid:1) Primordiale cyste 222
(cid:154)(cid:1) Folliculaire cyste 222
(cid:154)(cid:1) Laterale parodontale cyste (cid:154)(cid:1) Periapicaal granuloom 280
(inclusief botryoïde dentogene cyste) 224 Osteoporotisch beenmergdefect 284
(cid:154)(cid:1) Sialodentogene cyste 224 Osteoom 284
Ontstekingscysten 226 Reuscellaesie, centraal 286
(cid:154)(cid:1) Radiculaire cyste 226 Sarcomen 288
(cid:154)(cid:1) Residuale (radiculaire) cyste 226 (cid:154)(cid:1) Chondrosarcoom 288
(cid:154)(cid:1) Paradentaire cyste (inclusief mandibulaire (cid:154)(cid:1) Ewing-sarcoom 288
buccale geïnfecteerde cyste) 230 (cid:154)(cid:1) Osteosarcoom 290
Dentogene tumoren 232 Enkele systemische en syndromale
(cid:154)(cid:1) Ameloblastoom 232 botafwijkingen 294
(cid:154)(cid:1) Cementoblastoom 238 (cid:154)(cid:1) Hyperparathyreoïdie, primair 294
(cid:154)(cid:1) Keratocysteuze dentogene tumor 238 (cid:154)(cid:1) Pseudohypoparathyreoïdie 294
(cid:154)(cid:1) Dentogeen myxoom 242 (cid:154)(cid:1) Osteopetrose 296
(cid:154)(cid:1) Odontoom 242 (cid:154)(cid:1) Ziekte van Paget 296
Exostosen 246 (cid:154)(cid:1) Pycnodysostose 298
Fibro-osseuze afwijkingen 248 (cid:154)(cid:1) Thalassemie 298
(cid:154)(cid:1) Fibreuze dysplasie 248 (cid:154)(cid:1) Cherubisme 300
(cid:154)(cid:1) Osseuze dysplasie 252 (cid:154)(cid:1) Gegeneraliseerde corticale hyperostose
(cid:154)(cid:1) Ossificerend fibroom 256 (ziekte van Van Buchem) 300
Arterioveneuze malformatie (hemangioom), (cid:154)(cid:1) Cleidocraniale dysplasie 302
centraal 258 (cid:154)(cid:1) Ectodermale dysplasie 302
Langerhans-cel-histiocytose (LCH) 260 (cid:154)(cid:1) Regionale odontodysplasie 304
Lymforeticulaire aandoeningen 262 Projectie van opake structuren in kaakbot of weke
(cid:154)(cid:1) Hodgkin en non-hodgkin-lymfoom 262 delen 306
(cid:154)(cid:1) Burkitt-lymfoom 264 (cid:154)(cid:1) Verkalkingen in de arteria carotis 306
(cid:154)(cid:1) Plasmacytoom 264 (cid:154)(cid:1) Andere opake structuren 306
(cid:154)(cid:1) Multipele myelomen 266
Metastasen 268 Illustratieverantwoording 309
Ontstekingen 270
(cid:154)(cid:1) Alveolitis 270 Register 311
(cid:154)(cid:1) Osteomyelitis (inclusief periostitis,
osteoradionecrose en bisfosfonaat-
gerelateerde osteonecrose) 270
7I
MondEonnddoedrozonetike,
verwijzing en proefexcisie
I. van der Waal, Mond- en kaakziekten, DOI 10.1007/978-90-368-0834-7_1, © 2015 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media