moğolların deşt-i kıpçak seferleri

169 Pages·2014·3.82 MB·Turkish

T.C.
TRAKYA ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
TARİH ANABİLİM DALI
YÜKSEK LİSANS TEZİ

MOĞOLLARIN DEŞT-İ KIPÇAK
SEFERLERİ

MEHMET BERK YALTIRIK

TEZ DANIŞMANI
YRD. DOÇ. DR. HASAN DEMİROĞLU

EDİRNE 2014

I

Tez Adı: Moğolların DeĢt-i Kıpçak Seferleri
Hazırlayan: Mehmet Berk YALTIRIK
ÖZET

Moğol seferleri, tarihin en önemli askeri faaliyetlerinden biridir. Moğol
hakimiyetine giren yerlerden biri de DeĢt-i Kıpçak‟tır. Günümüzde Rusya‟nın
güneyindeki ve Ukrayna‟nın kuzeyindeki bozkırlardan oluĢan DeĢt-i Kıpçak, XIII.
yüzyıla dek bir Türk boyu olan Kıpçaklarla birlikte anılmıĢtır. XIII. yüzyılda
Moğolların geliĢi siyasi anlamda Kıpçak Hanlığı‟na son vermiĢtir. Ancak Moğolların
burada tesis ettiği Cuci Ulusu, bir süre sonra Kıpçak kültürünün etkisi altında
kalmıĢtır. Birkaç kuĢak sonra da Kıpçak kültürüne adapte olmuĢlar, Kıpçak
Türkçesiyle konuĢmaya baĢlamıĢlardır. Moğol seferlerinin baĢarısını anlayabilmek
için ardındaki askeri ve kültürel yapı dikkate alınmalıdır. Bu yönüyle Moğolların
DeĢt-i Kıpçak seferleri, konunun anlaĢılabilmesi için dikkat çekici bir örnektir.

Anahtar Kelimeler: Moğollar, Tatarlar, Kıpçaklar, Cengiz Han, Kuman Ülkesi,
DeĢt-i Kıpçak, Kıpçak Bozkırı, Rus Knezlikleri, Ġdil Bulgarları.
II

Name of Thesis: Dasht-i Kipchak Campaigns of Mongols
Prepared by: Mehmet Berk Yaltırık

ABSTRACT

Mongolian campaigns of history is one of the most important military
operations. One of the places which was dominated by the Mongols in Cumania
(Dasht-i Kipchak or Kipchak Steppe). Today, the steppes of southern Russia and
Ukraine to the north consisting of Cumani, XIII. century with a Turkish tribe, which
has been called the Kipchaks. In XIII. century arrival of the Mongols, the Kipchak
Khanate ended in a political sense. However, the Mongols established here Nation of
Cuçi, after some time under the influence of the culture remained Kipchak. After a
few generations have adapted to the culture of the Kipchak and Kipchak Turkish
began to talk with. To understand the success of the Mongol expedition behind the
military and cultural structure should be considered. This side Dasht-i Kipchak
operations of the Mongols, it is a remarkable example for the understanding of the
subject.

Keywords: Mongols, Tatars, Kipchaks, Genghis Khan, Cumania, Dasht-i Kipchak,
Kipchak Steppe, Russian Principalities, Volga Bulgarians.
III

ÖNSÖZ

Moğol akınları Ortaçağ‟ın seyrinde ve bununla birlikte genel manada dünya
siyasi tarihinde büyük etkilere neden olan birkaç olaydan biridir. Tarihte batı
kaynaklarında Tartar Invasion ya da Mongol Invasion, Ġslam kaynaklarında İstila-i Tatar
(Tatar Ġstilası) olarak geçmektedir. Moğolların keĢif amaçlı düzenlediği akınlarla birlikte
yerleĢme amacıyla yaptıkları akınlar da söz konusu olduğu için araĢtırmada “istila” yerine
akın ve sefer tabirleri kullanıldı1.
Cengiz Han ve Moğol ordusunun anlatıları, halen askeri tarih araĢtırmaları
baĢta olmak üzere, tarihçilerin ilgisini çeken konuların baĢında gelmektedir.
Ortaçağ‟da Türk Askeri Tarihi üzerine yapılan okumalar sırasında ilgi çeken
Moğolların ve Moğol Seferlerinin oluĢumu, sebepleri, neden olduğu olaylar
araĢtırma konusu olarak seçildi. Daha lisans döneminde Avrasya ve DeĢt-i Kıpçak
bölgeleri üzerinde yoğunlaĢıp, siyasi tarih araĢtırması olan bitirme tezinde askeri
tarihe dair okumalar yapılması, bu tez araĢtırmasını ayrıca askeri tarih alanında da
çalıĢmaya yöneltti. Bu Ģekilde, tez danıĢmanı ile alternatif araĢtırma konuları üzerine
yapılan görüĢmeler sonucunda askeri tarih yönüyle pek irdelenmemiĢ olan
“Moğolların DeĢt-i Kıpçak Seferi”nin araĢtırılmasına karar verildi.
Genel anlamda Moğol Seferleri, Cengiz Han‟ın boylar kurultayı tarafından
“han” seçildiği 1206 yılında baĢlamıĢ, idari paylaĢımların bağımsız hanlıklara
dönüĢtüğü son Moğol hükümdarı Mengü Han‟ın 1259‟da ölümüne kadar sürmüĢtür.
Bu tarihten itibaren yapılan seferler, bölgesine göre Cuçi Ulusu (Gök Ordu ve Ak
Ordu idaresi, sonradan Altın Ordu), Ġlhanlılar, Çağatay Hanlığı, Kubilay Hanlığı
Seferleri olarak nitelendirilir. Moğolların DeĢt-i Kıpçak Seferi ise Cengiz Han
döneminde 1222‟deki Kafkas Seferi ile baĢlamıĢtır. Batu Han‟ın2 1242‟de Ġdil-

1 Bu Ģekilde kullanılmasının nedeni “GiriĢ” kısmında açıklandı.
2 Batıy olarak da zikredilmektedir. ed. M. H. Hasanov, “Batyı”, Tatarskiy Entsiklopediçeskiy Slovar,
Ġnstitut Tatarskoy Entsiklopedii AN RT Yayınları, Kazan 1999, s. 64-65. Alındığı Yer: MileuĢa
Yusipova, “İdil-Ural Bölgesinde Hristiyanlığın Yayılması Üzerine Bir Araştırma”, (BasılmamıĢ
Yüksek Lisans Tezi), Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Felsefe ve Din Bilimleri
Anabilim dalı, Ankara 2003, s. 19. ÖtemiĢ Hacı‟nın Çengiz-nâme‟sinde Batu Han, Sayın Han olarak
zikredilmektedir. ÖtemiĢ Hacı, a.g.e., s. 3.
IV

Bulgar bölgesinde Saray Ģehrini inĢa ettirmesinin akabinde ileride Altın Ordu adını
alacak Cuçi Ulusu‟nun, bağımsız bir devlet olması yolunda da ilk adımı atmıĢtır. Bu
araĢtırmada incelenen dönem ise 1223 ile 1241‟de Batı DeĢt-i Kıpçak ve Avrupa
üzerine yapılan seferleri kapsamaktadır. Avrupa‟daki seferler, konunun dıĢında
kaldığından genel olarak ve askeri tarih açısından incelendi. Temel olarak Kafkasya,
DeĢt-i Kıpçak, Kırım, Rus knezlikleri, Ġdil-Bulgar Hanlığı ve konu sırasına binaen
Macar Krallığı ve Lehistan gibi Avurpa krallıklarının bulunduğu sahaları kapsayan
DeĢt-i Kıpçak Seferi‟yle ilgili olarak, sadece askeri yapılara ve savaĢlara değil,
bölgelerin ekonomik durumlarına, dönemin toplumlarının sosyo-psikolojik yapısına,
Moğol Seferlerinin sebepleri ve sonuçları gibi konulara da sırası geldikçe değinildi.
AraĢtırma da önceki araĢtırmalardan farklı olarak bazı durumlar dikkat
çekmektedir. Kaynakların etkisinde kalınarak Moğol seferlerinin yıkıcı yönü oldukça
ön plana çıkarılmıĢ, ama sonrasına ait dönüĢtürücü ve yeni siyasi-sosyal durumlardan
bazı araĢtırmalar haricinde pek bahsedilmedi. Dahası yine kaynakların etkisinde
kalınarak Moğol Seferlerinin salt Ġslam karĢıtı veya Hristiyanlık karĢıtı gibi
yorumlanması söz konusudur. AraĢtırmada bunun nedenlerinden ve o dönemdeki
Moğolların semavi dinlere bakıĢ açısından, savaĢlarda kullandıkları psikolojik
yıldırma taktiklerinden bahsedilerek konuya açıklık getirilmeye çalıĢıldı. Yine Moğol
seferlerinin asıl nedenleri, bunun bir “istila” mı bir “fetih” hareketi mi olduğu gibi
konular da yeri geldikçe ifade edildi.
Askeri tarih anlamında, araĢtırmalarda sıkça bahsedilen Moğol askeri
üstünlüğünü, dönemine göre dönüĢtürdükleri bozkır taktiklerini irdeleyerek seferlerin
neden baĢarılı olduğunu, yenildikleri savaĢlarda neden yenildiklerini, askeri
yapılarından teçhizatlarına kadar gösterilmeye gayret edildi. Böylelikle araĢtırmanın
asıl alanı sayılabilecek askeri tarih açısından Moğol Seferlerini değerlendirerek,
farklı bir alandan Moğol ilerleyiĢini sebepleri ve sonuçlarıyla ortaya konulmaya
çalıĢıldı.
Dönemin kaynaklarından faydalanırken yazarın kimliğinden dönemin hâkim
anlayıĢına kadar, o dönemin genel durumunun göz önünde bulundurulmasına özen
gösterildi. AraĢtırma eserleri de belirli bir tasnife tâbi tutularak çalıĢmaya dâhil
V

edildi. Yukarıda da bahsedildiği gibi kaynakların etkisinde ya da belli bir ideolojik
çerçevede takılı kalarak Moğol seferlerinin ya da ilerleyiĢinin buna göre
yorumlanması söz konusuydu. Bu nedenle değerlendirmeleri mümkün olduğunca
objektif bir gözle değerlendirmeye gayret gösterildi.
Bu çalıĢmayı hazırlarken, beni bu alanda araĢtırma yapmaya teĢvik eden ve
tezin ana konusu üzerine bilgilendiren danıĢman hocam Yrd. Doç. Dr. Hasan
DEMĠROĞLU'na, araĢtıma için maddi ve manevi desteklerini esirgemeyen
hocalarım Doç. Dr. Cihan PĠYADEOĞLU‟na ve Doç. Dr. Ömer Soner HUNKAN‟a,
sınıf arkadaĢım ÇağdaĢ YÜKSEL ile birlikte ailemin tüm bireylerine, çalıĢmanın
oluĢmasında yardımlarını gördüğüm ĠSAM Kütüphânesi ve Edirne Ġl Halk
Kütüphanesi çalıĢanlarına ayrı ayrı teĢekkür ederim.

Mehmet Berk YALTIRIK
EDĠRNE 2014
VI

ĠÇĠNDEKĠLER

ÖZET............................................................................................................................. I
ABSTRACT ................................................................................................................ II
ÖNSÖZ ...................................................................................................................... III
ĠÇĠNDEKĠLER .......................................................................................................... VI
KISALTMALAR .................................................................................................... VIII
GĠRĠġ ........................................................................................................................... 1
I. BÖLÜM: MOĞOLLARIN DEġT-Ġ KIPÇAK SEFERLERĠNĠN NEDENLERĠ ... 17
A. Moğol Seferleri Öncesinde DeĢt-i Kıpçak Bölgesinin Durumu ........................ 19
B. Moğol Seferleri Öncesinde DeĢt-i Kıpçak Bölgesinin Askeri Durumu ............. 32
II. BÖLÜM: MOĞOLLARIN DEġT-Ġ KIPÇAK SEFERLERĠ ................................. 41
A. Moğolların Kafkasya Üzerine Harekâtı ............................................................. 42
B. Moğolların Birinci DeĢt-i Kıpçak Seferi ve Kalka Meydan Muharebesi 1223 . 46
C. Ġdil-Bulgar DireniĢi (1223-1240) ....................................................................... 55
D. Moğolların Ġkinci DeĢt-i Kıpçak Seferi ............................................................. 60
E. Moğolların Avrupa Üzerine Düzenlediği Seferler ............................................. 67
III. BÖLÜM: DEġT-Ġ KIPÇAK SEFERLERĠNĠN SONUÇLARI ............................ 84
A. Moğol Seferlerinin Neden Olduğu DönüĢüm .................................................... 85
B. Türk Siyasi Tarihi Açısından Genel Sonuçları ................................................... 88
C. Altın Ordu Hanlığı‟nın Temellerinin Atılması ................................................... 96
D. Rus Knezlikleri Üzerindeki Moğol Hâkimiyeti .............................................. 100
E. DeĢt-i Kıpçak‟taki Toplumsal Yapının DeğiĢmesi ........................................... 105
SONUÇ .................................................................................................................... 110
KAYNAKÇA ........................................................................................................... 113
1-) Kaynaklar ve AraĢtırma Eserleri: ................................................................... 114
2-) Makaleler: ....................................................................................................... 125
3-) Elektronik Kaynaklar: ..................................................................................... 136
DĠZĠN ....................................................................................................................... 138
EKLER ..................................................................................................................... 147
VII

EK-1: Haritalar ..................................................................................................... 148
Harita 1: Birinci DeĢt-i Kıpçak Seferi .............................................................. 148
Harita 2: Ġkinci DeĢt-i Kıpçak Seferi ve Avrupa Seferi .................................... 149
EK-2: Resimler ..................................................................................................... 150
Resim 1: 1241 Mohi SavaĢı‟nı anlatan anonim minyatür (XIII. yüzyıl). ......... 150
Resim 2: Matthias Merian‟dan 1241 Liegnitz SavaĢı‟nı anlatan bir tablo (1630).
.......................................................................................................................... 151
Resim 3: Wroclav Üniversitesi Kütüphanesindeki bir elyazmasında yer alan
Silezya Dükü II. Heinrich‟in Liegnitz‟te öldürülmesinin tasviri (1451). ......... 152
Resim 4: VarĢova Ulusal Müzesinden Liegnitz önünde Moğolları gösteren bir
tasvir (1430‟dan önce). ..................................................................................... 153
Resim 5: Wroclav Üniversitesi Kütüphanesindeki bir elyazmasında yer alan
Moğolların Liegnitz önlerine gelmesinin tasviri (1451). .................................. 154
Resim 6: Batu Han‟ın Suzdal‟a girmesini gösteren bir minyatür (XVI. yüzyıl).
.......................................................................................................................... 155
Resim 7: ReĢîdüddîn Fazlullah‟ın Camiu‟t-tevârîh adlı eserinden Moğol
askerleri tasviri (XIV. yüzyıl). .......................................................................... 156
Resim 8: Mohi SavaĢı‟nın (1241) anısına savaĢın olduğu meydanda 1991 yılında
yaptırılan hatıra parkından bir fotoğraf (Macaristan). ...................................... 157
Resim 9: Mohi SavaĢı (1241) hatıra parkının havadan fotoğrafı (Macaristan). 158
Resim 10: Mohi SavaĢı‟nda (1241) ölen Templier ġövalyeleri anısına yaptırılmıĢ
Mohi‟deki hatıra parkında bulunan levha (Macaristan). .................................. 158