Modern Türkiye’nin Oluşumu

317 Pages·04.071 MB·Turkish

by  Feroz Ahmad

FEROZ AHMAD
Tü rkçesi: Ya vuz Alogan
M odern*
Türkiye'nin .
O lu şu m u
FEROZ AHMAD
MODERN
TÜRKİYE’NİN
OLUŞUMU
Türkçesi: Yavuz Alogan
SARMAL YAYINEVİ
Babıali Cad. Pak Han No: 16/4 Cağaloğlu-İstanbul
Tel: [phone] 70 20
Fax: [phone]
The Making of Modern Turkey Raulledge
1. Baskı : 1993
2. Baskı : 1994
Yazan Feroz Ahmad
Türkçesi Yavuz Alogan
Tr. Birinci Baskı Ekim 1995
© 1995
Akçalı Ajans-Türkiye
Türkçe Yayın Hakları Sarmal Yayınevi
Teknik Hazırlık : M. Selim Talay
Kapak : İnci Batuk
Dizgi : Sevgi Kayıhan
Baskı Kayhan Matbaası
Cilt Yalçın Mücellithanesi
İÇİNDEKİLER
Giriş: Türkiye Askeri Bir Toplum mu?.................................................7
Osmanlı Mirası..........................................................................................27
İmparatorluktan Ulusa (1908-1923).....................................................51
Yeni Türkiye: Siyasal Yaşam (1923-1945)........................................79
Yeni Türkiye: Toplum ve Ekonomi (1923-1945)............................107
Çok Parti Bilmecesi: (1945-1960).......................................................147
Askeri Müdahale, Kurumsal Yeniden Yapılanma
ve İdeolojik Siyasetler: (1960-1971) 173
Askeri Müdahale, Sosyal Demokrasi ve
Siyasal Terör: (1971 -1978)...................................................................209
Askeri Müdahale, Siyasal ve Ekonomik
Yeniden Yapılanma: (1980-1991)......................................................255
Son Söz: Türkiye’nin Bugünü ve Yarını..........................................297
Bedia için

Giriş
Türkiye, Askeri Bir Toplum mu?
1990’ ların başında, daha doğrusu son çeyrek yüzyılda Tür­
kiye’nin siyasal durumu üzerine okuyan bir kişi, silahlı kuvvetlerin
oynadığı rol karşısında muhtemelen şaşıracaktır. Generaller,
Başbakan Süleyman Demirel’in sivil hükümetini 12 Eylül 1980’de
kovdular, her türlü siyasal faaliyeti durdurdular, Kasım 1983’le
sıkı biçimde denetlenen bir genel seçime izin vermeden önce, yeni
bir anayasa ve yeni bir siyasal çerçeve hazırladılar. Sonuç olarak
iktidar, bir parti kurarak girdiği seçimleri kazanan sivil bir baş­
bakana, Turgut Özal’a devredildi ve Türkiye’nin yeniden de­
mokrasi yoluna sokulduğu görüldü. Ne var'ki, 1982 Ana­
yasasının öngördüğü ve Cumhurbaşkanı Kenan Evren’in, yani
1980 darbesine önderlik eden generalin kullandığı cum­
hurbaşkanlığı yetkileri, silahlı kuvvetlerin siyasal faaliyeti sürekli
gözetim altında tutmasını sağladı. Ayrıca sıkıyönetim sivil yö­
netime geçildikten sonra da uzun süre yürürlükte kaldı ve ancak as­
keri denetimi kolaylaştıracak şekilde, aşamalar halinde kaldırıldı.
1980 askeri darbesi, pek çok gözlemcinin -yabancı ve Türk-
Türkiye’nin siyasal yaşamında ve tarihinde ordunun rolü üzerinde
durmasına yol açtı. Ordu’nun Mart 1971’de ve daha önce, Mayıs
1960’da yaptığı müdahalelere dikkat çekildi. Her on yılda bir uy­
gulanan açık bir müdahale modelinin var olduğu görülüyordu.
Buna göre askerler her on yılda bir yolsuzluklara bulaşmış ye­
tersiz politikacıların yarattıkları karışıklığı düzeltmek için is­
temeye istemeye iktidara el koyuyorlardı. 1960’da ordu, ana­
yasayı tamamen gözardı ederek ülkeyi yöneten ve parlamentoda
sahip olduğu ezici çoğunluğa dayanarak uygulamalarını haklı çı­
karan Adnan Menderes’in Demokrat Parti’sini devirdi. Mart
1971 ’de Yüksek Askeri Komuta kademesi, Süleyman Demirel’i is­
tifaya zorladı ve on yıl sonra, Eylül 1980’de, aynı şeyi bir kez
daha yaptı, tik müdahale anayasayı savunma gerekçesiyle haklı
çıkarıldı. Öteki iki olayda hükümetler zayıf ve yetersiz olarak be­
timlendiler, anarşi ve istikrarsızlığın kaynağı olarak görüldüler.
Bu durum silahlı kuvvetlerin bekçiliğini yaptığı devletin te­
mellerini tehdit ediyordu.
Askeriye’nin iç siyasette oynadığı rolü açıklamak için kul­
lanılan mevcut koşullardan ayrı olarak, bu müdahalecilik, Os-
manlı-Türk tarihi bağlamında da haklı çıkarıldı. Osmanlı îm-
paratorluğu’nun, Avrupa, Asya ve Afrika’da geniş bölgeleri
fetheden ve hattâ iki kez, 1529 ve 1683’de, Viyana kapılarına da­
yanan büyük bir askeri kuruluş olduğu söylenir. Yeniçeri Ordusu
Avrupa’nın kırbacı olmuştu. Ancak gerileme yüzyıllarında aynı
ordu bu kez fiilen saray politikasına girdi ve yönetimdeki Sul­
tan ’ın düşmanlarından çok bizzat Sultan’a yönelik bir tehdit oluş­
turdu. Yeniçeriler (ulemâ) denilen din adamlarıyla ittifak kurarak
reforma karşı muazzam bir engel oluşturdular. Onsekizinci yüzyıl
sonuyla ondokuzuncu yüzyılın reformcu Sultanları hastalanan dev­
letlerinin kurumlannı modernleştirmeye başladıklarında, ilk ola­
rak orduyu ele aldılar. Sonuç olarak Batı’yı örnek alan askeri
okullar ve akademiler kuruldu ve bu kurumlardan kendilerini dev­
letin ve imparatorluğun selametine adamış yeni bir reformcu su­
baylar kuşağı çıktı.
Ondokuzuncu yüzyılın son çeyreğinde bu subaylar da si­
yasallaştılar. Yüksek düzeyli sivil görevlilerle gizli ilişkiler kur­
dular ve hazırladıkları anayasayı 1876’da Sultan’a zorla kabul et­
tirdiler. Daha sonra Sultan II. Abdülhamit (1876-1909) anayasayı
rafa kaldırıp ülkeyi bir despot olarak yönetmeye başladığında, su­
baylar, onu devirmek ve anayasal hükümeti yeniden kurmak için
planlar hazırlamaya başladılar. 1889’da İttihat ve Terakki Ko­
mitesi (ÎTK) olarak bilinen bir gizli demek kurdular. Modem Türk
tarihinde, hepsi önemli siyasal roller oynayan, Enver Paşa, Cemal
Paşa ve Mustafa Kemal Atatürk bu demeğin üyeleriydi. Ordu
içinde İTK önderliğindeki ayaklanma Haziran-Temmuz 1908’de
gerçekleşti ve sonuç olarak Abdülhamit otuz yıl kadar önce rafa
kaldırdığı anayasayı yeniden yürürlüğe koymak zorunda kaldı.
Bu hareket, on yıl boyunca devam eden ve Osmanlı İm­
paratorluğu’ nun Birinci Dünya Savaşı’nda yenilgiye uğramasıyla
sonuçlanan Jön Türk devriminin başlangıcıydı.
Yenilgi durumunda bile Büyük Güçler’in ve onların himayesi
altındaki güçlerin istila ve işgaline direnebilecek yegâne örgütlü
gücün Türk ordusu olduğu görülüyordu. Mayıs 1919’da Yunan or­
dusunun İzmir’e asker çıkarması ve batı Anadolu’yu istila et­
mesinin ardından, General Mustafa Kemal’in önderliğindeki ulu­
salcı güçler bir direniş hareketi örgütlemeye başladılar. Birçok
cephede Uç yıl süren.şiddetli bir mücadeleden sonra ulusalcılar,
bütün Anadolu’da kendi otoritelerini kurmayı başardılar. Savaş
meydanlarında kazanılan zaferleri diplomatik başarılar izledi.
Temmuz 1923’de imzalanan ve Türkiye’nin yeni sınırlarının ulus­
lararası alanda tanınmasını sağlayan Lausanne Antlaşması bu ba­
şarıların zirvesiydi. 29 Ekim’de çoğunluğunu askerlerin oluş­
turduğu ulusalcı önderlik cumhuriyeti kurdu ve yeni bir Türkiye
ile yeni bir Türk oluşturma süreci başladı.
Osmanlı döneminden günümüze kadar Türk tarihinde ve siyaset
hayatında ordunun taşıdığı önem makul bir süreklilik gösterir.
Böylece ordu dünya görüşünü asla değiştirmeyen, toplumun üze­
rinde duran ve ondan bağımsız bir kurum olarak görülür. Bu an­
layış, aynı zamanda, modem Türk tarihi ve siyaseti hakkında daha
iyi ve daha derin bir kavrayış sağlayan, çoğu kez sert ve dramatik
olan değişiklikleri belirsizleştirme eğilimi gösterir. Kuşkusuz her
ulusun tarihinde süreklilik gösteren bir çizgi vardır ve geçmişten
tam bir kopuş nadiren görülür. Ancak dönüm noktalarını gözden
kaçırmamak önemlidir. Bu özellikle Türkiye örneği için geçerlidir.
Bu ülkede, özellikle cumhuriyetin kurucuları, geçmişten kopmak
için sürekli çaba göstermişlerdir. Atatürk, kurmakta oldukları re­
jimin, Osmanlı devletiyle hiçbir ortak özellik taşımadığını ve çü­
rümüş geçmişten tam bir kopuşu ifade ettiğini vurgulardı.
Ne var ki, modern Türkiye tarihinde bir başka süreklilik çiz­
gisi vardır ve bu çizgi çağdaş durumu askeri müdahale faktörüne
kıyasla daha iyi anlamamıza yardımcı olur. Bu, Türklerin kendi
imparatorluklarına, sanayileşme aşamasındaki Britanya ve Av­
rupa’nın hâkim olduğu oluşum halindeki dünya ekonomisinde bir
yer bulma konusunda, ondokuzuncu yüzyılın başlarında gös­
terdikleri kararlılıktı. Başlangıçta Sultanlar Batı’nın giderek artan
meydan okuyuşuna sadece modem bir ordu kurarak karşı ko­
yabileceklerini sanıyorlardı. Ancak ondokuzuncu yüzyılda hâkim
sınıflar Batı’dan gelen baskıya sadece askeri araçlarla di-
renemeyeceklerini anladılar. Direnebilmek için, modem ordunun
sadece bir parçasını oluşturacağı modem bir siyasal, toplumsal ve
ekonomik yapı kurmak zorunda olduklarını gördüler.
Türkler, Avrupa devrimlerinin serbest bıraktığı güçleri göz­
lemlediler ve modern-öncesi Osmanlı siyasal ve toplumsal ya­
pılarının, modem toplumların şiddetli saldırısı karşısında ya­
şamlarını sürdüremeyeceklerini öğrendiler. İmparatorluk zamana
uymak, ne özel mülkiyetin kutsallığını ne de mülk sahibi sı­
nıfların itibar ve şerefini tanıyan kendi “doğu despotizmini terk
etmek zorunda kaldı. Sultan’ın mutlak yetkilerinden vazgeçmeye
ve teba’ının bazı temel hak ve özgürlüklerden yararlanmasını
kabul etmeye ikna edilmesi gerekti. Bu kısmen 1839 ve 1856 im­
paratorluk fermanları ve 1876 Anayasası’yla gerçekleştiridi.