Modern Ortadoğu'nun

399 Pages·2014·7.52 MB·Turkish

T. G. FRASER ANDREW MANGO
ROBERT MCNAMARA
Modern
Ortadoğu’nun
Kurulusu
□ smanlı İmparatorluğu’nun çöküşü,
yeni Türkiye, Arap milliyetçiliği, Siyonizm
ve günümüzü hazırlayan tarihsel süreç
MODERN
ORTADOĞU’NUN
KURULUŞU
T. G. FRASER
A. MANGO - R. MCNAMARA
Modern
Ortadoğu’nun
Kuruluşu
Türkçesi
Füsun Doruker
Remzi Kitabeyi
MODERN ORTADOĞU’NUN KURULUŞU
/ T. G. Fraser - A. Mango - R. McNamara
Özgün Adı: The Makers of the Modem Middle East
© 2011 T. G. Fraser/A. Mango
ve R. McNamara’nın katkılarıyla
Türkçe yayını, Haus Publishing Limited
ile yapılan anlaşma uyarınca Remzi Kitabevi
tarafından yapılmış, yayın hakları
Kalem Ajans aracılığıyla satın alınmıştır.
Editör: Zülal Kalkandelen
Kapak: Murat Özgül
ISBN 978-975-14-1467-0
BİRİNCİ basim: Kasım 2011
Kitabın basımı 3000 adet olarak yapılmıştır.
Remzi Kitabevi A.Ş., Akmerkez E3-14, 34337 Etiler-îstanbul
Tel [phone] Faks [phone]
[email protected]
Baskı ve cilt: Remzi Kitabevi A.Ş. basım tesisleri
100. Yıl Matbaacılar Sitesi, 196, Bağcılar-lstanbul
İçindekiler
Sunuş ve Teşekkür 7
1 Milliyetçiliğin Doğuşu 11
2 Savaş Dönemi Vaatleri ve Beklentileri 56
3 Araplar ve Siyonistler Paris’te 131
4 San Remo ve Sevr: Kusurlu Barış 185
5 Ortadoğu’nun İsyancıları ve Barış
Anlaşması’nm Yeniden Gündeme Gelmesi 240
6 Savaştan Savaşa 299
7 Sonuç: Miras 355
Dizin 393
Sunuş ve Teşekkür
Tarihçiler çok uzun zamandan beri Birinci Dünya Savaşı’nın so­
nunda yapılan pazarlıkların Avrupa’nın ötesine uzanan kolları
olduğunu biliyorlardı. H. W. V Temperley’nin 1924’te yayınla­
nan A History of the Peace Conference of Paris adlı muazzam ça­
lışmasının VI. cildinin büyük bir kısmı Ortadoğu olaylarma ve
Osmanlı imparatorluğu ve ardıllarıyla bir barış anlaşması yapma
girişimlerine ayrılmıştı. Katkıda bulunanlar Türkiye, Suriye, Irak,
Mısır, Filistin, Iran ve Siyonist Hareket Örgütü idi.(I) O tarihten
bu yana 1914 ile 1923 arasındaki kritik yıllarda bölgenin nasıl de­
ğiştiği hakkında birçok inceleme yapılmış ve bunlarm bir kısmı
klasik çalışmalar araşma girmiştir.®
Bu kitap savaş sonrası yeniden yapılanma sorununa birbirin­
den çok farklı üç açıdan bakıyor: Arap milliyetçiliğinin, Türk mil­
liyetçiliğinin ve Siyonizm’in henüz baş gösteren ve zamanla ıs­
rarcı olan iddaları. Zafer kazanmış Avrupalı güçlerin emperya­
list hedeflerine karşm bölgenin siyasi biçimini yeniden şekillen­
diren bu hareketlerin içinden çıkan üç lider, her anlamda çağ­
daş Ortadoğu’nun kurucusu oldular. Haşimi Prensi Faysal,
(1) H.W.V Temperley (ed.) A History of the Peace Conference of Paris, Cilt
VI, (Oxford University Press, Londra, New York, Toronto: 1924) Bölüm
1, ‘Near and Middle East’
(2) Örneğin bkz. George Antonius, TheArabAwakening(HsLmish Hamil ton,
Londra: 1988) ve Leonard Stein, The Balfour Declaration (Vallentine,
Mitchell & Co. Ltd., Londra: 1961) Antonius’un kitabı üzerindeki tar­
tışma için bkz. Bölüm 1.
8 MODERN ORTADOĞU’NUN KURULUŞU
Ingilizlerin cesaretlendirmesiyle, Arap milliyetçiliğinin bayrağı­
nı yüzlerce yıllık Türk yönetimine karşı yükseltti ama kendisi­
ne Irak ve kardeşine Transürdün’de verilen tazminatlara karşın
Arap krallığı umutlarının yok edildiğini gördü. Ingiltere’nin ku­
zeyindeki bir üniversitenin önemsiz bir kürsüsünden Rusya do­
ğumlu Dr. Chaim Weizmann, Filistin’de bir Yahudi vatanı kur­
mak için önemli Ingiliz politikacıların desteğini alarak Balfour
Deklarasyonu’nu hazırladı; ardından bu belgeyi Ingiliz Milletler
Cemiyeti, Filistin Mandasma çevirip gerçekleştirdi. 1915 yılında
Çanakkale savunmasıyla adını duyuran Mustafa Kemal, muzaffer
müttefiklere karşı ülkesinin başkaldırısına liderlik etti, çağdaş la­
ik Türkiye Cumhuriyeti’ni kurdu, ‘Türklerin Atası’ Atatürk adını
aldı. Onlarm hareketlerinin ulaştığı ve ulaşamadığı başarıları yak­
laşık yüzyıl sonra miraslarının bir parçası oldu.
Bu konuyu bana, Birinci Dünya Savaşı sonrası Barış Konfe-
ransı’nm Ortadoğu’yla bağlantılı müzakerelerinin üç farklı açı­
dan incelenebileceğini fark etmiş olan Haus Publishing yayıne­
vinden Dr. Barbara Schwepcke önerdi. Profesör Alan Sharp edi­
törlüğünde yayınladığı TheMakers of the Modem World dizisinin
Andrew Mango’nun From the Sultan to Atatürk: Turkey, Robert
McNamara’nın The Hashemites: The Dream ofArabia ve benim
imzamı taşıyan Chaim Weizmann: The Zionist Dream adlı üç kita­
bı bu yolu açmıştı. Böylece bu kitap bu üç çalışmayı Ortadoğu ta­
rihinin yeni gelişen bir döneminin öyküsü biçiminde bir araya ge­
tirmeyi amaçlıyor.
Ortadoğu, hem büyüleyici hem de çelişkilerle dolu bir bölge­
dir. Kırk yıldan fazla Kuzey İrlanda ve Amerika üniversitelerin­
de bölge tarihini araştıran ve öğreten bir tarihçi olarak defalar­
ca ziyaret etme şansını buldum. Yıllar önce merhum Profesör L.
F. Rushbrook Williams, bana bir akademisyenin üzerinde çalış­
tığı toplumları ‘hissetmesinin’ çok önemli olduğunu söylemişti.
Ortadoğu ve Güney Asya konusunda bir stajyer tarihçi olarak be­
nim çalışmalarıma gösterdiği nazik ilgi daima saygı duyacağım bir
anı olarak kalacaktır. Ortadoğu’nun ün kazandığı konukseverliği
SUNUŞ VE TEŞEKKÜR 9
dışında bir muameleyle karşılaşmadım ve oralarda tanıştığım, be­
ni olaylarla ilgili eğiten kişilerin değerli anılarını hep saklayacağım.
Batı dünyasında yetişenlerin Ortadoğu halklarının dünya uygarlı­
ğına katkılarına neler borçlu olduklarını dürüstçe kabullenmeleri
ve takdir etmeleri gerektiği fikrine tam anlamıyla ikna oldum.
Ne yazık ki, dünyanın bu bölgesinin aynı zamanda hak ettiğin­
den fazla çalkantı ve trajediye göğüs germiş olduğu da kabul edil­
meli ve algılanmalıdır. On yıllardır Ortadoğu’nun trajik olayları
gazetelerin sıradan manşetleri biçimini aldı ve böylece onlara karşı
duyarsız kalmak ya da daha kötü bir yaklaşım sürdürmek son de­
rece çekici geliyor. Böyle bir yol ne gerçekçi ne de adildir. Bu kitap
Ortadoğu olaylarma karşı içten ama aynı zamanda eleştirel bir an­
layışın aydınlar için sine qua non (olmazsa olmaz) olduğu inancın­
dan yola çıkmıştır. Modern Ortadoğu’nun Kuruluşu, tanıdığımız
Ortadoğu’nun o döneme göre, gelecekteki şeklini biçimlendirip
odak noktasına oturtan, Paris Barış Konferansı’mn öncesinde, sı­
rasında ve sonrasındaki bir dizi kritik olguyu incelemektedir.
Kendi yapıtları üzerinde çalıştığım sürece gösterdikleri hoş­
görü ve önerileri için meslektaşlarım Andrew Mango ile Robert
McNamara’ya şükran borçluyum. Haus Yayınevinden Barbara
Schvvepcke ve Jaqueline Mitchell, üç ayrı yapıttan tutarlı bir ki­
tap oluşturmanm bence hiç alışıldık olmayan deneyimi sırasın­
da büyük bir sabırla beni yüreklendirdiler. Janet Farren, kitabı
baskıya hazırlarken her zamanki yeteneklerini ortaya koydu. The
Makers of the Modern World dizisinin editörü Alan Sharp taslağı
okudu ve yorumladı. Akademik yaşamının bunca önceliği arasın­
da, Ulster Üniversitesi’nden Dr. Leonie Murray ifade ve vurgula­
ma hatalarından beni korudu. Son olarak da karım Grace, her za­
manki gibi eleştirel anlayışın ve desteğin sarsılmaz kaynağı oldu.
T G. Fraser MBE
Ulster Üniversitesi Tarih ve Çatışma Araştırmaları
Onursal Profesörü (Emekli)'
1 Milliyetçiliğin Doğuşu
Savaşın arifesinde Ortadoğu
1900 yılında Ortadoğu, eğer Prens Mettemich’in İtalya’yı küçüm­
semek için kullandığı sözcükleri ödünç alırsak, bir “coğrafya tanı­
mı” idi. 21. yüzyılın başında ise bölgenin olayları asla gözardı edi­
lemez. I. Dünya Savaşı’mn sonunda ‘Ortadoğu’ tanımı askeri ba­
şarıları nedeniyle bölgeye egemen olan İngilizlerce kullanılmaya
başlanmıştı ve bu tanım bugüne dek Avrupamerkezciliği suçlama­
larına karşı bir savunma olarak yaygın kullanıma girdi. Bölgenin
tanımı zaman içinde değişiklik gösterdi ama bu kitap, o dönemin
Osmanlı imparatorluğu sınırlarıyla belirlenen topraklardan söz
ediyor. M. S. 8. yüzyılda Türkler, ulusal bir efsaneye göre bir boz-
kurtun rehberliğinde Selçuklular olarak Orta Asya’da savaşarak
toprak sahibi oldular. Selçuklu ismi bugün Anadolu’daki çağdaş
Selçuk kentinde yaşatılıyor. İslamiyet’i seçen Türkler, Osmanlı
hanedanlığının liderliğinde antik Roma’nm varisi olan Hıristiyan
Bizans imparatorluğu ile 1453 yılında karşılaştılar ve ‘Fatih’ II.
Mehmet’in orduları dünya tarihinde bir dönüm noktası oluştu­
rarak, o dönemdeki adıyla Constantinople kentini ele geçirdiler.
Yükselme döneminde Osmanlı imparatorluğu Anadolu’daki
anayurdundan Mısır’a, Kuzey Afrika’ya uzandı, Şattü’l-Arap su
yoluna kadar Arap topraklarının büyük bir kısmını ele geçirdi;
Avrupa’ya ilerleyip Balkanları geçip Viyana kapılarına dayandı.(1)
(1) Lord Kinross, The Ottoman Centuries: The Rise and Fail of the
Turkish Empire (Perennial, New York: 2002), Bölüm 1-2 (Osmanlı
İmparatorluğu’nun Yükselişi ve Çöküşü)
12 MODERN ORTADOĞU’NUN KURULUŞU
Resmi adıyla Devlet-i Aliyye, hem bir Asya hem de bir Avrupa
imparatorluğuydu, başkenti dünyanın en stratejik su yolların­
dan biri olan İstanbul Boğazı’nın iki yanında uzanıp iki kıta­
yı da kapsıyordu. Dünyanın en görkemli kentlerinden biri olan
Constantinople ya da bugünkü adıyla İstanbul’un eşsiz ufuk çiz­
gisini Ayasofya, Sultanahmet ve Süleymaniye camileri belirli­
yordu. Üstelik Ayasofya, bölgedeki Roma ve Bizans mirasının
da bir anıtıydı. Hem imparatorluk başkenti hem de kozmopolit
bir kentti.(2) 1876 yılında tahta çıkışından 1909 yılında indirilişi-
ne kadar imparatorluğu yöneten II. Abdülhamit, tıpkı Habsburg
ve Romanov hanedanları gibi bin bir çeşit halkları ve dinleri yö­
netmişti.
Yeni yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu
Abdülhamit döneminde ülkedeki Türklerin nüfusu yaklaşık 10
milyondu, imparatorluğu yöneten Osmanlı Hanedanlığından ge­
len Sultanlar, devlet yönetimini İslam dininin koruyucusu olan
Halife’nin görevleriyle birleştirmişti.131 20. yüzyıla gelindiğin­
de, Osmanlı imparatorluğu önde gelen Hıristiyan güçlerinin ve
Japonya’nm hakim olduğu bir dünyadaki tek İslam devletiydi ve
bu nedenle Türkler, aynı topraklarda yaşayan yaklaşık 7 milyon
nüfusa sahip Araplara bağlanmışlardı. Bu gerçek aynı zamanda
başta Ingiliz yönetimindeki Hindistan olmak üzere, İslam dün­
yasının geri kalan halklarına da çekici gelmişti, imparatorluğun
önemli kentleri arasında İslam’ın kutsal kentleri Mekke ile
Medine ve dünyanın en büyük üç tektanrılı dini olan Yahudilik,
Hıristiyanlık ve Müslümanlık için kutsal olan Kudüs vardı.
(2) Avrupalı diplomatlar Constantinople kentine elçi olarak gönderiliyor­
lardı ama Türkler İstanbul adını kullanıyorlardı. Tutarlılık açısmdan ki­
tapta 1923 yılından sonra Türklerin kabul ettirdiği İstanbul adını kul­
landım.
(3) Bkz. Encyclopaedia Britannica, Hinci baskı, Cilt XXVII, ‘Turkey’
(Cambridge University Press, Cambridge: 1911) sayfa 426-7.