modern metin çözümleme teknikleri bakımından şerh geleneği ve ismail hakkı bursevî

299 Pages·2007·1.58 MB·Turkish

TC
EGE ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
ESKİ TÜRK EDEBİYATI ANABİLİM DALI

M M Ç T
ODERN ETİN ÖZÜMLEME EKNİKLERİ
B Ş G
AKIMINDAN ERH ELENEĞİ
İ H B
VE SMAİL AKKI URSEVÎ

DOKTORA TEZİ

RAFİYE DURU

DANIŞMAN
DOÇ. DR. ÖMÜR CEYLAN

İZMİR-2007
İ Ç İ N D E K İ L E R

ÖN SÖZ ...………………………………………………………………………. Vİ
KISALTMALAR …………………………………………………………………. İX
GİRİŞ …………………………………………………………………………… X

I. B Ö L Ü M
Ç A Ğ D A Ş E L E Ş T İ R İ V E A N A H A T L A R I Y L A
T Ü R K E L E Ş T İ R İ T A R İ H İ

I. 1. ÇAĞDAŞ ELEŞTİRİ ………………………………………………………… 2
I. 2. TÜRK ELEŞTİRİ TARİHİNE BİR BAKIŞ …………………………………….. 19
I. 3. BİR ELEŞTİRİ KAYNAĞI OLARAK TEZKİRELER …………………………… 37
I. 4. ŞERHTEN ELEŞTİRİYE …………………………………………………….. 43

II. B Ö L Ü M
D İ V A N Ş İ İ R İ V E D Ü N D E N B U G Ü N E
M E T İ N Ç Ö Z Ü M L E M E G E L E N E Ğ İ

II. 1. DİVAN ŞİİRİ İNCELEMELERİNDE GELENEKSEL YAKLAŞIMLAR ………… 54
II. 1. A. Geleneksel Yöntemin Divan Şiiri İncelemelerinde
Şekillenmesi ve Ali Nihat Tarlan Ekolü ……………………. 56
ii
II. 1. B. Tarlan Sonrası Şerh Geleneği ………………………………... 65
II. 2. MODERN YÖNTEMLERLE DİVAN ŞİİRİ İNCELEMELERİ …………………… 74
II. 2. A. Dilbilimsel/Biçimci Yaklaşımlar …………………………….. 75
II. 2. A. 1. Eklektik Çözümleme ……………………………… 76
II. 2. A. 2. Anlatısal Çözümleme ……………………….…….. 79
II. 2. A. 3. Anlambilimsel Çözümleme ………………………. 80
II. 2. A. 4. Deyişbilimsel Çözümleme ………………………... 81
II. 2. A. 5. Yapısal Çözümleme ………………………………. 82
II. 2. B. Ontolojik Yaklaşımlar ……………………………………….. 84
II. 2. C. Yapısalcı Yaklaşımlar ………………………………………... 87
II. 2. D. Göstergebilimsel Yaklaşımlar .………………………………. 91
II. 2. E. İnterdisipliner Yaklaşımlar …………………………………... 96
II. 2. F. Modern Yaklaşımlara Dair Genel Değerlendirme …………… 99

III. B Ö L Ü M
İ S M A İ L H A K K I B U R S E V Î
V E T Ü R K Ç E M A N Z U M E Ş E R H L E R İ

III. 1. HAYATI VE ESERLERİ ………………………………………………….. 104
III. 2. TÜRKÇE MANZÛME ŞERHLERİ ………………………………………… 115
Şerh-i Nazm-ı Hayretî ……………………………………………….. 117
Şerh-i İlâhî-i Hacı Bayram-ı Velî ……………………………………. 118
Şerh-i Gazel-i Yûnus Emre …………………………………………... 118
Şerh-i Gazel-i Yûnus Emre …………………………………………... 118
Şerh-i Nazm-ı Ahmed ………………………………………………... 119
Şerh-i Kelimât-ı Yûnus Emre ………………………………………... 119
Şerh-i Kelimât-ı Yûnus Emre ………………………………………... 119
Şerh-i Ebyât-ı Hasan Kadirî ………………………………………… 119
Şerh-i Manzûme-i Şeyh Sahfî ………………………………………... 120
Kitâbü’l-Envâr……………………………………………………….. 120
iii
IV. B Ö L Ü M
M O D E R N M E T İ N Ç Ö Z Ü M L E M E Y Ö N T E M L E R İ
AÇISINDAN İ S M A İ L H A K K I B U R S E V Î ’ N İ N
Ş E R H M E T O D U

IV. 1. ŞÂRİH İSMAİL HAKKI BURSEVÎ ……………………………………….. 123
IV. 1. A. Şerh Amacı ………………………………………………... 123
IV. 1. B. Şerh Teorisi ………………………………………………... 128
IV. 1. C. Şerh ve Yorum …………………………………………….. 131
IV. 1. D. Şerh Üslûbu ……………………………………………… 133
IV. 1. D. 1. Şerhte Bütünlük Fikri ……………………………….. 137
IV. 1. D. 2. Şerhte Biçimsel Yaklaşım …………………………... 139
IV. 1. D. 3. Şerhte Olumlu ve Olumsuz Değerlendirmeler ……… 142
IV. 1. D. 4. Şerhte Biyografik Yaklaşım ………………………… 146
IV. 1. D. 5. Şerhte İncelemeci Yaklaşım (Tahkîk) ……………… 149

IV. 2. BURSEVÎ ŞERHLERİNDE OKUR MERKEZLİ YAKLAŞIM …………………. 151
IV. 2. A. Okuyucuyu Etkileme ……………………………………… 154
IV. 2. A. 1. Hitaplar/ “Sen” Dili ………………………………… 154
IV. 2. A. 2. Merak Uyandırma/Motivasyon …………………….. 158
Bilgiyi Erteleme …………………………………………… 158
Zorlayıcılık ………………………………………………... 159
Özendirme ………………………………………………… 161

IV. 2. B. Okuyucuyu Bilgilendirme ………………………………… 164
IV. 2. B. 1. Açıklama Yöntemi ………………………………….. 165
IV. 2. B. 2. Somutlama Yöntemi ………………………………... 167
IV. 2. B. 3. Soru-Cevap Yöntemi ...……………………………... 168
IV. 2. B. 4. Hikaye Etme Yöntemi……………………………….. 170
IV. 2. B. 5. Alıntılama Yöntemi ………………………………… 173
Kur’an-ı Kerim ……………………………………………. 174
Hadis-i Şerif ……………………………………………….. 175
Kültür Dünyasına Ait Eserler ……………………………... 176
iv
Mesnevî ………………………………………….. 176
Bostân …………. ……………………………….. 177
Kelimât-ı Yunus Emre …………………………… 177
Mevlid (Vesîletü’n-Necât) ……………………….. 177
Muhammediye …………………………………… 178
Nazm-ı Eşrefzâde ………………………………... 179
Nazm-ı Gülşenî ………………………………….. 179
Tezkire-i Latîfî …………………………………… 179
Nazm-ı Âhî ………………………………………. 179
Kelimât-ı Şeyh Üftade ………………………… 180
Nazm-ı Akkirmânî …………………………...…... 180
Vâkıât-ı Hüdâyî ...................................................... 180
IV. 2. B. 6. “Mesel” Kullanarak Belletme Yöntemi ..…………… 181

IV. 2. C. Okuyucuyu Aktif Kılma …………………………………... 182
IV. 2. C. 1. Düşündürme ………………………………………… 183
IV. 2. C. 2. Sorgulama …………………………………………... 184
IV. 2. C. 3. Göndermeler ………………………………………... 185

IV. 2. D. Okuyucuyu İkna Etme …………………………………….. 187
IV. 2. D. 1. Uyarılar ……………………………………………... 187
IV. 2. D. 2. Öğütler ……………………………………………… 189

IV. 3. BURSEVÎ ŞERHLERİNDE METİN MERKEZLİ YAKLAŞIM ………………... 191
IV. 3. A. Şerh Edilecek Metinlerin Seçimi ………………………….. 192
IV. 3. B. Metinde Anlam Çıkarımları ……………………………….. 196
IV. 3. B. 1. Seçme Ekseni veya Anlam Çerçevesi ………………. 197
IV. 3. B. 2. Muktezâ-yı Hâl’den Bağlam’a ……………………... 200
Delâlet, Dâl, Medlûl
[Gösterge, Gösteren, Gösterilen] ...................................... 203
İşâret……………………………………………………... 206
Remz ……………………………………………………... 210
v
Temsîl ……………………………………………………. 214
IV. 3. B. 3. Sözcük Seçimi ……………………………………… 219
IV. 3. B. 4. Dilbilgisi ……………………………………………. 220

IV. 4. METNİ ÇÖZÜMLEME ÖRNEKLERİ ……………………………………… 222
IV. 4. A. Dilbirimsel Anlam ve Metin ………………………………. 224
IV. 4. B. Anlamsal Boyut ve Metin …………………………………. 230

SONUÇ ……………………………………………………………………….. 238
EK [ŞERH-İ MANZÛME-İ ŞEYH SAHFÎ] ……………………………………….. 242
KAYNAKÇA …………………………………………………………………... 257
vi

ÖN SÖZ

Son yıllarda gerçekleştirilen ve “edebî eserlerin değerlendirilmesinde teorik
bakış açısı ile metin çözümleme”nin bir gereklilik olduğu noktasında birleşen yayınlar,
dikkatleri Türk eleştirisi üzerine yöneltmiştir. Eski Türk Edebiyatının, modern metotlar
doğrultusunda incelenmesi gerektiğini öne süren çalışmalar da günden güne
artmaktadır. Bu bağlamda şerhlerin metodolojisini belirlemek üzere yapılan ve “şerh”
geleneğinin ancak tek tek şarihlerin şerh yöntemlerinin tanımlanmasıyla
aydınlatılabileceğini öne süren ilham verici yaklaşımlar mevcuttur. Genellikle anlamca
kapalı olduğu düşünülen tasavvufî bir metni açıklama zemininde gelişmiş şerhlerin iki
önemli ekseni bulunmaktadır; açıklama ve yorumlama. Bu yönüyle Eski Türk Edebiyatı
metinlerine dair eleştiri sorunlarının çözümlenmesinde, geleneksel şerh yöntemleriyle
modern teorilerin bağlantılarının kurulması kayda değer sonuçlar verebilir.

Eski, yeni bütün kaynaklar; aralarında Mesnevî, Pend-i Attar, Muhammediye
gibi klâsik kültür dünyasını derinden etkilemiş eserler de bulunmak üzere pek çok metin
şerh eden İsmail Hakkı Bursevî’nin şarih kimliğine dikkat çekmektedir. Biz de daha
önce “İsmail Hakkı Bursevî’nin Şerh-i Pend-i Attar”ı adlı Yüksek Lisans tezimizde,
Bursevî’nin sıradışı şarih kimliği önemle vurgulanmış ve onun şerh metodolojisinin
günümüz yaklaşımları bakımından ilginç sonuçlar verebileceği yönünde saptamalar
yapılmıştı. Bunların ışığında tez konumuz, “Modern Metin Çözümleme Teknikleri
Bakımından Şerh Geleneği ve İsmail Hakkı Bursevî” olarak belirlendi.
vii

Bu tezdeki amaç, Eski Türk Edebiyatı içinde gelişen metin şerhi yöntemlerini
saptamak olduğundan, çalışma Bursevî’nin Türkçe metinler üzerine yaptığı Türkçe
şerhlerle sınırlandırıldı. Şerh edilen metinlerin Türkçe manzumeler olması, ele alınan
modern teorilerin de şiir çözümlemelerine uygun olanlarla sınırlandırılmasını gerekli
kılmıştır.

Çalışma dört bölümden oluşmaktadır: Birinci bölüm, çağdaş eleştiri
yöntemlerinin gelişimi ve Türk eleştiri tarihi üzerine genel bir betimleme özelliği
taşımaktadır. İkinci bölümde Divan şiiri çözümlemelerinde dünden bugüne izlenen
yöntemler, tartışmacı bir bakış açısıyla sorgulanmış ve gelenek-modernite ilişkisine dair
tespitler yapılmaya çalışılmıştır. Üçüncü bölüm, biyografisine dair oldukça ayrıntılı
çalışmalar yapılan İsmail Hakkı Bursevî’nin hayatını ana hatlarıyla ele alarak özellikle
şarih kimliğinin oluşmasındaki etkenler üzerine bir değerlendirme içermektedir.
İncelemede kullanılan metinler ve bunlara yaklaşım biçimimiz de yine bu bölümde
açıklanmıştır. Dördüncü bölümde İsmail Hakkı Bursevî’nin şerh yöntemi, modern
teoriler ışığında değerlendirilmeye çalışılmıştır. Buna göre onun şarih kimliğinin
hususiyetleri, okuyucu ile kurduğu iletişim ve eser merkezli metin çözümleme yöntemi
dördüncü bölümün ana başlıklarıdır. Ayrıca Bursevî’nin metodolojisini somut olarak
gösterebilmek adına, metne yaklaşımında tipik olan bölümler, açıklamalarının ve
yorumlarının ilerleyişine göre yapısal kesitlere ayrılarak verilmiştir. İnceleme boyunca
karşılaştırmalı bir bakış açısı geliştirildiğinden ayrıca bir karşılaştırma bölümü
hazırlamak yerine “Sonuç” bölümünde, elde edilen veriler değerlendirilmeye
çalışılmıştır.

Bursevî’nin metinlerinde ilgili saptamaları göstermek üzere yapılan alıntılar,
“İncelemeye Dahil Edilen Eserler” bölümünde açıklanan metinlerden yapılmıştır. Bir
kısmı yayımlanmış ve bir kısmı yayım şansı bulamamış tezler halinde ama hemen
tamamı akademik nitelikte olan söz konusu metin çevirilerinin imlâsı korunmuştur.
Bununla birlikte meslektaşlarımızın büyük çaba ve emekle hazırladıkları metinler yine
aynı bölümde belirtilen nüshalarla karşılaştırılmış ve kimi yerlerde okuma tercihlerimiz
viii
metne yansıtılmıştır. İncelememizde ele alınan “Şerh-i Manzume-i Şeyh Sahfî” adlı
metinse ilk kez bu çalışmada yeni harflere aktarılmış ve tezin “Ek” bölümünde
verilmesi uygun görülmüştür. Çalışmamızın alıntılar dışındaki bölümlerinde TDK’nın
1996 İmlâ Kılavuzu’na uyulmuştur.

Lisansüstü eğitimime, bana bilimsel çalışmanın zevkini tattıran, tavizsiz bilimsel
ölçütleri, bitip tükenmek bilmez çalışma enerjisi ve hiç unutmadığım öğütleriyle daima
rehberlik eden çok kıymetli hocam, merhum Prof. Dr. Tunca Kortantamer’le başladım;
fakat onu kaybetmenin hüznüyle çalışmalarımı tamamlayamadım. Bana verdiği tüm
emekler için hocama çok teşekkür ederim. Daha sonra doktoraya geri dönmem bilimsel
dinamizmi, çok geniş perspektifi ve ilham verici çalışmalarıyla beni yeniden bu alanda
çalışmaya sevk eden, hem hocam hem arkadaşım olarak gördüğüm Sayın Doç. Dr.
Ömür Ceylan’la tanışmam sayesinde oldu. Bu çalışmanın her aşamasında, Doç. Dr.
Ömür Ceylan’ın desteği, teşviki ve rehberliği vardır. Kendisine teşekkürü gönülden bir
borç bilirim. Çok sevdiğim aileme beni daima sabırla destekledikleri için çok teşekkür
ederim.

Rafiye Duru
İstanbul, 2007
ix

KISALTMALAR

A. Ü. : Atatürk Üniversitesi
Bkz. : Bakınız
C. : Cilt
çev. : çeviren
Ens. : Enstitü
G. Ü. : Gazi Üniversitesi
İA : İslâm Ansiklopedisi
KE : Kitâbü’l-Envâr
Ktp : Kütüphane
MEB : Milli Eğitim Bakanlığı
S. : Sayı
s. : sayfa
ŞEHK : Şerh-i Ebyat-ı Hasan Kadirî
ŞGY 1 : Şerh-i Gazel-i Yûnus Emre {Çıkdım erik dalına…}
ŞGY 2 : Şerh-i Gazel-i Yûnus Emre {Çıkdım bâdâm dalına…}
ŞİHB : Şerh-i İlâhî-i Hacı Bayram Veli
ŞKY 3 : Şerh-i Kelimât-ı Yûnus Emre {Adım adım ileri…}
ŞKY 4 : Şerh-i Kelimât-ı Yûnus Emre {Sırâtdan gel sıfâta…}
ŞNA : Şerh-i Nazm-ı Ahmed
ŞNH : Şerh-i Nazm-ı Hayretî
ŞŞS : Şerh-i Kelimât-ı Şeyh Sahfî
TDV : Türk Diyanet Vakfı
TDK : Türk Dil Kurumu
YKY : Yapı Kredi Yayınları