mitos – tarih ilişkisi: siyasal bir inceleme

311 Pages·2013·1.66 MB·Turkish

T.C.
ANKARA ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
KAMU YÖNETİMİ VE SİYASET (SİYASET BİLİMİ)
ANABİLİM DALI

MİTOS – TARİH İLİŞKİSİ: SİYASAL BİR
İNCELEME

Yüksek Lisans Tezi

Aykut Ozan ALAN

Ankara-2012

i
T.C.
ANKARA ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
KAMU YÖNETİMİ VE SİYASET (SİYASET BİLİMİ)
ANABİLİM DALI

MİTOS – TARİH İLİŞKİSİ: SİYASAL BİR
İNCELEME

Yüksek Lisans Tezi

Aykut Ozan ALAN

Tez Danışmanı
Prof. Dr. Zeliha ETÖZ

Ankara-2012
ii
T.C.
ANKARA ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
KAMU YÖNETİMİ VE SİYASET (SİYASET BİLİMİ)
ANABİLİM DALI

MİTOS – TARİH İLİŞKİSİ: SİYASAL BİR
İNCELEME

Yüksek Lisans Tezi

Tez Danışmanı : Prof. Dr. Zeliha ETÖZ

Tez Jürisi Üyeleri
Adı ve Soyadı İmzası
Prof. Dr. Zeliha ETÖZ
Prof. Dr. Ayhan YALÇINKAYA
Prof. Dr. Melek FIRAT

Tez Sınavı Tarihi ..................................

i
TÜRKİYE CUMHURİYETİ
ANKARA ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ MÜDÜRLÜĞÜNE

Bu belge ile, bu tezdeki bütün bilgilerin akademik kurallara ve
etik davranış ilkelerine uygun olarak toplanıp sunulduğunu beyan
ederim. Bu kural ve ilkelerin gereği olarak, çalışmada bana ait olmayan
tüm veri, düşünce ve sonuçları andığımı ve kaynağını gösterdiğimi
ayrıca beyan ederim.(……/……/200…)

Tezi Hazırlayan Öğrencinin
Adı ve Soyadı

Aykut Ozan ALAN

İmzası

………………………………………
ii
İÇİNDEKİLER
Sayfa No:
İÇİNDEKİLER ................................................................................................ iii
GİRİŞ .............................................................................................................. 1
1. KAVRAMSAL ÇERÇEVE ........................................................................ 2
2. YÖNTEM / YAKLAŞIM .......................................................................... 14
3. KAPSAM ............................................................................................... 17

BİRİNCİ BÖLÜM
TARİH-MİT KARŞITLIĞI VE KÖKENLERİ .................................................. 20
1.1. GENEL HATLARIYLA MİT KAVRAMI VE MİTLERİN
SINIFLANDIRILMASI ......................................................................... 20
1.2. MİT-TARİH KARŞITLIĞININ OLUŞUMU ............................................ 24
1.2.1. Tarihin Ortaya Çıkış Sürecinde Mythos-Historie Zıtlığı. ............... 25
1.2.2. Antik Yunan Düşünürlerinin Mite Bakışı ....................................... 30
1.2.3. 19. Yüzyılda Tarih Yazımı ............................................................ 33
1.2.3.1. 19. Yüzyıl Aydınlanma Düşüncesinin Genel Özellikleri ......... 33
1.2.3.2. 19. Yüzyıl Tarih Yazımının Özellikleri .................................... 35
1.2.4. 19. Yüzyıl Antropologlarının Mite Bakışı ...................................... 39
1.2.4.1. E. B. Taylor ve İngiliz Antropoloji Okulu ................................ 41
1.2.4.2. Max Müller ............................................................................. 43
1.3. 20. YÜZYILDA MİTİ AÇIKLAMAYA YÖNELİK YAKLAŞIMLAR
VE OKULLAR ..................................................................................... 45
1.3.1. 19. Yüzyıl Okullarının Eleştirisi .................................................... 45
1.3.1.1. Emile Durkheim ..................................................................... 46
1.3.1.2. Ernst Cassirer........................................................................ 46
iii
1.3.1.3. Lucien Levy-Bruhl .................................................................. 48
1.3.2. Mitleri Açıklamaya Yönelik Yaklaşımlar ....................................... 52
1.3.2.1. İşlevselcilik ............................................................................ 52
1.3.2.2. Yapısalcılık ............................................................................ 55
1.3.2.3. Yorumsamacılık..................................................................... 63
1.3.2.4. Psikolojik Yaklaşım ................................................................ 64
1.3.3. Mitlerin Diğer Anlatı Türlerinden Ayrılması ................................... 69

İKİNCİ BÖLÜM
TARİHÇİ VE ‘TARİHİN ÇARPITILMASI’ ...................................................... 81
2.1. 20. YÜZYIL TARİH YAZIMINDA ORTAYA ÇIKAN YENİLİKLER ....... 81
2.2. ‘TARİHİN ÇARPITILMASI’ YAKLAŞIMI .............................................. 87
2.3. TARİHİN ÇARPITILMASI YAKLAŞIMININ YETERSİZLİĞİ .............. 101
2.4. İDEOLOJİ KAVRAMININ KULLANIMLARI ....................................... 109
2.5. MODERN TOPLUMLARDA TARİH-MİT İLİŞKİSİNİN
AÇIKLANMASINDA TARİHSEL YAKLAŞIMIN YETERSİZLİĞİ ........ 122
2.6. MODERN TOPLUMLARDA TARİH-MİT İLİŞKİSİNİN
AÇIKLANMASINDA ANTROPOLOJİK YAKLAŞIMIN
YETERSİZLİĞİ .................................................................................. 125

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
KÜLTÜREL BELLEK VE YAZI .................................................................. 135
3.1. KÜLTÜREL BELLEK VE TÜRLERİ .................................................. 135
3.1.1. Toplumsal (Kollektif) Bellek ........................................................ 135
3.1.2. Henry Bergson’un Bellek Ayrımı ............................................... 136
3.1.3. Kültürel Bellek-İletişimsel Bellek ................................................ 138
3.1.4. Postmemory ............................................................................... 140
3.2. HATIRLAMA VE DEVLET İLİŞKİSİ .................................................. 141
3.3. KAVRAMSAL ARAÇLARIN BELİRLENMESİ VE BELLEĞİN
İŞLEYİŞİ ........................................................................................... 143
iv
3.4. YAZILILIĞIN KÜLTÜREL BELLEK BAĞLAMINDA
DEĞERLENDİRİLMESİ .................................................................... 146
3.4.1. Sözlü Toplumlarda düşünce ve bellek ....................................... 148
3.4.2. Yazılı Toplumlarda düşünce ve bellek ....................................... 150
3.4.3. Antik Yunan'da Mitin Anlamsal Dönüşümünde Yazının Etkisi .... 153
3.4.4. Yazılılığın Kültürel Bellek Üzerindeki Etkisinin Sınırlılıkları ........ 156
3.5. MİTLERE İNANMAK VE GERÇEKLİK ALGISI ................................. 160

DÖRDÜNCÜ BÖLÜM
MİTİN KÜLTÜREL BELLEK İLE İLİŞKİSİ İÇİNDE TANIMLANMASI ........ 168
4.1. MİTİN KÜLTÜREL BELLEKTEKİ İŞLEVİ ......................................... 171
4.1.2. Mitin Anlam Borcu İşlevi ............................................................. 175
4.1.2.1. ‘Siyasal Eylem’ ve ‘Siyasal Alan’ın Sınırları ....................... 175
4.1.2.2. Anlam Borcu ...................................................................... 177
4.1.2.3. Mitlerin Anlamlandırıcı İşlevi Bağlamında Dinsel Alan ve
Kutsal ile İlişkisi ................................................................. 179
4.2. İLETİŞİM ARACI OLARAK YOĞUN SİMGELERİN ROLÜ ........... 186
4.2.1. Simgenin Özellikleri ve Tanımlanması ....................................... 186
4.2.2. Toplumsal Tahayyül Kavramı .................................................... 190
4.2.3. Kültürün Simgeler Sistemi Olarak Kavranması .......................... 192
4.2.4. Yoğun Simgelerin Mitler ile İlişkisi .............................................. 200
4.2.4.1. Yoğun Simgelerin Mitlerin Çerçeve Niteliği
Kazanmasındaki Etkisi....................................................... 200
4.2.4.2. Yoğun Simgelerin Geçmişin Yeniden İnşası Üzerindeki
Etkisi .................................................................................. 202
4.2.4.3. Yoğun Simgelerin Kökensel Olma Niteliği Üzerindeki
Etkisi .................................................................................. 205
4.2.4.4. Yoğun Simgelerin Mekân Üzerinden Yarattığı Etki.............. 206
4.3. BELLEK ARACI OLARAK RİTÜEL ................................................... 211
4.3.1. Ritüelin Tanımı ve Türleri ........................................................... 211
v
4.3.2. Ritüelin Özellikleri ...................................................................... 214
4.3.3. Ritüel-Mit İlişkisi ......................................................................... 217
4.3.4. Ritüelin İşlevi .............................................................................. 220
4.3.5. Ritüelin Mitlere Duyulan İnanç Üzerindeki Etkisi ve Yarattığı
Zaman Algısı .............................................................................. 223
4.3.6. Kanonlaşma ............................................................................... 227
4.3.7. Ritüelin Kültürel Bellek Bağlamında Değerlendirilmesi............... 228
4.4. RİTÜEL VE YOĞUN SİMGELERİN SİYASAL NİTELİĞİ .................. 234
4.4.1. Ritüellerin Siyasal Niteliği ........................................................... 234
4.4.2. Yoğun Simgelerin Siyasal Niteliği .............................................. 239

BEŞİNCİ BÖLÜM
TARİHİN MİTLEŞMESİ VE MİTLERİN ÇARPITILMASI ............................ 246
5.1. TARİHÇİLİĞİN VE ENTELEKTÜEL FAALİYETİN KÜLTÜREL
BELLEK İLE İLİŞKİSİNİN SINIRLARI ............................................... 246
5.2. KÜLTÜREL BELLEĞİN İNSANIN ENTELEKTÜEL FAALİYETİ
ÜZERİNDEKİ ETKİSİNİN SINIRLARI ............................................... 249
5.3. MİTLEŞEN TARİH VE MİTLERİN ÇARPITILMASI .......................... 254
5.4. MİT VE İDEOLOJİ İLİŞKİSİ .............................................................. 268
5.5. MÜCADELE DİLİ OLARAK MİTLER VE MEŞRULAŞTIRMA ........... 273
SONUÇ ....................................................................................................... 279
ÖZET .......................................................................................................... 281
ABSTRACT ................................................................................................ 282
KAYNAKÇA ............................................................................................... 283
EKLER ........................................................................................................ 291
Ek 1: TÜRK SİLAHLI KUVVETLERİ TARİHÇESİ .................................... 291
Ek 2: Kara kuvvetleri 2215 yaşında ......................................................... 297
Ek 3: Türk Kara Kuvvetleri Arması ve Kuruluşunun 2219. Yılı Afişi ......... 298
Ek 4: Irak Anayasası Önsözü: ................................................................. 299
Ek 5: Suriye Anayasası Başlangıç Kısmı ................................................ 301
vi
GİRİŞ

Bu tez dört temel bölümden oluşmaktadır. İlk bölümde 'mit'in anlamsal
dönüşümü ve mit-tarih karşıtlığının kökenleri incelenmiştir. Buna bağlı olarak tarih
yazımının geçirdiği dönüşüm ve mitleri açıklamakta kullanılan temel antropolojik ve
psikolojik yaklaşımlar ortaya konulmuştur. İkinci bölümde, günümüzde tarihçilerin
tarihsel gerçek olarak bilinen uydurma anlatıların 'mitik' niteliğini ortaya çıkarma
çabası ele alınmıştır. Tarihçilerin bu çabasının yetersiz kalmasına 'yanlış bilgi'nin
üretilmesini ve muhafaza edilmesini sağlayan yapının sebep olduğu ve bu yapının
incelenmesi gerektiği gösterilmiştir. Bu yapının incelenmesinde, tarihsel ve
antropolojik yaklaşımların tek başına yeterli olmayacağı, kültürel/toplumsal belleğe
odaklanılması gerektiğine işaret edilmiştir. Üçüncü bölümde ise toplumsal ve
kültürel bellek kavramları ile tezde kullanılacak diğer kavramlar ortaya konulmuştur.
Bu kavramlar ile, toplumsal hatırlama mekanizmaları ve kültürel belleğin özerk
yapısı incelenmiştir. Belleğin oluşmasında hangi araçların etkili olduğu, özellikle
yazının kültürel bellek üzerindeki etkisi ve yarattığı değişime vurgu yapılmıştır.
Dördüncü bölümde, antropolojik veriler ışığında, üçüncü bölümde özellikleri verilen
kültürel bellek dikkate alınarak, modern ve ilkel, yazılı ve yazısız tüm toplumlar için
kullanılabilecek bir mit tanımı ortaya konulmaya çalışılmıştır. Anlatılar, kültürel
bellek ve bu belleği var eden araçlar ile olan ilişkisi bakımından sınıflandırılmaya
çalışıldığından, kültürel belleklerde hangi anlatıların mit olarak kabul edilebileceği,
mitlerin nasıl muhafaza edildiği, nasıl değiştiği, toplumsal yapılar ile arasındaki ilişki
gibi konular bu eksende açıklanmıştır. Son bölüm, entellektüel faaliyetin ve
1
tarihçiliğin mitlerin oluşmasında ve mit olma etkisini/vasfını yitirmesindeki rolleri
tartışılmıştır. Bu bölüm "Tarihçi ve 'Tarihin Çarpıtılması'" adlı ikinci bölümünde ele
alınan konuların, tezde önerilen mit kavrayışı çerçevesinde yeniden
değerlendirilmesini içermektedir. Siyasal mücadelelerde mitlerin işlevleri ve
çarpıtılması/değişmesi; ideolojiler ile mitler arasındaki farklar ve ilişkiler bu
bölümde ele alınmıştır.

1. KAVRAMSAL ÇERÇEVE
Mit ve Tarih1, ana akım tarih yazımında, birbirinin zıttı olarak kabul
edilmiştir. Mit uydurma, masal, yanlış, çarpıtılmış vs. olanı ifade ederken, Tarih
karşımıza geçmişe ilişkin doğru bilginin/hakikatin temsilcisi olarak çıkmaktadır.

1 Tezde, tarihin kullanılan bağlama göre yüklendiği farklı değerler vardır ve
içerdiği vurgu ile üzerinde temellendiği anlayış farklılaşmaktadır. Bu
farklılıkların görülmesini sağlamak için tarih kelimesi iki biçimde yazılacaktır.
Buna göre, büyük harf (T) ile başlatılan "Tarih", a) geçmişin doğru bilgisini,
Ranke'ci anlamda "gerçekte olmuş olanı" içerdiği ima edilen tarihsel anlatıları
ifade etmek için, ya da b) doğruluk/gerçeklik iddiası daha esnek olmakla
birlikte, bilimsel olarak, tarih disiplini içinde üretilmiş ve "geçerliliği kabul
görmüş anlatılar" anlamında kullanılacaktır. Kelime, bir şeyin "tarihsel yönü"ne
ya da "tarihine" atıf yapılmak istendiğinde "tarih" olarak, (t) harfi ile
yazılacaktır. Öte yandan "tarihsel anlatı" denildiğinde kastedilecek olan, gerçeği
yansıtıp yansıtmamasından bağımsız olarak yazılı ya da sözlü biçimlerde var
olan; gerçekten yaşanmış/olmuş olduğuna inanılan; çok uzak bir geçmişi ya da
2