MiSTiSiZM iLE TASAVVUF ARASINDAKi TEMEL FARKLAR

21 Pages·2010·1.25 MB·Turkish

MiSTiSiZM iLE TASAVVUF
ARASINDAKi
TEMEL FARKLAR
- Felsefi bir -
yaklaş•m
Şahin FİLİZ
Selçuk Üni.llahiyaı Fak.
kendi medi Mislisizmin genel tarifleri, tasavvu
işinin hayatında
tasyon ve benzeri disiplinler fun da, aynı kategoride anlaşılması ve
le ilahi varlıkla aşkın bir bir değerlendirilmesine sebep olmaktadır.
lik kurması, bunu tecrübe etmesi ve "İç tecrübe", ya da, "sezgi bilgisi" ya
böyle bir birliğin olabilirliğine inanma hutta "Mutlak Varhkla birleşme" gibi
sıdır."(l) ya da, "İnsan ruhu ile varh problemlere değgin -hemen tüm kaynak
ğın esası arasında birleşme imkanma lar, -İslam Tasavvufu da dahil olmak
üzere- tüm dini tecrübe disiplinlerini
inanmak; mahrem ve dosdoğru biçim
de bir birleşme tesis etmek, normal bil mistisizm adı alunda toplayıp tanımla­
mciktadır. Mistisizm kavramının şemsi­
gi ve varilktan ayrı ve üstün bir bilgi
varlık tarzı kurmak"(2) şeklinde, genel yesi altında toplanan bu genel tanım ve
kategorizasyon, İslam tasavvufunun ay
hatlanyla mistisizm'in,
tanımlanan adı
ncalıklı ve farklı tarafını kısaca da olsa
ilk bakışta açıkça belirtilmediği zaman,
ifade etmek yerine, onu, mistik bir sis
tasavvuf ve ona ait tanımtarla hemen he
tem olarak kabule bile yanaşılıama eğili­
men paralel izlenimi uyanmakta
olduğu
mindedir. Ürkekliğin ya da görmezlik
dır. Mistisizmin, psikolojik ve felsefi ol
ten gelmenin yegane ~bebi, İslam ile
mak üzere iki türlü tarifi yapılmaktadır:
öteki dinlerin, tl:ellikle Hristiyanlığın
"Kiş.inin kendisini, en yüce ilkeye
çatışma halinde olmasıdır. Biz bu konu
yolunda
ulaşma olduğunu hissettiği
ya
glııneyeceğotz.
ruhsal (nefsi) bir durumdur" şeklin­
deki tarif psikolojiktir. "Hayat ve duy
(1) The N~w fArnerican :oesk Encylopedia,
guya, akıl ve hissi tecrübeden daha N. YrJfk,'f989/s.'862.
çok önem veren bir disiplindir"(3) tar (2) Pe•taiıii ::Sara, 'Nasyonallzm, Sosyalizm,
V.ıistislZm; a'Yay.,' Isı. 1975, s. 185.
zında:td tarif de mistisizmin felsefi pers
(3) ei·Mu'cemu•ı:Felsefi, Cemiyyetü'I-Lugati'l
pektiften izahını vermektedir. - Arabiyye, Kahire,ö1g83,rs. 46.
103
ŞAHiN FiLiz • MISTISIZM ILE TASAVVUFARASINDAKI TEMEL FARKLAR
İslam Tasavvufu, mistisizmle aynı ça gusunun, benliğin dünyasının ruhu, mut
tı altında değerlendirilmekten öte, misti lak denilen kendisinden· daha büyük bir
sizm içinde eritilerek izah edilmektedir. şeyle birleşmesi halinin belirdiği iç du
Tasavvufun, mistisizmden farklı bir dini rumdur. Başka bir deyimle, insan ruhu
kökene ve değişik dünya görüşüne sahip nun, yaratılışın temel ilkesiyle samimi ve
olduğu gerçeğini bir kenara bırakın, or aracısız birleşmesi, kutsal ruhun vasıtasız
yantalistler, tasavvufu da mistisizm Oll;l olarak anlaşılması demektif(5).
rak görmekte ve sufileri de "İslam mis
Mistisizm Hristiyanlığın pek çok şe­
tikleri" diye adlandırmaktadırlar. Örne
killerinde önemlidir. Amaç sevgide ve
ğin, Reynold A. Nicholson'un "The
ibadette sezgisel bilgi yoluyla Tanrıyla
Miystics of İslam" (Londra, 1989), W.
birleşmektir. (Union) Mistik tecrübe, sa
T. Stace'in "Mysticism and Philosophy
dece mecazlarla (metaphors) özellikle
(N. Y. 1960) eserleri ile, yerli bilim
sevgi ve evliliğe ilişkin mecazlarıyla ifa
adamlarımızdan Cavit Sunar'ın "Misti de edilebilirC6).
sizmin Ana Hatları" (A. Ü. İ. F. Y.
Ank. 1966) buna delil teşkil eder. Örnek Mistisizm ve mistik kelimesinin aslı,
leri çağaltmak mümkündür. Yunan misterlerinde bulunmaktadır.
Misterierin rolü insana, eşyanın batını
· Yeri gelmişken bir noktayıaçıklığa
(içe dö.ı:ıJi~)_ bilgisi~i~.gahi bilgiyi ~~a-~­
kavuşturmakta yarar görüyorum. Tasav dırmak ve orı.Ü.yeiJ!den e~eliyeie:kav.l\Ş­
vufa mistisizm adı verilmesi. ya da veril tuirn~Ü;.'·.Bu ~~beple mistiğin objesi,
mem~si,.- ıartıŞ!na konumuz değildir.
zamana ait dünyadan, zamansız dünya
A~acımız; tasavvufun neminal değerini
ya_ _ ezeliyete geçmek yani, Tanrı yı qoğ­
korumak da değildir. AsJL amaç, tasav.
rudan doğruya kavramaktır. Bunda. m~­
vufun da mistisizm gibi bir felsefe _disip-
. . tod, sülük merasimleri idi. Sillik bu mis
lini olarak, bilimsel ve felsefi tartışma- terler vasıtasıyla mukaddes mahrem
larda onun da söylecek bir takım sözl~ri zekaya kavuşmuş sayılırdı. Salikin bu
bulunduğunu, mistisizm gibi,· hatta on misterleri başkasına söylemesi yasaklı.
dan daha özgün ve tutarlı bir varlık, bil Esasen (mysterian) kelimesi Grekçe
gi ve değer felsefesi olduğunu belirle (Mu o) fiilinden gelir ki gözleri, d udakla
meye çalışmakdır. n kapam~ anlamındadır.
A-,KAVRAM OLARAK Yunan misterlerinde bu anlamda
·.MİSTİSİZM olan mistisizm; -yeni ·.Enatunculuk adını
alan ve Oriental Senkretizininde realite
Mistisizm · tı:ısırda, azizlerden Denysl'
nin, entellekten (akıldan) ziyade sezgi
Aaseopagite tarafındair icat edilmiştir<4>.
sel (hadsi) fakültelere dayanan özel bir
Kelimenin aslı Yunarica'diili;" sırlar ve
kavramı sayıldı. İsa'nın· doğumundan
gizli törenlerle ilişkileri kapsayan·hif de
yimden gelmektedir. Bugün çift anlamda
(4) Peyami Safa, A.g.e., s. 185.
kullanılır. Geniş anlamıyla b.e{li belirsiz, (5) Henri Serouya, Mistisizm, Gizemcilik, Ta·
ulu ve mantığı aşar gibi görünen bir şeyi savvuf, çev. Nihai Önol, Varlık Y., Isı.
. . . 1967,5.12.
ifade eder. Düşünüdere göre ıse\ mıstı-
(6) The New American Desk Encyclopedla,
sizm, 'vasıtasız'; içten doğma "Bir" duy- 5.862.
104
DiVANET iLMi DERGi • OCAK· ŞUBAT· MART 1994 • ClLT: 30 • SAYI: 1
sonra Hristiyanlığın ilk yüzyıllannda bu miş bulunuyoruz. Buraya kadar vermiş
Yeni Eflatuncu fikirler Hristiyanlıkla olduğumuz kavramsal çerçeve, misLisiz
birleşerek, mistik teolojinin, yani Hristi min tam bir tarifini değil, tarifine temel
yan mistisizminin temelini atu(7). teşkil edecek olan öğeleri ifade etmekte
dir. Dolayısıyla mistisizm, kavram ola
Mistisizm kavramının, Hristiyanlıkla
rak aşağıdaki unsurları içerir:
olan ilgisini, Hristiyanlıktaki kullanılışı
meselesini biraz daha ayrıntılada vere a" Mistisizm baştan başak bir O TE
lim. EMMÜL (meditation) ve TEDEBBÜR
(c ontemplation)dur(9).
Kelimenin Hristiyanlıktaki kullanılı­
şı, genelde Pseudo - Dionysius diye bili b- İlahi varlıkla aşkın (transandantal)
nen, Dionysius the Areopagite'nin tesiri bir birlik kurmaktır.
ne büyük ölçüde bağlı idi. Oldukça yan c- Varlıkla insan ruhu arasında mah
lış bir biçimde o, "Mystical Theology" rem ve dolaysız ilişki tesis etmektir.
ve diğer yazılarının Ortaçağ ilahiyatçıla­ d- En yüce ilke ile ilişkinin hissedil
n tarafından otorite olarak kabul edilme mesidir.
si nedeniyle St Paul'un çağdaşı ve öğ­ e- Hayat ve duygunun akıl ve din
rencisi olarak biliniyordu. Ortaçağ ilahi tecrübesinden önce gelmesi, esastır. ·
yatçilap. · tarafınğan kullanılan· terim,
f- Yunan misterleri ile olan köken ve
·".-T-,·h-: eo•.•l•o- .·-g....i-·e a ·M-- ysti·c-_-a"-~· -,i.d_r,i-~. S. ebebi; Taıı-
an~ım~,~e~:_erliği olması.
n hakkımdaki .b ilgi v~ kaVrayış 'c~­
g- Belli belirsiz ·auygirmanzumesi
sight)'ın özel bir tipini kastetmeleriydi.
olması.
Ortaçağda daha yaygın ve daha ·kesin
h~· S ezgi ileTanrıyla birleşmektir.
olarak kullanılan kelime, contemplatio
(contemplatioıi} yani, tefekkür idi. Bu, . ı- Allegorik karaktere sahip olması­
_' dir:
alışılmış (ordinary) dini ibaretler arasın­
·.·.i~_GiZilİ}iteliği.bulunması.
da bulunanı değil, spiritüel tecrübenin . . . -... '. ~- ''- .
geliŞmiş ve nadir bir formunu tasvir et j- Yunanca Mysterian kökünden gel-
'mek i9in kullanılıyordu. Tefekkürün ifa me si.
desini elde etmek için erkek ve kadınlar
dünyadan çekiliyor ve bu dünyada bulu
(7} Cavit Sunar, Mislisizmin Ana Hatları, A.
nanlara götüren şeylerden uzaklaşıp ta 0. 1. F. Yay., Ank. 1966, s. 4- 5; A Schim
mel, Tasavvufun Boyutları, Adam Y., Isı.
mamen bir hayat talep edi
farklı tarzı 1982, S, 3-4.
yorlardı. Batıni, sırri kelimesi, ortaçağ (8) F. C. Happold, Myslicism, Penquin Bo
sonuna kadar revaç bulmamıştır. Dola aks, Londra 1964, s. 36-37.
(9} Meditation: Belli bir konuda, genel yönleri
yısıyla mistisizm, oldukça modern bir ni ortaya çıkarmak üzere gerçekleştirilen
kelimedir<8>. derin düşünüştür. Contemplation ise, an
lam bakımından daha gen iştir. Zihnin, ken
İlk önce kavram olarak incelediği­ disini diğer tüm şeylerden uzaklaşliracak
ve kendi hallerinden bile habersiz bıraka­
miz Mistisizmin, gerek tarihi süreci ve
cak derecede, düşünme objesi olarak seç
gerekse bu süreç içinde oluşan türlü ta tiği meseleye dalmasıdır. Bkz. ei-Mu'cem
el-Felsefi, Mecmau'I-Lugati'I-Arabiyye,
nımlanna ait bir takım ipuçları elde et- ss. 37, 42.
105
ŞAHIN Filiz • MlsTlsiZM ILE TASAWUF ARASINDAKI TEMEL FARKLAR
k- Hristiyanlık ve Yeni- Platonculu Bununla beraber iki temel oluşmalı­
ğun özgün bir bileşimi bulunması. dır. Birincisi, Johannine ve Pauline yazı­
h- Kavramın, oldukça yeni olması. ları, Ruysbroeck ve St. John of the
Cross'unkiler gibi, tefekküri hayatı öngö
Mistisizm, kavramsal olarak analiz
ren taleplerden oluşmuş çalışmaların mis
edildiğinde belli başlı özellikleriyle
tik tezleri değildir. St. John'un İncil'i,
İslam tasavvufundan oldukça farklilaştı­
İsa'nın özel bir biyografısi olup, İsa'nın
ğı ortaya çıkmaktadır. Ancak henüz ta
· gerçek Hristiyan olduğunu isbata yönelik
rihsel seyri ve arkasından, yaygın, geniş
ifadelerden Pauline mek
oluşmaktadır.
kapsamlı tanımlarına temas etmeden,
tupları temelde pratiktir. Ve kilisenin hi
aradaki temel farkların belirlenmesi zor
dur. Daha çok İslam medeniyeti haricin tap ettiği kimselerin pratik problemleriy
le ilgilenmektedir. Bununla birlikte, ba
de bulunan mistisizmin, doğup kökleşti­
zan onlardan gelen birbiriyle paralel bu
ği yabancı kaynaklarta olan münasebeti
ni, tarihi süreç içerisinde kısa da olsa in pratik meseleler, mistik işrak (içe doğma)
celemek, konuyu biraz daha aydınlığa ve kavrayışın olağanüstü metinlerini teş­
kavuşturacaktır. kil eder. İkincisi, Johannine ve Pauline
geleneği, Hristiyan mistisizminin yegane
B- MİSTİSİZMİN TARİHİ kaynağı değildir. Bu çizgi Dionysius the
SÜRECi
Areopagite'nin mistik Teolojisinde kendi
St. Paul'a nisbet edilen bütün sine verilen Pıristiyan formundaki Neo
risllielerin fiilen ona ait olup olmadığı Platoncu köklere sahiptir.
ya da Dördüridi İncil'in gerçekte sevgili
St. Paul ve St. John'un mistisizmi,
müridin çalışması olup olmadığı mesele
"Christo - Mysticism" olarak adlandı­
siyle ilgilenmiyoruz. Bizi iigilendiren
nlmış ve ikisi birbirine zıt düşüyormuş
husus, Hristiyan geleneğinde bulduğu­
gibi, Tann - Mistisizm'e karşıt olmuşlar­
muz mistik bilinçlilik ve kavrayışın özel
dır. Doğrusu, birbirinin aynı değildirler;
bir manifestosudur. Kaynağı, Dördüncü
İncil ve Pauline'in yazılarıdır; her ikisi mistik işrak, bir formdan daha fazlasını
de açıkça mislisizmin diyaiektiğini an alır. Bununla birlikte, zıttırlar. Christo
latmaktadır. Dördüncü İncil'in mistik Mysticism'in, Gita'nın Bhakti-Mysticism'i
karakteri belki de, mistisizm teriminin ile benzerlikleri vardır ve Mahayana
sınıflandırılması, kontemplasyonun ifa Buddhism'in Bothisattua ideali Misti- ·
desi ve temelde onun Neo-Platoncu ma sizm'ine de yakındır.
nifestoları sebebiyle ortaya çıkmaktadır.
Değişik yollarla birleşmiş Pseudo
Kilisenin ilk babalarından biri olan Cle
Dionysian ile Johannine - Pauline olmak
ment of Alexandria Dördüncü İncil'i
üzere iki Hristiyan mistik cereyan var
"Spiritüel İncil" diye adlandırmıştı.
dır. Mesela Meister Eckhart'ın mistisiz
'Origen ise hiç kimsenin, isa'nın gönlüne
mi, bazı zamanlar salt Tarın mistisizmi
bağlanmayan hiç bir ferdin, İncil'i St.
olarak görülür<lO).
John kadar tamamıyla anhiyamayacağı­
na işaret etmiştir. Papaz Enge "Hristi Hristiyan mistisizminin bu kısa tarihi
yan Mistisizmi" adlı eserinde Gospel'ı seyri, bize, onun Dördüncü İncil ile Pau-
Hristiyan mistisizminin heratı (charter)
olarak nitelendirmiştir. (10) F. C. Happold, A.g.e .• s. 164-165.
106
DiYANET iLMI DERGi • OCAK-ŞUBAT-MART 1994 • clLT: 30 • SAYI: 1
line'nin yazılarına dayandığını; Neo tirmek suretiyle Allah'ı tecrübi olarak
Platonizm'den büyük ölçüde etkilendiği­ bilmek şeklinde tanımlamışlardır.
ni göstermektedir. Pseudo-Dionysian ve
Bütün bu tarifler, mistisizme teolojik
Johannine Pauline olmak üzeri iki bü
bakış açısından yaklaşmaktadır.
yük mistik cereyanın temelini oluşturdu­
ğu Hristiyan mistisizmi, ilke, yöntem, Diğerleri meseleye psikolojik açıdan
merasim ve ritüelleri itibariyle, Hint ve bakmışlardır. Örneğin Von Hartman
Yahudi mistisizminin ayrı ayrı izah edil mistisizmi, bilinçsizlikten doğan, gayr-i
mesinden müstağni kılacak kadar onlar ihtiyari olarak ortaya çıkan bir esas (his,
dan daha kapsamlıdır. Bu sebeple, Hint düşünce, arzu) ile belirlenen bilinçlilik
ve Yahudi mislisizmini (Kabbala) ele al olgusu diye tarif etmektedir. Du Prel
mayacağız. İsliJ.m tasavvufu ile karşılaş­ şunları yazar: "Ruh hayatının sım feno
tırmasını yapacağımız mistisizm, sadece meni, biyolojik prosesin sezinlemeleri
Hristiyan mistisizmi olacaktır<11). dir (articipations). Can, öz (soul), kendi
kendine bilinçlilikteki ruhtur. Ruh da,
Özelde Hristiyan mistisizminin kısa
tarihçesini sergiledikten sonra, genel an kendi kendine bilinçliliğin ötesindeki
lamda mistik ve mislisizmin çeşitli tarif can (soul)dır.
lerinden bahsetmek, meseleyi iyice açık­ Goethe mistisizmi, kalbin
bilgeliği,
lığa kavuşturmak bakımından kaçınıl­ hislerin diyalektiği diye tanımlamıştır.
maz olmaktadır. Diğerleri böyle ibareleri, entellektüel
sezgi (intuition) ve "şekilsiz spekülas
C- MİSTİSİZMİN BAZI
yon" olarak değerlendirmişlerdir.
TARiFLERİ
Bazı yazarlar da, mistik tecrübenin
Fransız filozofu E. Bontrouz "La
entellektüel kalitesini veya akli faaliyet
Psychologie du Mysticisme" (Mistisiz
le ilgili bulunan bir şey olduğu noktasını
min Psikolojisi) adh eserinde (s.6) şu
vurgulamışlardır.
toplu tarifi verir: "Mistisizmin esaslı
hadisesi, Vecd (eztase) adı verilen hal .. Lasson bu konuda diyor ki: Mislisiz
dir. O halin içinde dışarı dünya ile bü min temeli, spekülatif akla dayanarak,
tün bağlantılar kesildiği için, insanın geçici anlama kategorilerini aşan bir
. ruhu, kendi içi.mie bir obje ile, sonsuz sezginin teyididir. Rasyonalizm bizi
varlıkla, Allah ile temasta olduğu his şeylerin esasma (essence) yöneltmez; bu
sini duyar"(ll),
yüzden entellektüel vizyona (önsezi) ih
Ortaçağa ve modem kaynaklara da tiyaç duyarız.
yanarak bu aşamada bazı tanımlar daha Evelyn Underhill, "Pratik Misti
vermek faydalı olacaktır.. sizm" adlı kitabında mistisizmi, Realite
Ortaçağ ilahiyatçıları, sırri (mystical)
(11) Yunan, Hind, Yahudi ve Hristiyan misli
teoloji diye belidedikleri kavramı, "tec
siımieri ile lslan Tsavvufu'nun karşılaştı­
rübi akıl" (experimental wisdom), ru rılması hakkında özet bilgi için bkz. Ş. Fi
hun sevgi dürttisüyle All$'da yayılması liz, Tasavvufun Problemleri, (Basılma­
mış Doktora Semineri), Konya 1992, s.
(a stretching out of the soul into God
13-38.
through the urge of love), sevgiyi birleş- (12) Peyarni Safa, A.g.e., s. 187.
f07
ŞAHiN FiLiZ • MISTISIZM ILE TASAWUFARASINDAKI TEMEL FARKLAR
ya da Tanrı ile birleşme sanatı olarak ta yalci, vehimli, kötümserdir. Zühde ve
rif etmektedir. Diyor ki: ''Mistisizm, zahidane hayata önem verir. Gizemcil ik,
Realite ile birleşme sanatıdır. Mistik, en önemli özelliklerindcndir. İnsan, yer
bu birleşmeyi daha çok ya da daha az yüzündeki bir sürgündür. Zühd hayatı,
derecede elde eden bir kimsedir. O, pessimizmin etik'e uygulanmasından
böyle bir kesbi (attainment) amaçlar
başka bir şey değildir. Bu mistik tavra
ve buna inanır"<13). göre, eğer hayat ve hayatı meydana geti
Kavramsal olarak incelerken de gör~ . ren her şey kötü ise; amaçladığımiZ
düğümüz gibi, MisLisizmin tariflerinde 'iyi', hayat ilgilerinin ergisi değil, sade
genellikle, "Tanrı ile birleşme", "ek ce olumsuzlanmasıdır. İnsan ruhu ve ira
taz hali yaşama" "dış dünya ile tüm desi, yele kapılmış çer-çöp gibidir. Bu
bağları koparma" gibi noktalar dikkati da yıkım demektir. Ahlaki şifre, büyük
çekmektedir. Buna ek olarak, insan ru ölçüde negatif olup yasaklar ve tabula
hu, mistisizme göre, obje olarak yalnız­ rm bir şifresidir.
ca Tanrı'yı dikkate almakta; dış dünya
Hayat tümüyle şer (evil) olduğu için,
ile ilgilenmek bir yana, varlığını bile ka
bize, mümkün olduğunca, hayatı zevkli
bule rıza göstermemektedir. "Tanrı ile
doğrudan ilişki, temas ve nihayetinde kılan şeylerden kaçınmak yaraşır. Bir şe­
yin tabii ya da içgüdüsel (instinctivc) ar
O'nunla birleşme" sık sık vurgulandığı
halde, mahiyetine dair doyurucu hiç bir zusunu taşımak, kötü olan karşıtı ispatla
kavrama ya da açıklamaya yer verilme nıncaya kadar (prima facic evidcnce) o
mektedir. · "Tecrübi ·akıl yardımıyla şeyin kötü .olduğ~a dair bir delil dir. Yal
ruhsal sevginin Tanri'da 'ya~!lması!' nızlık (solitiıde) ve-fakirlik, iyidir. Çünkü
şr.eu -kh-l inhd.a elklie' r.ıi. e·-oylao jidk.a . tabriiyf-- o-i·ll·-eo,j- · ik". ka'p.-r-r·~om -saeşsıink bsıuinnlaa rd, ahyaallkı (sgoüccieütny ) ivnek fmirıadlı-r.m Oülrkll ça rzvue
soniJçl!". denilen ps~k.olojik tarif, kendi bek:aiı'ik (celibacy) de daha iyidir. Çünkü
·içlerinde belirleyici olm~lfYl,.ıız~~ bu bunlar, açlık.ve''aŞkri duyulan aşın insi
lundukları gibi, kendi aralan'nda da-bir yak (instinct) gücÜnü inkfu' ederler. Zühd
uzlaşmazlık göze çarpmaktadır. Tarifleri -ım:Ya4nin (a5ceticism}hakim olduğu bir
ve
mahiyetlt~rini, islam tasavvufu ile ya toplurrict~r k~dı-~ii:ı statüsü, özellikle sö
pacağımız mukayese·esnasında daha ay nüktür (disinal).'-' Kötüliiğe karşı teşvik
rıntılı olarak ele·almak-üiere, .meseleyi edici değişmez (standfii'g). y~ temel bir
daha sonraki bahse bırakmadan önce şu obje olarak ele alındığında\actıri';'~Şkl!_.Ye
hususu ilave etmek gereklidir;· Misti
anneliğe çağıran kendi tabii ilhaı1ündhn
sizm teriminin bazı zaman "bilinçsiz (inspiration) tevbe edip vazgeçtiği -ve
bir ruh olgusu", kimi zaman, "objesi
kendisini, ebedi bir bekfirete (a perpetual
mevhum bir sevgi seli" ve kimi zaman
virginity) adadığı müddetçe ancak, ger
da "biyolojik bir süreç" olarak tanım­
çek kıyınet (dignity) ve_ şeref derecesine
lanmasının altında, bizce, mistisizmin
ulaşabilir<14).
ikiye ayrılması problemi yatmaktadır.
(13) F. C. Happold, A.g.e., s. 37-38.
1-NEGATİF MİSTİS.İZM (14) W. M. Pepperell Montague, The ways of
Knowing or The Methoc!s of Philo
Birincisi, Negatif Mistisizmdir. Ha- sophy, London 1925, s. 62-63.
108
DiVANET ILMi DERGi • OCAK· ŞUBAT· MART 1994 • ClLT: 30 • SAYI: 1
Negatif mistik tavrın, felsefenin var kaldınlan bu entellekte ait şuurun yerini
lık, bilgi ve değer alanlarına yansıyan de bütüne ait bir şuur olan mistik şuur
bu özelliklerini daha da açmak ileride almaktadır06).
ha
yapacağımız karşılaştırma açısından İkinci mistik tavır, negatif ya da irı-t­
yati önem arzetmektedir. KısaiLarak yer roversive mislisizmin tam karşıtıdır.
verdiğimiz bu mistik anlayışın, belirle Tüm esas ve husisiyetleri, ilkine taban
yici öteki hususiyetlerine de temas et
tabana zıttır. Başta da belirttiğimiz gibi,
memiz gerekmektedir.
bize göre, mistisizim tariflerinin karışık
Negatif mistik "öteki-dünyacı" dır. muhtevalarından kaynaklanan bu tak
Yaşadığı bu dünyaya karşı oldukça sim, her iki mistikdüşünüşü ayrıntılarıy­
Iakayddır. Bu dünyanın maddi şeyleriyle la tasvir ve bu sayede İslam tasavvufu
fiilen mücadele etmesinde sürgünlük duy ile olan temel ayniıkiarını tesbit etme
gusu onu, bu şeylere karşı ilgisiz kılar. mizi hem kolaylaştırmakta ve hem de
zorunlu kılmaktadır.
Mislisizmin negatif tipiyle ilgili en
önemli yönelişlerden bir diğeri de, tabia 2- POZiTiF MiSTİSiZM
tı kontrol eden araçlar olarak gizemin ve
Negatif ya da içe dönük mislisizmin
büyünün bilime üstün olduğuna inan
tam karşıtıdır. Extroversive (dışa donük)
maktır. Negatif mistiğe göre, madem ki
mistisizm de pozitif
dış dünya (matcrial world) bütünüyle ta diyebileceğimiz
mistisizm, Realite'yi ya da Bir'i duyu or
biatüstü bir Realite'nin gölgesinden baş­
ganları aracıyla dış alemde,algılar ve bu
ka bir şey değildir, o halde,sadece duyu
lur. Bu mistisizme göre fiziksel dilnya,
ve akla dayanan kontrol metodlarını kul
bizim bir sonucumuzdur. ve böyletikle
lanmak budalalıktır. Dualar (invocati
algılanır. Objeler, Bir'in şekil değiştir­
ons) ve efsunlar (incantations) bilimden
meleridir. Bu görüşte eşya, hep "bir"
daha tesirli olacaktır. Rüyalar ve ruhsal
görünmekle beraber, aralarındaki ayrı­
aracılarla kazanılan bilgi, alışılmış yolla
lıklar tamamen kaybolmuş değildir.
elde edilen bilgiden daha sağlam olacak
tır<IS). Extroversive görüş, bir taraftan fizik
sel objeleri algıladığından, duyurnlara
Negatif mislisizmin dayandığı belli
ait ve entellektüeldir. Fakat diğer taraf
başlı esaslar, özetle bunlardan ibarettir.
tan da onları "hep bir" olarak algıladı­
Bu tür mistik anlayışı, aynı zamanda
ğından da duyumlar ve entellekt dışıdır.
"Introversive" .( içedönük) mistisizm
Bu görüş, dünyanın en son bir varlık
olarak adlandırmak olasıdır. Bize göre
içinde birleşmesi ve şekil değiştirmesi­
aralarında hemen hiç bir fark bulunma
nin algılanmasıdır07).
maktadır. Farklılık, İsimlendirmeden
öteye gitmemektedir.
(15} W. M. Pepperell Montague, A. g.e., A. yer.
Introversive mistisizm, Realite ya da (16} Cavit Sunar, A. g. e., s. 122- 123. Negatif
ve pozitif mistisizmin, lntroversive ve ext
Bir'in dışta değil içte,. nefıste, insan şah­ roversive şeklinde adiandıniması ve ayrın­
siyetinin esasında olduğunu savunur. Bu tılı izahları hakkında geniş bilgi için ayrıca
bkz. W. T. Stace, Misticism and Philo·
görüş, şuurun bütün ampirik muhtevası­ sophy, s. 62 ·127, 132.
nı ortadan kaldırır. Duyurnlara ait olup (17} Cavit Sunar, A.g.e., s. 122-123.
109
ŞAHiN FILiZ • MISTISIZM ILE TASAWUF ARASINDAKI TEMEL FARKLAR
Pozitif mistik, sahip olduğu "görül İnsanın hiç bir iradesi yoktur. Bu yö
meyen" (invisible) ve aşkın ilhamının nüyle negatif mistisizm, kelfun ekalle
(revelation), somut ayrıntılara ve görüle rinden Cebriye'ye benzer.
bilen varlığın üzerine düşen görevlere
Tabiatı yöneten ilke, ritüeller ve ef
karşı, duyarsız kılmadığı kimsedir. Dün
sunlardır. Bilim, tabiatı kontrol gücüne
yaya bakışı illüzyonizm, pessimizm,
sahip değildir.
zahidlik ve gizemcilikten uzaktır. Tabi
at, daha gerçek; onda çirkinlikten ziy~de Bilginin kaynağı, rüyalar ve ruhsal
güzellik hakimdir. İçsel ışık (inner · aracılardır. Tabü ki tüm bu görüşler
light), sağduyuyu aydıntatmaya yardım mislisizmin önemli çıkınaziarına işaret
eder. Tannya olan sevgileri, insanlık etmekte ve içinden çıkılmaz felsefi
sevgilerinin bir bedeli olmaktan ziyade, problemler yaratmaktadır.
bir ekidir. Orijinal günahtan kurtuluşun Pozitif mistisizm, her yönüyle farklı­
müjdesini vermek yerine, müritlerine,
dır. Tamamen olmasa da, birincisinden
hizmeti ve sonsuz iyiliği tavsiye ederler. oldukça ayrılacak derecede, dışa dönük
Extroversive mistisizm, mantıksal bir karakter çizmektedir. Realite, dış
açıdan da introversive mistisizmden alemde duyu ve algılar yoluyla algılanır
farklıdır. Örneğin, pozitif mistik, yaratı­ ve bilinir. Objeler, "bir" görünür. Obje
cı ingelemin ürünlerini somut bir kanıt leri duyumlarla algıladığından duyumsal
olarak kabul ederken, negatif mistik, ve entellektüeldir, mantıksaldır. Tüm eş­
bunlara, bazen isbatlanan şeyler olarak yayı nihai bir varlıkta "bir" olarak gör
bakar. Birincisine göre yeni bir ilkenin mesi bakımından, akıl dışıdır.
sezgisi, bir şeyin gerçekleştirilmesi veya İçsel bilgisi, dışsal bilgilerine ışık tu
kanıtlanması zorunluluğunu getirirken, tar. Optimist bir tavra sahip olan pozitif
ikincisi, bunun kanıtianmasını zaruri mistik, yeni bir sezgi ilkesinin gerçek
görmez. Pozitif mistik, kendisini imge
leştirilmesinde bütün kuvvetlerini sefer
nin vahşi saplantılarından, koruyabilir. ber eder. Dolayısıyla bilginin kaynağı,
Ancak negatif mistik, entellektüel bir bi
sağduyu ve objenin dışsal gerçeklikleri
linçliliğin korumasından mahrum oldu nin bilinmesine katkıda bulunan duyum
ğu için, sözde kesin olan tüm sezgisel sal, akli ve sezgisel vasıtalardır.
kabullere inan.ırC18).
Pozitif ya da (extroversive) misti
Özetleyecek olursak, genel olarak
sizm, varlık, bilgi ve değer problemle
mistisizm, Negatif (introversive) ve po
rinde kendine özgü anlayış biçimiyle, iç
zitif (extroversive) olmak üzere iki tipte
tutarlılığa sahip gibi görünmektedir. An
incelenmektedir. Negatif mistisizm, içe
cak bu da, negatif mislisizmin takılıp
dönük ve dış dünyaya karşı ilgisizdir. kaldığı problemlerden kurtulamamakta
Onu yok sayar. Daha doğrusu, varlıklar dır. Her iki mistik tavnn, kendi iç sis
alemi Mutlak ilkenin salt gölgesinden
temleri ve işyeyişlerindeki problemlere,
başka bir şey değildir. İnsan bu dünyaya daha sonra değinecek ve İslam tasavvu
adeta iteklenerek gönderilmiş bir sür funun benzer yada farklı problemleriyle
gündür ve öbür dünyaya bir an önce ka
vuşmanın özlemini çekmektedir. {18) W.M.Pepperell Montague, A.g.e., s. 63-65.
110
DiYANET iLMi DERGi • OCAK-ŞUBAT-MART 1994 • ClLT: 30 • SAYI: 1
bir karşılaştırmasını yapacağız. Ancak, bırakmayacak surette birden bire ger
her şeyden önce, mistisizmin genel an çeklik kazanan bir gizli bilginin hissiyle
lamda bir takım özelliklerini belirlemek başlıyor. Mistiklerin vardıkları belli ina
yerinde olacaktır. nışlar, bir sezgi anında elde ettikleri
ham tecrübe üzerine fikir yarınalarından
MİSTİSİZMİN ileri gelmektedir(20). Mislisizmin ana
KARAKTERİSTİKLERİ karakteristiklerini şu şekilde sıralamak
mümkündür:
Tahlili ve diskürsif bilgiye sezgiyi
tercih ettiren, yani harici görünüşün, sırf a) Mistisizm, tamamıyla spiritüel bir
duygulara dayalı bir ilim vasıtasıyla ya aktivitedir. Hedefi, bütünüyle transan
vaş ve tereddütlü bir surette anlaşılınası­ dantal olup, bu dünyanın görünüşleriyle
na zıt olan, vasıtasız (immediate), derin ilgilenmez. Reel veya Bir'le, hemhal ol
ve kanaat verici bir bilgi tarzını kabui mak esasur(21). Ruh, günlük alışılmış
ettiren inanıştır. İçsel bir ilitirasa (passi yaşamın dışına çıkmayı sağlayan mistik
on) kendilerini garketmesini bilenler, hallere sahiptir. Bu haller bazı bireyler
aleH'ıde şeylerin akıldışılığına (irrealite) ve özellikle azanlar tarafından ulaşılmak
ait bu garip hissi ve günlük şeylerle ilgi istenen hallerdir. Morfin, eter, alkol,
sini kesişi dolayısıyla, her türlü stabilite azot, protoksit, afyon, meskal, başhas
yi elden yitiriyor: Bu vaziyette iken, in vb. ruh hallerini yaratabilen vasıtalardır
(22).
sana öyle geliyor ki, her şeyden büsbü
tün soyutlanmış olan ruh, o vakte değin Kendinden geçme
anının vasıtasız
kendiliklerinden ve
şeni canlı görünmüş sonucu illüzyonun
artık bataklıklarına
olan gölgelerden bir
şeyleri, oluşmuş götürrhekten başka bir işe yaramaz kör
fantazmagorya şeklinde, kendi en derin ihsas (sensation),
kılavuzalar sayılan
hislerinden çıkarıyorCl 9). ve analizin olmak üzere vahiy
akıl zıddı
Russel, mistisizmle, ki Hris veya sezgi ismini verebileceğimiz bir
doğaldır
bilgi mümkün
tiyan misLisizmini kastetmektedir. An tarzının olduğuna inanı­
cak, Yunan, Hint, Yahudi ya da İslam lır. Görünüş dünyasının ötesinde bulu
nan ve ondan olan
mistisizmi şeklinde herhangi bir ayırım tamamıyla farklı sır
tasavvuru (conception), bu ina
için, insanda ister istemez, şeniyet
yapmadığı
bu denli sert tasvirin, İslam ve diğer nışa sıkı sıkıya bağlıdır. Başkalarının
içinde bu
karanlıklar aradığı şeniyeti,
mistisizmlere de şamil olduğu izlenimi
onun temfişasının bütün aydınlığı içinde
uyanmaktadır. Ancak biz, tasavviıfun ta
mistik, öyle bir bilgi ile bilir ki,
yaşayan
nım ve mahiyetini, İslam mutasavvıfla­
bunun herhangi bir bilgi,
yanında başka
rının eser ve ifadelerinden yararlanarak 2
bilgisizliktirC 3).
tesbit edeceğimiz gibi, misLisizmin umu
mi özelliklerinin daha da açıklığa kavuş­
(19) Bertrand Russel, Mystlc and Logic, s. 9-
ması amacıyla, Russell'i takibe devam 12.
ediyoruz. (20) Russell, A.g.e., A. yer.
(21) Cavit Sunar, A.g.e., s. 1O -12.
Mistik sezgi, perdesi kalkan bir sır­
(22) Henri Serouya, A.g.e., s. 8-13.
rın hissiyle, en ufak şüpheye bile mahal (23) Russell, A.g.e., s. 11 -12.
111
ŞAHiN FiLiZ • MISTISIZM ILE TASAWUFARASINDAKI TEMEL FARKLAR
b) Mistisizmi genel görünüş bakı­ hissedilmesini sağlamaya yönelmiş her
mından niteleyen şey, haldir ve hal de doktrin, mistiktir. Bu duyarlı sezgidir.
ancak deneme yoluyla anlam kazanır. Fakat Neo - Platonizm'den beri sürege
Bir bilinç tarzından başka bir şey olma len mistik gelenek, ruhsal sezgiye yak
yan tecrübe ise, araştırmalannın konusu laşınada bundan da ileri gider. Kuramsal
nu tanımlamaz; daha ziyade bu konuya mistisizm temel gerçeğin zeka ile değil,
kendi özünde sahip olmaya çabalar. zekadan üstün bir bilgi edinme yoluyla
Mistisizm, Tann'yı isbat etmez; onu se kavrayabileceğini kabul eder(29).
zer, varlığını belirtmez, kendisinden var
f) Zamanın realitesini inkar, tüm
olduğunu hissedeı:<24l. Tahlili ve diskür
mistik doktrinlerin ortak özelliklerin
sif bilgiye zıttır. Derin ve kanaat verici
dendir. Bu, parçayı (division) inkar et
bir bilgidir(25).
menin neticelerinden biridir. Eğer her
Mistisizm, bazı belirli tecrübeleri ge şey "bir" ise, geçmişi, gelecekten ayır­
rektirir. Mistiğin objesi mutlak ile bir detmek mevhumdur.
leşmedir ve bu birleşme, mistik yolun
Bu doktrin Spinoza ve Hegel'in sis
sonudur. Böyle bir
canlı birleşmeye
temlerinin temelini teşkil eder(30).
ulaşınada da sadece entellektüel reali
zasyon ile emosyonel İstekierin varlığı g) Mistik tecrübenin diğer umumi
yetmez, insanda normal şuurun üstünde özelliği de, izah edilemeyişi, bir başka­
kuvve halinde mevcut olan bir şuur şek­ sına aktanlamayışıdıı:<3 ı).
lininde herhangi spiritüel ve psikolojik
Sezgide iki öge vardır: ı -Bilinç, 2 -
bir vetire ile hür bırakılması şarttır(26).
Tann ile Birlik.
c) Mistisizmde aşk esastır. "Bir",
Bilincin akılla ilgili yanı yoktur. Bir
hem realite, hem de sevginin canlı ve
2 aşk bağlantısından ve ilahi iradeye aykı­
şahsi objesidir< 7l.
n İstekierin yok oluşundan doğan bir
d) Mistisizm teorik değil, pratiktir. mahremlik duygusudur(32).
O, entellektin kavradığı değil, nefsin
ğ) Tüm mistik doktrinlerin ortak yö
yaptığ bir şey, organik bir hayat vetiresi
nü, "Bölünmez (yekpare) Bilinç"i
dir(28).
(Unitary Consciousness) savunuyor ol
e) Mistisizm bir sezginin ifadesidir.
malandır(33).
Mistiğin eşyaya derin bir nüfuzu vardır.
Ona göre, duygulardan ibaret bulunan (24) Henri Serouya, A.g.e .• A. yer.
(25) Russell, A.g.e., A. yer.
mistik haller de karşısına bir çeşit anla (26) Cavit Sunar, A.g.e., A. yer.
yış olarak çıkar; kendisine mantığı aşan (27) Cavit Sunar, A.g.e., A. yer.
o-
gerçeğin derinliklerini tekrarlar; bu ger (28) Cavit Sunar, A.g.e., s. 1 12.
(29) Henri Seruoya, A.g.e., s. 8-13.
çek, mistiğin bütün hayatı üzerinde de
(30) Russell, A.g.e., Penquin Books, London.
rin yankılar yaratacaktır. 1953, s. 12-13.
(31) Peyami Safa, A.g.e., s. 189.
Schopenhaur'e göre .sezginin, kavra (32) Henri Seruoya, A.g.e., A. yer.
mın ve genellikle he.r türlü bilincin ula {33) Mehdi Hairi Yazdi, The Principles of lsla
mic Philosophy - Knowledge by Pre
şamayacağı şeylerin doğrudan doğruya sence, N. Y. 1992, s. 103.
112