Table Of ContentAZƏRBAYCAN MƏKTƏBİ. 2018. №2 PEDAQOGİKA
Pedaqoji təhsilin məzmun və
səviyyəsinə qoyulan minimum
tələblərin kadr hazırlığının
təşkilində nəzərə alınması
Afət Süleymanova
Müəllif: Annotasiya. Tədqiqatda Azərbaycan Respublikasında təhsilin
Afət Süleymanova — inkişafı üzrə Dövlət Strategiyasının beş istiqamətindən biri olan
Azərbaycan Respublikası «Təhsilalanların fərdi xüsusiyyətlərini nəzərə alan innovativ
Təhsil Nazirliyinin aparıcı təlim metodları və texnologiyaları vasitəsilə təhsilin məzmununun
məsləhətçisi, pedaqogika səmərəli mənimsənilməsini təmin edən yüksək nüfuzlu
üzrə fəlsəfə doktoru. təhsilverənin formalaşdırılması»ndan irəli gələn hədəflərin həyata
Azərbaycan, Bakı. keçirilməsi vəziyyəti öyrənilmişdir. Bunun üçün statistik göstəricilər
E-mail: a.suleymanova@ təhlil edilmiş, pedaqoji təhsilin təşkilinə dair hüquqi-normativ
edu.gov.az sənədlər və elmi ədəbiyyatlar araşdırılmışdır. Ali təhsil üzrə
Dövlət Standartı, Bakalavriat səviyyəsinin ixtisas üzrə Təhsil
Proqramında təsbit edilmiş təhsilin məzmun və səviyyəsinə
qoyulan minimum tələblər («İbtidai sinif müəllimliyi» ixtisası
nümunəsində) pedaqoji kadr hazırlığı ilə məşğul olan ali təhsil
müəssisəsinin sənədləri ilə (Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Uni-
versitetinin nümunəsində) qarşılaşdırılmış və təhlil edilmişdir.
Pedaqoji təhsilin məzmun və səviyyəsinə qoyulan minimum
Açar sözlər: tələblərin reallaşdırılmasına mane olan səbəblər müəyyən edilmiş
pedaqoji təhsil, minimum və nəticəyönlü planlaşmanın aparılması, sillabusların nəticə-
tələb, məzmun və səviyyə, yönlülüyünün təmin olunması, tərtibi texnologiyaları və pedaqoji
kadr hazırlığı. təhsilin mərhələli və sistemli təşkilinə dair təkliflər verilmişdir.
DOI: 10.32906/AJES/683.2018.02.02
Məqaləyə istinad:Süleymanova A. (2018) Pedaqoji təhsilin məzmun və səviyyəsinə qoyulan minimum tələblərin kadr
hazırlığının təşkilində nəzərə alınması.«Azərbaycan məktəbi». № 2 (683), səh. 19–39
Məqalə tarixçəsi
Göndərilib: 12.07.2018; Qəbul edilib: 12.09.2018
http://journal.edu.az 19
Azerbaijan Journal of Educational Studies. 2018. №2
Minimum requirements for the
content and level of pedagogical
education and the state of their
implementation
Afet Suleymanova
Author: Abstract. The study examined the condition of the creating of
Afet Suleymanova, an influential educator which comes from the objectives of the
Leading Advisor of the State Strategy for Education Development in the Republic of
Ministry of Education of Azerbaijan. For this purpose it analyzed statistical indicators,
Azerbaijan Republic, were studied legal-normative documents on the organization of
PhD on the pedagogical pedagogical education and scientific literature. The State Standard
sciences. Azerbaijan, for Higher Education and the minimum requirements for the
Baku. content of education of Bachelor's Degree in the specialty
E-mail: a.suleymanova@ «Primary Classroom Teacher» have been met by the documents
edu.gov.az of the higher education institution engaged in pedagogical per-
sonnel training (in the example of the Azerbaijan State Pedagogical
University) and comparatively analyzed. The reasons prevented
the implementation of the minimum requirements for the content
Keywords: and level of pedagogical education were identified, and given
pedagogical education, a suggestions on result-oriented planning, results based syllabus
minimum requirement, development technologies and step-by-step and systematic or-
content and level. ganization of pedagogical education.
DOI: 10.32906/AJES/683.2018.02.02
To cite this article:Suleymanova A. (2018) Minimum requirements for the content and level of pedagogical education
and the state of their implementation.Azerbaijan Journal of Educational Studies. Vol 683, Issue II, pp. 19–39
Article history
Received: 12.07.2018; Accepted: 12.09.2018
20 http://journal.edu.az
Afət Süleymanova
Pedaqoji təhsilin məzmun və səviyyəsinə qoyulan minimum tələblərin kadr hazırlığının təşkilində nəzərə alınması
«Təhsil sisteminin keyfiyyəti təşkilinin müxtəlif məqamları araşdırılmışdır.
onun müəlliminin keyfiyyətindən Adları qeyd edilən hüquqi-normativ sənədlərdə
üstün ola bilməz». müəllim hazırlığı, müəllim şəxsiyyəti ilə bağlı
(Maykl Barber, professor, beynəlxalq önə çəkilən məsələlər öyrənilmiş və təhsil
təhsil tədqiqatları üzrə ekspert) proqramları həmin tələblər baxımından təhlil
edilmişdir. Mövcud vəziyyət elmi ədəbiyyatdan
Giriş müəyyən edilmiş tapıntılarla əlaqələndirilmiş
və dəyərləndirilmişdir.
Təhsilalanların fərdi xüsusiyyətlərini nəzərə 2002-ci ildə təhsil sahəsində İslahat
alan innovativ təlim metodları və texnologiya- Proqramının «Pedaqoji təhsil, ixtisasartırma
ları vasitəsilə təhsilin məzmununun səmərəli və yenidənhazırlanma» komponenti çərçivə-
mənimsənilməsini təmin edən yüksək nüfuzlu sində araşdırmalar aparmış beynəlxalq
təhsilverənin formalaşdırılmasından irəli gələn məsləhətçi Rob Mak Braydın «Yekun
hədəflər pedaqoji təhsilin qarşısına aydın hesabat»ında göstərdiyi pedaqoji təhsilin
vəzifələr qoymuşdur. Azərbaycan Respublikası problemləri nəzərdən keçirilmiş, mövcud
Təhsil Nazirliyinin 22 avqust 2014-cü il tarixli vəziyyətlə əlaqələndirilmişdir.
913 nömrəli əmri ilə Ali təhsil pilləsinin dövlət Müəyyən edilmişdir ki, Təhsil Nazirliyi
standartı və bakalavriat səviyyəsinin müxtəlif tərəfindən 5 il müddətində keçirilmiş işə qəbul
ixtisasları üzrə təhsil proqramlarında təhsilin imtahanlarında pedaqoji kadr hazırlığı ilə
məzmununa və səviyyəsinə qoyulan minimum məşğul olan ali təhsil müəssisələrinin 15427
tələblər təsdiq edilmişdir. Qeyd edilən mini- məzununun 2589-u (17,5%-i) 48 və daha
mum tələblərin tətbiqi vəziyyətini öyrənmək artıq bal toplaya bilmişlər. 36 və daha artıq
üçün çoxşaxəli tədqiqatlar aparılmışdır. «Ali bal toplayanların sayı isə 9495-ə çatmışdır.
təhsil müəssisələrini 2013-2017-ci illərdə Bu da müraciət edənlərin 65,36 faizini təşkil
bitirən məzunların 2017-ci il müəllimlərin edir. Belə qənaətə gəlmək olar ki, işə qəbul
işə qəbulu müsabiqəsi üzrə göstəriciləri» müraciəti edən məzunların böyük əksəriyyəti
araşdırılmışdır. «Təhsil haqqında» Azərbaycan (82,85%) 48-dən aşağı, əhəmiyyətli çoxluğu
Respublikasının Qanunu, Azərbaycan Respub- isə (34,64%) 36-dan aşağı bal toplamışdır.
likasında təhsilin İnkişafı üzrə Dövlət Strate- Deməli, beş il ərzində müəllim olmaq arzusu
giyası və Strategiyanın həyata keçirilməsi ilə ifadə edən ixtisaslı mütəxəssislərin böyük
bağlı Fəaliyyət Planı, Azərbaycan Respubli- çoxluğu Təhsil Nazirliyi tərəfindən təsdiq
kasında fasiləsiz pedaqoji təhsil və müəllim edilmiş məzmun və səviyyəyə qoyulan mini-
hazırlığının Konsepsiya və Strategiyası, ali mum tələblərə cavab verməmişdir. Bu da belə
təhsil pilləsinin dövlət standartı və proqramı, qənaətə gəlməyə əsas verir ki, pedaqoji kadr
ümumi təhsil pilləsinin dövlət standartları və hazırlığı ilə məşğul olan ali təhsil müəs-
proqramları, bakalavriat səviyyəsinin ixtisas sisələrində pedaqoji təhsilin məzmun və
üzrə proqramı (ibtidai sinif müəllimliyi ixtisası), texnologiyalarının təşkili və planlaşdırılması
bakalavriat təhsilinin məzmunu və təşkili üzərinə islahatlar sürətləndirilməlidir.
qaydaları, ali təhsil müəssisələrinin bakalavriat Tədqiqatın məqsədi pedaqoji təhsilin
və magistratura səviyyələrində kredit sistemi məzmununa və səviyyəsinə qoyulan minimum
ilə tədrisin təşkili qaydaları, ali və orta ixtisas tələblərin reallaşmasına mane olan səbəblərin
təhsil müəssisələrinin attestasiyası və öyrənilməsidir.
akkreditasiyası haqqında əsasnamə, təhsil
sahəsinə aid olan qulluqçu vəzifələrinin vahid Metodologiya
tarif-ixtisas sorğu kitabçası, müəllimlərin etik
davranış qaydaları kimi hüquqi-normativ Tədqiqatlar əlaqəli olan iki istiqamətdə
sənədlər baxımından pedaqoji təhsilin aparılmışdır:
http://journal.edu.az 21
PEDAQOGİKA
1. Milli səviyyədə pedaqoji kadr hazırlığına yenidənhazırlanma) komponenti üzrə təhlillər
və pedaqoji təhsilin təşkilinə verilən tələblərin aparmış beynəlxalq məsləhətçi Rob Mak Brayd
reallaşdırılması imkanlarını araşdırmaq «Yekun hesabat»ında mövcud problemə bir
məqsədi ilə hüquqi normativ sənədlərin, tədris neçə istiqamətdən nəzər salmışdır : a) pedaqoji
proqramları, tədris planları və işçi tədris təhsil proqramının təşkili; b) ali təhsil müəs-
proqramlarının ümumidən xüsusiyə doğru sisələrində professor-müəllim heyətinin səviy-
əlaqəlilik, davamlılıq və ardıcıllığın gözlənilməsi yəsi; c) müəllim hazırlığı ilə məşğul olanlarla
ilə tətbiqinin təşkili vəziyyətinin təhlili; ümumi təhsil müəssisələrinin müəllimləri
2. XXI əsr kompetensiyaları və milli arasında əlaqə.
səviyyədə pedaqoji təhsillə birbaşa və dolayısı Hesabatda pedaqoji təhsil proqramının
ilə bağlı olan sənədlərin onlarla uyğunluq təşkilinə dairaşağıda qeyd edilən problemlər
səviyyəsinin öyrənilməsi. diqqətə çatdırılmışdır:
Nəzərdə tutulan araşdırmaları aparmaq • Ali təhsil müəssisələrində fənn üzrə nəzəri
üçün aşağıda qeyd edilən metodlardan istifadə biliklərin təlim və tədris prosesində əhəmiyyəti
edilmişdir: lazımi dərəcədən artıq qiymətləndirilir;
• Masaüstü tədqiqatlar: Hüquqi-normativ • Ali təhsil müəssisələrində təhsilin
sənədlərin, elmi ədəbiyyatın öyrənilməsi, öyrənilməsində, məktəblərin tədqiqindən daha
təhlili, əlaqələndirilməsi, nəticələrin çıxarılması. çox psixoloji, metodoloji və pedaqoji nəzə-
• Kəmiyyət tədqiqatları: sorğunun apa- riyyələrin qurulmasına üstünlük verilir;
rılması, nəticələrin təhlili. • Ali təhsil müəssisələrində pedaqoji təhsil
• Təcrübə: Minimum tələblərin reallaş- alan tələbələrin ümumtəhsil məktəblərində
dırılmasına xidmət edən fənlər üzrə işçi-tədris təcrübə keçməsinə lazımınca diqqət yeti-
proqramlarının (sillabus) hazırlanması üçün rilmir;
müvafiq təlim materialı hazırlanmış və ADPU- Ali təhsil müəssisələrində professor-
nun 19 müəlliminə təlim məşğələsi keçiril- müəllim heyətinin səviyyəsinə dair aşkar
mişdir. edilmiş problemlər beynəlxalq məsləhətçinin
Hadisənin araşdırılması, analitik induksiya, hesa-batında bu şəkildə ifadə edilir:
məqsədli söhbət və digər metodlardan istifadə • Ali təhsil müəssisələrində dəyişikliklərin
edilmişdir. aparılması və yeniliklərin tətbiq olunması ilə
məşğul ola biləcək xüsusi hazırlıqlı insanlar
Nəticələrin təhlili azdır;
• Ali təhsil müəssisələri məktəblərdə
Gələcəkdə siyasi, sosial, mədəni və iqtisadi tədqiqatlar aparmadığından ali məktəb
sektorların inkişafı bugünkü məktəblərimizin müəllimləri məktəb haqqında tam təsəvvür
səviyyəsindən asılıdır [YUNESKO, 1991]. Hər əldə edə bilmir, buna görə də onlar ümumtəhsil
bir ölkədə təhsilin keyfiyyəti, əsasən, onun məktəblərinin müəllimləri ilə əməkdaşlıq edə
müəllim ordusunun keyfiyyətindən qaynaq- bilmirlər;
lanır. Odur ki, müəllim təhsilinin keyfiyyətini Müəllim hazırlığı ilə məşğul olanlarla ümu-
yüksəltməklə tədris və təlimin keyfiyyətinin mi təhsil müəssisələrinin müəllimləri
yüksəldilməsində sıçrayışa nail omaq arasında əlaqənin vəziyyətini öyrənən
mümkündür [YUNESKO, 2013]. məsləhətçilər aşağıdakı boşluqları diqqətə
Azərbaycanda pedaqoji təhsilin keyfiy- çatdırmışdır.
yətinin yüksəldilməsi məsələsi təhsil isla- • Ali təhsil müəssisələri heyətinin
hatlarının bütün mərhələlərində aktual olaraq ümumtəhsil məktəblərində əsaslı tədqiqatlar
qalmışdır. Hələ 2002-ci ildə Təhsil Sektorunun aparmasını sübut edən dəlillər azdır;
İnkişafı Layihəsi çərçivəsində «Müəllim • Ali təhsil müəssisələrində müəllim hazırlığı
hazırlığı» (pedaqoji təhsil, ixtisasartırma və ilə məşğul olanların ümumtəhsil məktəblərində
22 AZƏRBAYCAN MƏKTƏBİ. 2018. №2
Afət Süleymanova
Pedaqoji təhsilin məzmun və səviyyəsinə qoyulan minimum tələblərin kadr hazırlığının təşkilində nəzərə alınması
təlim və tədris proseslərinin real vəziyyəti qismi bir sənəddə, digər qismi başqa sənəddə
barədə məlumatı azdır; öz əksini tapmışdır. Nümunə olaraq «kollegial
2002-ci ildə aradan qaldırılması tövsiyə qərarların qəbul edilməsi» kimi bir bacarıq
edilən nöqsanların günümüzdə öz aktuallığını ardıcıllıq və davamlılıq gözlənilməklə növbəti
hansı səviyyədə qoruyub saxladığını, hansı mərhələlərdə spesifikləşdirilməkdən və mü-
məsələlərin həllinə nail olunduğuna nəzər vafiq səviyyəyə uyğun inkişaf etdirilməkdənsə,
salmaq əhəmiyyətli hesab edilir. Bu müddət bir sənəddə «prosesdə hər bir iştirakçının
ərzində pedaqoji təhsildə aparılan islahatlar yerini görmək», digərində «kollektivdə
günün müəllim hazırlığı tələblərinə nə qədər işləmək», «kollektivdə öz həmkarları ilə birgə
cavab verir? XXI əsrin vətəndaşı hansı bilik, işləmək» kimi davam etdirilir. Bu da ilkin
bacarıq, vərdiş və dəyərlərə sahib olmalıdır? sənəddə verilən mahiyyəti nəinki inkişaf
Məktəblərdə fəaliyyət göstərən təhsil işçiləri etdirərək davam etdirmir, əksinə, onun kiçik
hansı kompetensiyalara malik olmalıdırlar ki, hissələrini əhatə edir. Bəzən də məsələləri
öz rifahını təmin edib, icmasının da rifahına davam etdirmək yerinə milli səviyyədə müəy-
töhfələr verə bilən şəxsiyyəti, vətəndaşı yən edilmiş siyasi niyyət hər hansı səviyyə
formalaşdırmaq kimi vəzifəni yerinə yetirməyə üçün də eynisi ilə qəbul edilir. Təhsilin ümu-
qadir olsunlar? Bu suallar, qloballaşan milikdə məzmunu və təşkili, ayrılıqda isə hər
dünyamızda böyük və kiçik xalqların ictimai, bir kompetensiyasının reallaşdırılması ba-
siyasi, iqtisadi rifahını təmin etmək üçün xımından sistemlərarası və sistemdaxili, pillə
siyasət quranları, onu icra edənləri, iqtisadçıları, və səviyyələrarası, eləcə də pillə və səviyyə-
sahibkarları, işaxtaranları və işlə təmin edənləri lərdaxili mükəmməl sistemli planlaşma təhsilin
düşündürməlidir. Qeyd edilən məsələləri keyfiyyətinin yüksəldilməsinə zəmanət verir.
aydınlaşdırmaq məqsədi ilə pedaqoji təhsilin Bu baxımdan «Azərbaycan Respublikasında
siyasətini müəyyən edən hüquqi-normativ təhsilin inkişafı üzrə Dövlət Strategiyasının
sənədlər tərəfimizdən araşdırılmışdır. Birbaşa həyata keçirilməsi ilə bağlı Fəaliyyət Planı»nda
və ya dolayısı ilə müəllim hazırlığının keyfiyyət «Təhsilin keyfiyyətinin təminatı üzrə yeni sis-
göstəricilərini ifadə edən sənədlər əlaqəlilik, temin yaradılması» (3.3.) strateji hədəfi üzrə
davamlılıq, ardıcıllıq prinsiplərindən çıxış «təhsilin pillələri və səviyyələri üzrə keyfiyyət
edərək təhlil edilmişdir. Əsas sənəd olan standartlarının və göstəricilərinin hazırlan-
«Təhsil haqqında» Azərbaycan Respublikasının ması» (3.3.1) və «ömürboyu təhsil üzrə Milli
Qanununda təsbit edilmiş «Təhsilin məzmunu Kvalifikasiya Çərçivəsi layihəsinin hazırlan-
və təşkilinə aid ümumi tələblər» həmin ması» (3.3.2.) kimi nəzərdə tutulmuş tədbirlər
tələblərin reallaşdırılması məqsədilə yaradılmış qeyd edilən boşluqların aradan qaldırılmasında
digər sənədlərdəki keyfiyyət göstəriciləri ilə müstəsna əhəmiyyət kəsb edir.
qarşılaşdırılmış, əlaqəlilik, davamlılıq vəziyyəti İş yerlərinin təbiəti və görünüşü dəyişdikcə,
öyrənilmişdir (Cədvəl 1). təhsilə olan tələbat və lazım olan kompeten-
Təhsil Qanununda təhsilin məzmunu və siyalar da dəyişir [McLaughlin, 1995]. Bu gün
təşkilinə dair müəyyən edilmiş «abstrakt siyasi təhsil hər zamankından daha çox gələcəyə
niyyətlərin» təhsilin müxtəlif pillə və istiqamətlənməlidir. Buna səbəb cazibədar
səviyyələrinin məqsəd və vəzifələrinə uyğun elmi-texniki yeniliklər və dəyişikliklər, yeni-
olaraq «konkret icra planına çevrilərək» yeni sosial-siyasi islahatlar və heyranedici
[V.Hadad,1995] davam və inkişaf etdirildiyini mədəni oyanışlardır [YUNESKO, 1991]. Dünya-
qeyd etmək çətindir. Yuxarıda təqdim edilən da baş verən elmi-texniki tərəqqi, qlobal
nümunədə bəzən təsadüfi, bəzən fraqmental, səviyyədə baş verən ictimai, iqtisadi, ekoloji
bəzən də xaotik bir uyğunluq müşahidə edilir. dəyişikliklər insanın həyata hazırlanması kimi
Göründüyü kimi, təhsilin məzmunu və təşkilinə həyatyüklü məsələlərə yenidən və fərqli
dair tələblərdə vurğulanan məsələlərin bir müstəvidə baxılmasını tələb edir. Bu səbəbdən
http://journal.edu.az 23
PEDAQOGİKA
Cədvəl 1. «Təhsil haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanununda təsbit edilmiş «Təhsilin
məzmunu və təşkilinə aid ümumi tələblər»in davamlılıq ilə əlaqəlilik baxımından digər sənədlərdə
ifadə edilməsi vəziyyəti.
«Təhsil Azərbaycan Azərbaycan Ali təhsil Ümumi Bakalavriat Bakalavriat
haqqında» Respublika- Respublika- pilləsinin dövlət təhsil təhsilinin səviyyəsinin
Azərbaycan sında təhsilin sında fasiləsiz standartı və pilləsinin məzmunu ixtisas üzrə
Respublikasının inkişafı üzrə pedaqoji təhsil proqramı dövlət və təşkili proqramı
Qanunu Dövlət və müəllim standartları Qaydaları (ibtidai sinif
Strategiyası hazırlığının və müəllimliyi
Konsepsiya və proqramları ixtisası)
Strategiyası
– öz üzərinə – təhsilalanların – əxlaqi – öz üzərinə əməkdaşlıq, – əmək – kollektivdə
məsulliyyət istedadlarının cəhətdən məsuliyyət tədqiqatçılıq, fəaliyyətində işləmək;
götürmək, aşkar olunması inkişaf etmiş, götürmək, özünütəhsil ixtisasa dair – problemli
kollegial qərarların və inkişafı; yaradıcı kollegial qərarların və idarəçilik məsələləri şəraitlərdə
qəbulunda, – təhsilalanların şəxsiyyət qəbulunda, bacarıqlarına həll etmək təşəbbüskarlıq
demokratik fərdi olmaq; demokratik malik olmaq bacarığına göstərmək və
təsisatların xüsusiyyətlərini – pedaqoji təsisatların malik olmaq; məsuliyyəti öz
fəaliyyətində və nəzərə alaraq prosesdə fəaliyyətində və – peşə üzərinə
inkişafında innovativ təlim hər bir inkişafında iştirak fəaliyyətində götürmək;
iştirak etmək metodologiya- iştirakçının etmək qarşıya çıxan – kollektivdə
keyfiyyətlərinə larından istifadə yerini görmək keyfiyyətlərinə məsələləri öz həmkarları ilə
malik müstəqil, etmək malik müstəqil, optimal birgə işləməyi,
yaradıcı şəxsiyyət yaradıcı şəxsiyyət həlletmə optimal qərarlar
və vətəndaş və vətəndaş qabiliyyətinə qəbul etməyi
formalaşdırmaq formalaşdırmaq malik olmaq bacarmaq
uyğun, əlaqəli – istedadının yaradıcı – öz üzərinə əməkdaşlıq, – ixtisasa dair – kollektivdə
məqamlar aşkar olunması şəxsiyyət məsuliyyət tədqiqatçılıq, məsələləri işləmək;
və inkişafı; olmaq, götürmək, özünütəhsil həll etmək, – problemli
– innovativ təlim prosesdə kollegial qərarların və idarəçilik – qarışıya şəraitlərdə
metodologiyalar hər bir qəbulunda, bacarıqlarına çıxan təşəbbüskarlıq
ından istifadə iştirakçının demokratik malik olmaq məsələləri göstərmək və
yerini görmək təsisatların optimal həll məsuliyyəti öz
fəaliyyətində və etmək üzərinə
inkişafında iştirak götürmək;
etmək – kollektivdə
keyfiyyətlərinə öz həmkarları ilə
malik müstəqil, birgə işləməyi,
yaradıcı şəxsiyyət optimal qərarlar
və vətəndaş qəbul etməyi
formalaşdırmaq bacarmaq
də dünyada aparıcı alimlər və ictimai təşkilatlar idraki, sosial, emosional və şəxsi kompeten-
qlobal səviyyədə kompetensiyaların hazırlan- siyaları əhatə edir. Buraya tənqidi düşünmə,
ması istiqamətində öz axtarışlarını davam problem həlletmə, əməkdaşlıq, səmərəli
edirlər. ünsiyyət, motivasiyalı olmaq, öyrənməyi
«Təhsil üçün XXI əsr kompetensiyaları» öyrənmək, İKT savadı, yaradıcılıq, novatorluq,
ifadəsi ötən əsrin sonu, əsrimizin əvvəllərində etik bacarıq və dəyərlər daxildir [Boyce et al.,
lüğətimizə daxil olub. Bu termin akademik, 2001; Curry and Sherry, 2004]. Bu kompe-
24 AZƏRBAYCAN MƏKTƏBİ. 2018. №2
Afət Süleymanova
Pedaqoji təhsilin məzmun və səviyyəsinə qoyulan minimum tələblərin kadr hazırlığının təşkilində nəzərə alınması
tensiyalarla bağlı müxtəlif çərçivələr müəyyən Cədvəl 2. Nüfuzlu beynəlxalq təşkilatlar
edilmişdir. 1996-cı ildə YUNESKO-nun Təhsil tərəfindən təsdiq edilmiş, Delor sisteminə
üzrə Beynəlxalq Komitəsi tərəfindən XXI əsr əsaslanan XXI əsr kompetensiyaları
üçün kompetensiyalar çərçivəsi hazırlanmışdır
[Delor 1996]. Çərçivə 4 prinsip üzrə sistem-
Kompetensiya Alt-kateqoriya
ləşdirilmişdir: bilmək üçün öyrənmə, etmək
üçün öyrənmə, olmaq üçün öyrənmə və birgə 1.1. Özünüdərketmə
fəaliyyət üçün öyrənmə. Beləliklə, çərçivə 1.2. Özünütənzimləmə
sənədində 4 əsas sahə əhatə olunmuşdur: 1.3. Sosial dərketmə
bilik, anlama, həyat üçün kompetensiyalar və 1. Sosial-emosional 1.4. Sosial vərdişlər
fəaliyyət üçün kompetensiyalar. vərdişlər 1.4.1. Əməkdaşlıq
Harvard Universitetində Dəyişən Liderlik 1.4.2. Vətəndaşlıq və
Qrupu tərəfindən digər kompetensiyalar sis- sosial məsuliyyət
temi hazırlanmışdır. Vaqner göstərir ki, aparılan 1.5. Qərar qəbuletmə
yüzlərlə sorğunun nəticəsində öyrənənlər XXI 2.1. Problem həlletmə
2. Problem həlletmə
əsrdə həyata, iş yerlərinə və vətəndaşlığa 2.2. Tədqiqat vərdişləri
hazır olmaq üçün qurtuluş imkanı verən yeddi 3. Tənqidi düşünmə
əsas kompetensiyanı vurğulamışlar: tənqidi 4. Yaradıcılıq və İnnovasiya
təfəkkür və problem həlli; əməkdaşlıq və li- 5. İnformasiya savadlılığı
derlik; çeviklik və adaptasiya; təşəbbüskarlıq 6.1. İKT savadlılığının inkişaf
və sahibkarlıq; effektiv şifahi və yazılı nitq; etdirilməsi
informasiya əldə etmə və təhlil etmə; maraq 6. İKT savadlılığı 6.2. İKT savadlılığının təlim
və təsəvvür [Wagner, 2010, səh.4]. və işin digər sahələrinə
tətbiqi
McLoughlin və Lee fərdiləşmə, əməkdaşlıq,
ünsiyyət, qeyri-rəsmi təlim və məhsuldarlığı 7. Öyrənməyi öyrənmə və metakoqnitiv vərdişlər
XXI əsr kompetensiyalarının əsas elementləri 8. İş vərdişləri, sahibkarlıq və məhsuldarlıq
hesab edərək onları gələcək təhsilin açarı 9.1. Sağlamlıq.
adlandırır [McLoughlin and Lee, 2008; Re- 9. Həyati vərdişlər Sağlam həyat tərzi
decker and Punie, 2013]. 9.2. Ekoloji dərketmə
XXI əsr Beynəlxalq Təhsil Komitəsi (1996),
P21 (2007 a, 2007 b) Stenberq and Subotnik
(2006), P21(2007a, 2008), Vaqner (2010), kompetensiyalar müəyyən edilmişdir (holistik
Faser (2009), Barry (2012), (Gardner 2008) yanaşma: inteqrativ düşünmə və təcrübə;
və 24-ə qədər digər araşdırmada XXI əsr dəyişikliyi göz önündə canlandırma:dünən,
kompetensiyaları və əsas vərdişlər öyrənilmiş bu gün və gələcək; dəyişikliyə nail olma:
və müxtəlif şəkildə qruplaşdırılmışdır. Birləşmiş insanları, pedaqogikanı və təhsil sistemini).
Millətlər Təşkilatının Avropa İqtisadi UNİSEF-in dəstəyi ilə Monteneqro (2017)
Komissiyası tərəfindən 7 aprel 2011-ci ildə təhsil sistemində kurikulumların (o cümlədən
təsdiq olunmuş Təhsildə Dayanıqlı İnkişaf müəllim təhsili kurikulumlarının) təhlilinə
üzrə müəllim təhsilinin Konseptual Çərçivəsi dair aparılan son araşdırmalarda da Delor
(UNECE modeli) araşdırılan problem baxı- çərçivəsindən faydalanılmışdır [Pešikan və
mından diqqətəlayiqdir. Çərçivə sənədi hazır- Lolaviçin, 2017]. Kompetensiyalar çoxaspekt-
lanarkən Delor sistemi əldə rəhbər tutulmuş- liliyi ilə diqqəti cəlb edir: emosional vərdişlər,
dur. Çərçivə sənədində dörd mərhələnin intellektual vərdişlər, sosial bacarıqlar, texnoloji
(bilmək üçün öyrənmə; etmək üçün öyrənmə; bacarıqlar və gündəlik həyat vərdişləri.
olmaq üçün öyrənmə; birgə fəaliyyətdə olmaq Çərçivədə kompetensiya və alt-kompetensiyalar
üçün öyrənmə) hər biri üzrə üç səviyyədə aşağıdakı kimi təqdim edilmişdir (Cədvəl 2).
http://journal.edu.az 25
PEDAQOGİKA
Cədvəl 3. Təhsilverənlərin keyfiyyət göstəricilərinə dair müxtəlif sənədlərdə ifadə edilmiş tələb
və kompetensiyaların XXI əsr kompetensiyaları ilə müqayisəsi
v
HüqkuoqXmi XnpIo eərtmseran Ttsəivihy sasəillan rəıdlər Özünüdərketmə Özünütənzimləmə Sosial dərketmə Sosial vərdişlər Əməkdaşlıq Vətəndaşlıq və sosial məsuliyyət Qərar qəbuletmə Problem həlletmə Tədqiqat vərdişləri Tənqidi düşünmə Yaradıcılıq və innovasiya İnformasiya savadlılığı İKT savadlılığının inkişaf etdirilməsi İKT savadlılığının təlim və işin digərsahələrinə tətbiqi Öyrənməyi öyrənmə və metakoqnitivərdişlər İş vərdişləri, sahibkarlıq vəməhsuldarlıq Sağlamlıq. Sağlam həyat tərzi Ekoloji dərketmə Vərdişlərin əhatə olunma faizi
Təhsil haqqında Azərbaycan
Respublikasının Qanunu 55 %
Azərbaycan Respublikasında
təhsilin inkişafı üzrə Dövlət 17 %
Strategiyası
Azərbaycan Respublikasında
fasiləsiz pedaqoji təhsil və
müəllim hazırlığının 22 %
Konsepsiya və Strategiyası
Ali təhsil pilləsinin dövlət
standartı və proqramı 55 %
Ümumi təhsil pilləsinin dövlət
standartları və proqramları 50 %
Bakalavriat təhsilinin
məzmunu və təşkili Qaydaları 33 %
Bakalavriat səviyyəsinin
ixtisas üzrə proqramı (ibtidai 61 %
sinif müəllimliyi ixtisası)
Əhatə olunan
0 2 4 6 2 5 2 2 1 0 6 2 4 4 5 7 1 0
kompetensiyaların sayı
Qeyd edilən kompetensiyalardan çıxış arasında əlaqəlilik və davamlılığın təmin
edərək Azərbaycanda pedaqoji təhsillə əlaqəli olunması səviyyəsini aydınlaşdırmaq üçün
bir sıra sənədlər tərəfimizdən təhlil edilmişdir. təhlillər aparılmışdır (Cədvəl 3).
Buraya respublikada təhsilə dair aparıcı Cədvəldən göründüyü kimi, təhsilin
hüquqi-normativ sənədlər, müxtəlif pillə və məzmununu ifadə edən sənədlərdə həm
səviyyələr üzrə təhsilin məzmununa verilən müasir tələblərin qarşılanması, həm də
tələblər, təhsilalanlardan gözlənilən nəticələr əlaqəlilik baxımından təhsil pillələri və
və ya kompetensiyalar, təhsilverənlərin səviyyələr arasında boşluqların olduğu
keyfiyyət göstəricilərini əks etdirən yeddi müəyyənləşmişdir. Təhsil sənədlərində belə
sənəd daxildir. Həmin sənədlərdə qeyd edilən boşluqların mövcudluğu ciddi boşluq kimi
nəticələrin müasir tələblərə cavab verməsi dəyərləndirilir [Executive Summary, 2017].
səviyyəsini öyrənmək və bu baxımdan sənədlər Tədqiqatları növbəti mərhələdə daha da
26 AZƏRBAYCAN MƏKTƏBİ. 2018. №2
Afət Süleymanova
Pedaqoji təhsilin məzmun və səviyyəsinə qoyulan minimum tələblərin kadr hazırlığının təşkilində nəzərə alınması
Cədvəl 4. Bakalavriat səviyyəsinin «İbtidai sinif müəllimliyi» ixtisası üzrə Təhsil Proqramında təhsilin
məzmununa və səviyyəsinə qoyulan minimum tələblərin XXI əsr Kompetensiyaları baxımından təhlili
v
koXmXpI eətsern Tsəihyasilla rı Özünüdərketmə Özünütənzimləmə Sosial dərketmə Sosial vərdişlər Əməkdaşlıq Vətəndaşlıq və sosial məsuliyyət Qərar qəbuletmə Problem həlletmə Tədqiqat vərdişləri Tənqidi düşünmə Yaradıcılıq və innovasiya İnformasiya savadlılığı İKT savadlılığının inkişaf etdirilməsi İKT savadlılığının təlim və işin digərsahələrinə tətbiqi Öyrənməyi öyrənmə və metakoqnitivərdişlər İş vərdişləri, sahibkarlıq vəməhsuldarlıq Sağlamlıq. Sağlam həyat tərzi Ekoloji dərketmə
Yalnız «bacarmalıdır»
sı 0 0 2 1 0 2 1 1 1 2 1 0 1 2 0 13 1 0
mliyi» ixtisamununa vəoyulan əblər Faizlə cəmüzi r2ə6 m. tələb 0% 0% 8% 4% 0% 8% 4% 4% 4% 8% 4% 0% 4% 8% 0% 50% 4% 0%
ai sinif müəlliə təhsilin məzsəviyyəsinə qminimum təl p««ayb«riyaaBəmcillaməerntmərmllaəidəlrıiildr iüd»ırzi,»rr»,ə 1 0 2 6 0 3 1 1 3 1 1 3 2 2 0 27 7 0
dr
btiüz Faizlə cəmi 79 m. tələb 1% 0% 3% 8% 0% 4% 1% 1% 0% 1% 1% 4% 3% 4% 0% 34% 9% 0%
«İ
dərinləşdirərək bakalavriat səviyyəsinin tensiyalarına uyğunluq səviyyəsi öyrənilmişdir
«İbtidai sinif müəllimliyi» ixtisası üzrə (Cədvəl 4).
proqramında məzmun və səviyyəyə verilən Təhlillər göstərir ki, təhsil üçün XXI əsr
minimum tələblər və ümumi təhsil pilləsinin kompetensiyalarından (cəmi 18-dir) 6-sı
dövlət standartları və fənn proqramları «İbtidai sinif müəllimliyi» ixtisası üzrə
(kurikulumları) sənədində ibtidai təhsil «bacarmalıdır» bölməsində əksini tapmamışdır.
səviyyəsinin sonunda gözlənilən nəticələr Bu da ümumi kompetensiyaların 1/3-ni təşkil
təhsil üçün XXI əsr kompetensiyaları edir. Buraya özünüdərk, özünütənzimləmə
baxımından təhlil edilmiş, əldə edilən nəticələr kimi emosional vərdişlər, həmçinin əməkdaşlıq,
qarşılıqlı müqayisə edilmişdir. informasiya savadlılığı, öyrənməyi öyrənmə
«İbtidai sinif müəllimliyi» ixtisası üzrə və metakoqnitiv vərdişlər, ekoloji dərketmə
proqramda iki əsas blok (ikinci blok üç alt- daxildir. Sosial vərdişlər, qərar qəbuletmə,
blokdan ibarətdir) üzrə 79 minimum tələb problem həlletmə, tədqiqat vərdişləri,
mövcuddur. Minimum tələblər əsas üç cür yaradıcılıq və innovasiya, İKT savadlılığının
səciyyələndirilir: bilməlidir; bacarmalıdır; inkişaf etdirilməsi, sağlamlıq, sağlam həyat
yiyələnməlidir. Minimum tələblərdən 27-si tərzi kimi kompetensiyaların hər biri 1 dəfə
«bilməlidir», 27-si «bacarmalıdır», 25-i «yiyə- olmaqla 7 minimum tələbdə ifadə edilmişdir
lənməlidir» bölməsinə aiddir. İki istiqamətdə ki, bu da sənəddə təqdim edilən bacarıqların
aparılan təhlillərdə əvvəlcə «bacarmalıdır»a 4 %-ni təşkil edir. Sosial dərketmə, vətəndaşlıq
daxil olan minimum tələblər, sonra isə «bilmə- və sosial məsuliyyət, tənqidi düşünmə, İKT
lidir»», bacarmalıdır», «yiyələnməlidir»ə aid savadlılığının təlim işinə tətbiqi kimi kompe-
bütün minimum tələblərin XXI əsr kompe- tensiyalar isə 2 dəfə olmaqla 4 kompetensiyada
http://journal.edu.az 27
PEDAQOGİKA
Cədvəl 5. Ümumi təhsil pilləsinin dövlət standartları və fənn proqramları (kurikulumları) sənədində
ibtidai təhsil səviyyəsinin sonunda gözlənilən nəticələr XXI əsr Kompetensiyaları baxımından təhlili
v
koXmXpI eətsern Tsəihyasilla rı Özünüdərketmə Özünütənzimləmə Sosial dərketmə Sosial vərdişlər Əməkdaşlıq Vətəndaşlıq və sosial məsuliyyət Qərar qəbuletmə Problem həlletmə Tədqiqat vərdişləri Tənqidi düşünmə Yaradıcılıq və innovasiya İnformasiya savadlılığı İKT savadlılığının inkişaf etdirilməsi İKT savadlılığının təlim və işin digərsahələrinə tətbiqi Öyrənməyi öyrənmə və metakoqnitivərdişlər İş vərdişləri, sahibkarlıq vəməhsuldarlıq Sağlamlıq. Sağlam həyat tərzi Ekoloji dərketmə
İbtidai təhsil səviyyəsinin sonunda
1 0 3 5 1 2 1 0 1 1 1 4 1 0 0 1 2 2
gözlənilən nəticələrlə
Faizlə 21 36 14 29 14 14
7% 0% 7% 7% 0% 7% 7% 7% 7% 0% 0% 7%
cəmi 14 təlim nəticəsi % % % % % %
əksini tapmışdır ki, bu, bacarıqların 8 %-ni ibtidai sinif şagirdlərindən gözlənilən nəticələr
təşkil edir. İş vərdişləri kompetensiyası 13 müasir tələblər baxımından dəyərləndiril-
minimum tələbə aid edilmişdir. Bu da ümumi dikdən sonra əldə edilən nəticələr qarşılıqlı
bacarıqların 50 %-ni təşkil edir. müqayisə edilmişdir (Cədvəl 6).
Növbəti mərhələdə ümumi təhsil pilləsinin Cədvəldən göründüyü kimi, ibtidai təhsil
dövlət standartları və fənn proqramları (kuriku- səviyyəsinin təlim nəticələrinin XXI əsr kom-
lumları) sənədində ibtidai təhsil səviyyəsinin petensiyalarına uyğunluq faizi «İbtidai sinif
sonunda gözlənilən nəticələrin müasir tələblərə müəllimiliyi» ixtisası üzrə məzmuna verilən
cavab verməsi vəziyyəti öyrənilərkən aşkar tələblə müqayisədə 2 halda bərabər (0%), 3
olmuşdur ki, özünütənzimləmə, problem halda aşağı (1%-27% arasında), 13 halda
həlletmə, İKT savadlılığının təlim və işin digər yüksəkdir (4%-25%) (Diaqram 1).
sahələrində tətbiqi, öyrənməyi öyrənmə və Yəni təhsil proqramlarına əsasən gözlənilən
metakoqnitiv vərdişlər kimi 4 kompetensiya nəticələr baxımından müəllimlər onlara
ibtidai təhsil səviyyəsində gözlənilən nəticələr öyrədilən bilik, bacarıq və vərdişləri şagirdlərə
arasında yer almamışdır (Cədvəl 5). öyrətmək zərurəti qarşısında qalırlar. Belə
Özünüdərketmə, əməkdaşlıq, qərar qə- əlaqəsizliklərin pedaqoji təhsilə iki məqamdan
buletmə, tədqiqat vərdişləri, tənqidi düşünmə, təsir göstərdiyi açıqlanmışdır: Birincisi,
yaradıcılıq və innovasiya, İKT savadlılığının müəllimlər öz peşəkar hazırlıqlarında zəruri
inkişaf etdirilməsi, iş vərdişləri kimi 8 kom- vərdişləri inkişaf etdirə bilmirlər. İkincisi isə,
petensiya ayrı-ayrı təlim nəticələrində hər qeyd edilən vərdişlərə sahib olmayan müəllim
biri bir dəfə ifadə edilmişdir. Vətən-daşlıq və onların əhəmiyyətini dərk etmədiyindən həmin
sosial məsuliyyət, sağlamlıq, sağlam həyat bacarıqları öz şagirdlərinə də öyrətməyə qadir
tərzi və ekoloji dərketmə olmaqla 3 kompe- olmur və ya bunu vacib hesab etmir [Executive
tensiyanın hər biri ayrı-ayrı nəticələrdə 2 dəfə Summary, 2017].
ifadə edilmişdir. İnformasiya savadlılığı Tədqiqatların növbəti mərhələsində baka-
kompetensiyası 4, sosial vərdişlər kompe- lavriat səviyyəsinin «İbtidai sinif müəllimliyi»
tensiyası 5 təlim nəticəsində ifadə edilmişdir. ixtisası üzrə ümumi xarakter daşıyan «Məzunun
Gələcək müəllim və onların dərs deyəcəyi ixtisas kompetensiyaları»nın həmin ixtisas
28 AZƏRBAYCAN MƏKTƏBİ. 2018. №2
