Minima moralia. Refleksje z poharatanego życia

335 Pages·1999·13.614 MB·Polish

by  Theodor W. Adorno, Małgorzata Łukasiewicz (przekł. i przypisy), Marek J. Siemek (posłowie)

Theodor W.
Adorno
M I N I M A
M O R A L I A
Refleksje z poharatanego życia
przekTad i przypisy
Małgorzata Łukasiewicz
postowi e
Marek J.Siemek
Wydawnictwo Literackie
Rada programowa serii:
Małgorzata Łukasiewicz
Jan Balbierz
Piotr Bukowski
Krzysztof Jachimczak
Ryszard Krynicki
Tytuł oryginału: Theodor W. Adomo, Minima Moralia. Reflexionen
aus dem beschddigten Leben
Podstawa przekładu: Theodor W. Adomo, Gesammelłe Schriften
in zwanzig Bdnden, Frankfurt am Main, Suhrkamp, Band 4
© Copyright Suhrkamp Verlag, Frankfurt am Main 1951
© Copyright for the Polish edition
by Wydawnictwo Literackie, Kraków 1999
© Copyright for the Polish translation by
Małgorzata Łukasiewicz
© Copyright for the Afterword by Marek J. Siemek
Publikacja dotowana przez Fundację im. R
w Stuttgarcie
Veróffentlicht mit finanzieller Unterstdtzur
Stiftung in Stuttgart
Wszystkie książki Wydawnictwa literackiej
oraz bezpłatny katalog
można zamówić
ul. Długa 1
31-147 Kraków
tel./fax: [phone]
e-mail: [email protected]
Bezpłatna linia informacyjna
0-800 42 10 40
ISBN 83-08-02998-1
Maxowi
na znak podzięki i obietnicy
Dedykacja
fimutna wiedza, której fragmenty przedkładam memu
Przyjacielowi, odnosi się do tego, co przez wieki ucho­
dziło za właściwą dziedzinę filozofii, odkąd zaś ta zmie­
niła się w metodę, straciło intelektualną szacowność,
zostało oddane w pacht arbitralnym sentencjom
i wreszcie poszło w zapomnienie: do nauki o (Jjrawdzj)-
wym życiu. To, co kiedyś dla filozofów było życiemTsfa-
ło się sferą prywatności, a potem już tylko konsumpcji,
wlokącym się w ogonie dodatkiem do procesu produk­
cji materialnej, pozbawionym autonomii i własnej sub­
stancji. Kto chce poznać prawdę o bezpośrednim życiu,
musi zbadać jegofwyobcowaną' postąp; obiektywne mo-
ce, które aż po naiTalllleisze, zakamarki OKresiąią lńdy^
widualna egzystencje. Kto mówi' bepośrednio o bezpo-
średniości, zachowuje się jak owi powieściopisarze, któ­
rzy obwieszają swoje marionetki imitacjami dawnych
namiętności niczym tandetną biżuterią, a osobom, któ­
re są już tylko elementami maszynerii, każą działać tak,
jak gdyby mogły one w ogóle jeszczejiziałać. pjpdmioto-
wo i jak gdyby od ich uczynków cokolwiek zależało. Per­
spektywa życia przeszła w ideologię, spoza której nie wi­
dać, że żadnego życia już nie ma.
Ale stosunek życia i produkcji, który realnie spro­
wadza to pierwsze do efemerycznego zjawiska tej dru-
7
giej, jest kompletnym absurdem. Środek i cel zamieniły
się miejscami. Poczpcie tego niedorzecznego guid pro
gug nie zo s t a ł o z życia wytępione.
Zredukowana i za^r^anw^aistoterferoi?t -się-przed za­
klęciem w fasadę. Zmiana stosunków produkcji zależy
w znacznej mierze od tego, co dzieje się w „sferze kon­
sumpcji”, która jest tylko odbitą formą produkcji i ka­
rykaturą prawdziwego życia: od tego, co dzieje się
w -świadomości i nieświadomości jędrir>gtpk Tylko
w opozycji do produkcji, tylko jako istoty mimo wszys­
tko nie całkiem zagarnięte przez porządek ludzie mogą
zaprowadzić stosunki produkcji bardziej godne ludzi.
Jeżeli kiedyś pozór życia, którego sama sfera konsum-
pęjibroni tak niedobrymi argumentami, całkiem zanik-
rie, zatriumfuje apsurd produkcji abj
A przecież o ile życie stałosiępozóremjo tyle fał-
;zvwe musza bvć rozważania, któiycfTT^TTnKterrr
ścia jest podmiot. Skoro w obecnej iazie łiislofyćżFfbj
ewolucji jej przemożna obiektywność dopiero wynika
z rozkładu podmiotu, a sama nowego podmiotu jeszcze
nie wyłoniła, to indywidualne doświadczenie z koniecz­
ności opiera się na dawnym podmiocie, historycznie
skazanjon, który istnieje jeszcze dla siebie, ale już nie
w sobie|_Wydaje się jeszcze pewny swej autonomii, lecz
nicość, jaką podmiotom zademonstrował obóz koncen­
tracyjny^ dogania już samą formę podmiotowości. Su­
biektywne rozważania, nawet jeśli są krytyczne wzglę­
dem siebie, mają w sobie coś sentymentalnego i ana­
chronicznego: coś ze skargi na bieg świata, która zasłu­
guje na odrzucenie nie dlatego, iżby bieg świata był
dobry, ale dlatego, że skarżący się podmiot łatwo może
zastygnąć w swoim takim, a nie innym bycie i tym sa­
mym spełnić prawo biegu świata. Wierność wobec włas­
nego stanu świadomości i doświadczenia zawsze wysta-
wiona jest na pokusę zwyrodnienia w niewierność, gdy
zapiera się wiedzy wykraczającej ponad indywiduum
i nazywającej samą jego substancję po imieniu.
8
Hegel, na którego metodzie szkoliła się metoda
tych Minima Moralia, tak właśnie argumentował prze­
ciwko czystemu byciu dla siebie podmiotowości na
wszystkich jej poziomach. (Teoria dialektyczna, nieprzy­
chylna wszystkiemu, co odosobnione, nie może też
uznawać aforyzmów jako takich. W najlepszym wypad­
ku mogą być tolerowane jako „konwersacja”, zgodnie ze
znaczeniem, w jakim to słowo użyte jest w Przedmowie
do Fenomenologii ducha. Ale czas konwersacji się skoń­
czył. Earazem książka nie tyle^apominB o totalnym
roszczeniu systemu, który nie dopuszCZS; by cokolwiek
mu się wymknęło, ile raczej przeciwkó temu roszczeniu
się Buntuj^ Wstosunku dó podmiotu Hegel nie prze­
strzega postulatu, który skądinąd z pasją głosi: że ną-
leży być w rzeczy, „wnikać w immanentnąjtreść-rzeczy” ^
a nie wznosić się ponad nią?Pziś podmiot zanika, a afó--
ryzmy z powagą traktują pogląd, że „to, co zanika, na-
leży [...1 uważać za coś istotnego”. W opozycji do meto-'*
dy Hegla i zarazem wyciągając konsekwencje z jego
myśli, kładą nacisk na negatywność: „Duch odnajduje
swą prawdę tylko wtedy, jeżeli w absolutnym rozdarciu
odnajduje siebie samego. Duch jest ową potęgą nie ja­
ko to, co pozytywne, nie wtedy, gdy pomija negatyw­
ność — jak to się np. dzieje, kiedy mówimy o czymś, że
jest niczym, albo że jest czymś fałszywym, i w ten spo­
sób załatwiwszy się z tym przechodzimy do czegoś inne­
go; potęgą jest duch tylko wtedy, kiedy negatywności
patrzy prosto w oczy i przy niej się zatrzymuje".)
Gest, z jakim Hegel wbrew własnemu poglądowi
załatwia się z tym, co indywidualne, wywodzi się — co
paradoksalne z jego nieuchronnego uwikłania
myśl liberalna) Wyobrażenie jtntalnnśH harmnrmrjfj
mimo trawiących iąantagomztnów każe mu w kon-
ro^KPjftlSósci {3Tzyzmćm3ywidualizacji niższą rangęA
jakkolwiek określa ją jakoj^zynnik napędowy procesu^
W czasach prehistorycznych obiektywna tendencja
zwycięża ponad głowami ludzi, wręcz dzięki zniszczeniu
9
tego, co indywidualne, a pojęciowo skonstruowane po­
jednanie ogólności i szczegółowości po dziś dzień nie
dokonało się w historii — tu ujawnia się skrzywienie
Hegla, który z chłodną wyższością raz jeszcze głosuje za
likwidacją tego, co szczegółowe. Nigdy nie podaje w wąt­
pliwość prymatu całości. Im bardziej problematyczne
Jest przejście od refleksyjnego odosobnienia do
ubóstwionej totalności — czy to w dziejach, czy w Heg­
lowskiej logice — tym skwapliwiej filozofia, jako uspra­
wiedliwienie istniejącego stanu rzeczy, czepia się trium­
falnego wozu tendencji obiektywnej. Ewolucja społecz­
nej zasady indywiduacji ku zwycięstwu fatalności daje
tycznym jednak nie tylko ogólność realizuje się przez
zestrój jednostek, ale także społeczeństwo jest zasadni-
doświadczenia zaczerpnąć nieporówanie więcej, niż
przyznawał Hegel, a zarazem wielkie kategorie histo­
ryczne po tym wszystkim, do czego tymczasem ich uży­
to, nie obronią się już przed podejrzeniem o oszustwo.
W ciągu stu pięćdziesięciu lat, jakie upłynęły od kon­
cepcji Hegla, coś niecoś z mocy protestu powróciło na
stronę indywiduum. W porównaniu z patńarchalną. la­
konicznością, z jaką traktował je Hegel, indywiduum
zyskało pełnię,j»zmaitość i siłę, choć z drugiej strony
wskutekuspołeczniema sj5bieftećfistwa zostało osłabio-
riej_wydrążone wewnętrznie^Jty epoce swego rozkładu
Indywiduum doświadczeniem samego siebie i tego, co
10
mu się przydarza, rąz^eszcze przyczynia się do pozna­
nia, które samcrźasrahiaja, gdy iako kategoria panuja-
ca tłumaczyło silp-wyfa^znie nozvtvwnie. W obliczu tota­
litarnego ujednolicenia, które likwidatorzy różnicy mie­
nią bezpośrednio sensem, czasowo w sferę indywidual­
ności mogło wycofać się nawet coś z wyzwolicielskiej si­
ły społecznej. W tej sferze teoria krytyczna przebywa nie
tylko z nieczystym sumieniem.
Wszystko to nie ma na celu zacierania słabych
stron niniejszej próby. Większą część książki pisałem
jeszcze podczas wojny, ~vT warunkach kontemplacyj­
nych. Potęga, która mnie wypędziła, wzbroniła mi też
możliwości pełnego jej poznania. Nie przypisywałem so­
bie jeszcze współwiny, w której zaklęty krąg dostaje się
ktoś, kto w obliczu tego niewyrażalnego, co zdarzyło się
kolektywnie, gotów jest mówić o tym, co indywidualne.
W trzech częściach punktem wyjścia jest zawsze
dziedzina najściślej prywatna, dziedzina intelektualisty
na emigracji. Do niej nawiązują rozważania o szerszym
społecznym i antropologicznym zasięgu; dotyczą psy­
chologii, estetyki, nauki w ich odniesieniu do podmio­
tu. Końcowe aforyzmy każdej części prowadzą również
tematycznie ku filozofii, bez pretensji do zamknięcia
i definitywności: wszystkie chcą tylko zarysowywać kie­
runki albo podawać modele dla przyszłego wysiłku po­
jęcia.
Bezpośrednim bodźcem do zapisu były pięćdzie­
siąte urodziny Maxa Horkheimera 14 lutego 1945 roku.
Wykonanie przypadło na okres, kiedy wobec okolicz­
ności zewnętrznych musieliśmy przerwać wspólną pra­
cę. Ta książka, nie uznając przerwy, chce być znakiem
podzięki i wierności. Jest świadectwem toczącego się
nadal dialogue interieur. nie ma tu motywu, który nie
należałby do Horkheimera tak samo jak do tego, któiy
znalazł czas na sformułowanie.
Swoisty zamysł tych Minima Moralia, właśnie pró­
ba, by przedstawić momenty wspólnej filozofii od stro-
11
ny subiektywnego doświadczenia, sprawia, że poszcze­
gólne kawałki nie mogą ostać się przed trybunałem filo­
zofii, której kawałek same stanowią. To właśnie między
innymi wyrażać ma luźna i niewiążąca forma, rezygna­
cja z wyrazistego kontekstu teoretycznego. Zarazem
niechaj ta asceza naprawi poniekąd niesprawiedliwość,
że ktoś jeden pracował dalej nad tym, czego przecież do­
konać mogą tylko dwaj i od czego nie odstępujemy.
część
PIERWSZA
1944
Życie nie żyje
Ferdinand Kurnberger