Table Of ContentEdward Kajdański
CD'
Bom
OSWtfl
w
■/ .
WYDAWNICTWO ‘
POLONIA —
MICHAŁ
BOYM
OSTATNI
WYSŁANNIK
DYNASTII
MINO
Edward
_____ Kajdański_____
MICHAŁ
BOYM
OSTATNI
WYSŁANNIK
DYNASTII
MINO
WYDAWNICTWO POLONIA
WARSZAWA 1988
Redakcja, opracowanie nazewnictwa geograficznego i indeksu
TADEUSZ StABCZYŃSKI
Mapa na wklejce
EDWARD KAJDAŃSKI I JACEK KAFTAN
Projekt okładki
BOGUSŁAW LUŚTYK
Redakcja techniczna
ANNA WOJCIECHOWSKA
Korekta
ZOFIA WOJDYNO-PEJDA
ISBN 83-7021-021-X
© Copyright by Wydawnictwo POLONIA
Warszawa 1988
Prmted in Polad
„Jako tedy ten trudny honor od cesars
twa Ichmć chińskiego mnie jest polecony.
takem się ja w tej wielkiej sprawie przez
różne niebezpieczeństwa puścił na Macao,
Goa, Mogor. Persję, Armenię, Natolię aż do
Smyrny, stamtąd aż do Rzymu”.
Michał Boym (1652)
Rozdział I
TRON SMOKA W NIEBEZPIECZEŃSTWIE
W połowie XIII wieku, gdy Marco Polo bawił na dworze Wielkiego
Chana, podróż drogą lądową z Europy do Chin była oczywiście przedsię
wzięciem ryzykownym, ale z pewnością bezpieczniejszym niż wiek
wcześniej lub wiek później. Większa część trasy słynnego Wcnecjanina
przebiegała bowiem przez tereny znajdujące się pod panowaniem Mon
gołów, a zgodnie z ówczesnymi relacjami istniał u nich tak doskonały
porządek, że ..młoda dziewczyna nie napastowana mogła przejść je od
krańca do krańca ze złotą misą na głowie”.
Wraz z upadkiem imperium mongolskiego i objęciem władzy w
Chinach przez rdzennie chińską dynastię Ming, opustoszał „szlak jedwa
biu”, gdyż wojny i przemoc na całej jego długości skutecznie sparaliżowały
komunikację z Chinami. Państwo Środka za pierwszych Mingów było
mniej niż kiedykolwiek zainteresowane handlem ze światem zewnętrz
nym. korsarstwo zaś na morzach czyniło żeglugę do południowych portów
chińskich równie niepewną co podróż szlakiem karawan przez Azję
Środkową.
Ponowne odkrycie Chin dla Europy a ich południowych portów dla
handlu morskiego świat zawdzięcza wyczynom Portugalczyków. Zanim
jednak trzy karawele portugalskiego żeglarza Bartolomeo Diaza okrążyły
zachodnie wybrzeże Afryki i w roku 1488 dotarły do Przylądka Dobrej
5
Nadziei, Afryka Wschodnia gościła już parokrotnie wielką armadę
statków chińskich, które pod wodzą sprytnego i energicznego eunucha
Czeng Ho już osiemdziesiąt lat wcześniej przetarła drogę do wschodniego
wybrzeża Czarnego Lądu. Następny krok Portugalczyków w kierunku
Chin miał miejsce w roku 1497, tuż po odkryciu przez Kolumba Ameryki.
Tym razem Vasco da Gama minął Przylądek Dobrej Nadziei i popłynął na
północ wzdłuż wybrzeża Afryki. W Melindzie, czyli w państwie Malindi,
Arabowie zaintrygowali go opowieściami o zapisanych w jakichś kroni
kach podróżach admirała-eunucha Czeng Ho. 1 właśnie tu, w Melindzie,
wziął Vasco da Gama doświadczonego arabskiego pilota Ahmada Ibn
Madżida, z którego pomocą szczęśliwie pokonał Ocean Indyjski i w maju
1498 roku przybył do portu Kalikat na malabarskim wybrzeżu Indii.
Siedem lat później w posiadaniu Portugalii znajdowały się już trzy porty
we wschodniej Afryce: Mombasa. Zanzibar i Mozambik, jak również port
Koczin na południowo-zachodnim wybrzeżu Indii. W 1509 roku, po
wielkiej bitwie morskiej pod Diu, dowodzona przez Francisco de Almeidę
flota wojenna Portugalii odniosła decydujące zwycięstwo nad Arabami
krusząc bezpowrotnie ich monopol na handel ze Wschodem. Wkrótce po
opanowaniu portu Goa w Indiach Portugalia mogła poszczycić się
kolejnym wielkim sukcesem-zdobyciem Malakki, ważnego portu na
trasie żeglugi z Goa na Wyspy Korzenne [Moluki - przyp. red.]. Wydarcie
Arabom źródeł poszukiwanych w Europie przypraw korzennych nie
pozostawiło wkrótce wątpliwości, że Lizbona posiadała klucz do bogactw,
o jakich jeszcze reszta Europy nie miała pojęcia.
W 1513 roku pierwszy Portugalczyk pojawił się w delcie Rzeki
Perłowej, w pobliżu chińskiego miasta portowego Kantonu. Był nim
kapitan Jorge Alvarez, którego zdobywca Mallaki i wicekról Goa, Alfonso
de Albuquerque, wysłał na czarterowanej birmańskiej dżonce dla zbada
nia możliwości nawiązania stosunków handlowych z Chinami. Statek
zacumował w pobliżu wyspy Lantao, która później, w 1899 roku, weszła w
skład brytyjskiej kolonii Hongkong.
Po okresowych niepowodzeniach Portugalczykom udało się przełamać
nieufność Chińczyków i rozpocząć regularny handel z Chinami. Dzięki
zawijaniu ich statków również do portów japońskich, gdzie za swoje
towary uzyskiwali srebro potrzebne do opłacania chińskich towarów,
handel na wschodzie Azji stał się niebawem dla nich przysłowiową żyłą
złota. Nie trwało to jednak długo, gdyż wkrótce u wybrzeży Chin pojawili
się nowi „barbarzyńcy", chętni do zastąpienia Portugalczyków w tym
6
intratnym interesie: ich rywale na morzach - Holendrzy, a wkrótce po
nich - Anglicy. W porównaniu z nimi Portugalczycy wydawali się jednak
Chińczykom mniej niebezpieczni i mniej barbarzyńscy. Może dlatego
doszło w roku 1555, po wielu nieudanych próbach, do założenia przy
cichej zgodzie władz w Kantonie stałej portugalskiej bazy na wybrzeżu
Chin. Była nią mała osada rybacka w jednej z zatok delty Rzeki Perłowej,
która po lalach miała stać się „azjatycką perłą korony portugal
skiej"- Makau.
W ślad za kupcami i żeglarzami pojawili się w delcie Rzeki Perłowej
misjonarze. Od samego jednakże początku działalności misyjnej w
Chinach ujawniły się rozbieżności między augustynami i dominikanami z
jednej strony a jezuitami z drugiej. Dotyczyły one metod postępowania w
Chinach. Pierwsi liczyli na skuteczność działania wśród prostych ludzi,
nie uwzględniając istniejących w tym kraju realiów, jezuici zaś postawili
na wyższą hierarchię Państwa Środka i nic zawiedli się w swoich
rachubach.
Człowiekiem, któremu ostatecznie udało się osiedlić na stałe w Chinach
i założyć tu pierwszą stację misyjną, był włoski jezuita Matlco Ricci
(1552-1610). Jako doskonały astronom i matematyk posiadał wszelkie
atuty, aby po przybyciu do Chin w 1583 roku zyskać uznanie mandary-
I. Widok Kantonu od stron) portu - rycina z Legatio liaiarica J Nicuhofa (1667)
7
nów w Kantonie i Czaocingu, gdzie pozwolono mu początkowo zamie
szkać. Potrzebował jednak aż dwudziestu lat, aby móc opuścić połud
niową prowincję nad Rzeką Perłową i dotrzeć w 1601 roku do odległego,
niedostępnego Pekinu.
Wraz z objęciem przez Ricciego stanowiska głównego astronoma na
dworze cesarskim w Pekinie otworzyły się możliwości wyjazdu do Chin
jezuitów z innych katolickich krajów Europy. Wśród trzech Polaków,
którzy w XVII wieku przebywali w Chinach, najbardziej znaną i
kontrowersyjną postacią był Michał Boym.
..Państwo chińskie, jako sami Chińczykowie i księgi ich świadczą,
dawniejszymi czasy z piętnastu prowincji, jako i teraz złożone, wiele
innych państw i krajów pod swoją władzę albo podbiło albo przynajmniej
do dawania rocznego trybutu przymusiło. Cała Japonia, Filipińskie,
Moluckie i inne wyspy, królestwo Bengala, Malaja, Siam, Cocincino,
Tuking, Cambodia. Tibeth z wielką Tartarią aż do morza Kaspijskiego
przedtem do Chin należeć miały, jakoż i po dziś dzień cesarzowi co rok
daninę do Pekinu posyłają”.
Tak rozpoczyna się polski tekst słynnej Relacji Michała Boy ma,
opublikowanej po jego przybyciu z Chin do Europy w roku 1653.
Stanowiła ona autentyczny ówczesny bestseller. W ciągu dwóch lat od jej
pierwszego wydania ukazały się przekłady: włoski, francuski i niemiecki.
Relacja weszła do licznych późniejszych kompilacji tłumaczona na język
angielski, holenderski, portugalski, hiszpański i inne. Polski przekład-z
którego pochodzi powyższy cytat-ukazał się w druku dopiero w 1756
roku.
Nie należy się dziwić, że przybyły do Wenecji i Rzymu ambasador
Mingów tak poszerzył granice Państwa Środka. Dynastia mongolska Juan
(1280-1368). która zasiadała na tronie w Pekinie za czasów pobytu tam
Marco Polo, władała przecież olbrzymimi terytoriami i ich imperium
rzeczywiście obejmowało większość wymienionych przez Boyma obsza
rów. Była to co prawda dynastia obca, ale chińscy kronikarze, o których
misjonarz wspomina na wstępie, nie wykreślili tego okresu ze swej historii.
Ponadto władcy Chin, nie wyłączając dynastii mongolskiej, chętnie
widzieli przed swym ironem w Pekinie obce poselstwa - przeważnie misje
handlowe, które traktowano tu z regułyjako misje polityczne, przybyłe dla
złożenia hołdu Synowi Nieba i potwierdzenia swej uległości wobec
Państwa Środka.
Mimo tych nieścisłości Relacjami dokumentem w pełni wiarygodnym,
8
