Table Of Contentmgr Anna Waligóra
Uwarunkowania zróżnicowania typów przedsiębiorczości społecznej w Polsce
Determinants of diversity in social entrepreneurship types in Poland
Rozprawa doktorska
Promotor: dr hab. Halina Zboroń, prof. nadzw. UEP
Promotor pomocniczy: dr Joanna Schmidt
Poznań 2016
Składam serdeczne podziękowania
dr hab. Halinie Zboroń, prof. nadzw. UEP
oraz
dr Joannie Schmidt
za okazaną życzliwość, pomoc i cenne uwagi
przekazane w trakcie przygotowania
rozprawy doktorskiej.
Spis treści
Table of contents ..................................................................................................................................... 7
Słownik pojęć ........................................................................................................................................ 12
Wyjaśnienie wykorzystanych skrótów .................................................................................................. 16
Wstęp .................................................................................................................................................... 17
Wprowadzenie ...................................................................................................................................... 22
1. Definicje i charakterystyki pojęcia przedsiębiorczości społecznej oraz pojęcia przedsiębiorstwa
społecznego ........................................................................................................................................... 29
1.1. Specyfika przedsiębiorczości społecznej .............................................................................. 35
1.2. Przedsiębiorstwa społeczne a otoczenie rynkowe ................................................................. 36
1.3. Podmioty ekonomii społecznej a przedsiębiorstwa społeczne .............................................. 37
2. Przedsiębiorca i przedsiębiorczość w teorii ekonomii (zarządzania i socjologii) ......................... 39
2.1. Okres przedteoretyczny ekonomii ......................................................................................... 40
Św. Tomasz z Akwinu (1225-1274) ............................................................................................. 40
2.2. Ekonomia klasyczna.............................................................................................................. 41
Adam Smith (1723-1790) ............................................................................................................. 41
Jean-Baptiste Say (1767-1832) ..................................................................................................... 44
2.3. Ekonomia instytucjonalna ..................................................................................................... 46
Thorstein Bunde Veblen (1857-1929) .......................................................................................... 46
2.4. Szkoła austriacka ................................................................................................................... 49
Joseph Alois Schumpeter (1883-1950) ......................................................................................... 49
Israel Kirzner (1930- ) ................................................................................................................... 52
2.5. Ordoliberalizm ...................................................................................................................... 54
Walter Eucken (1891-1950) .......................................................................................................... 54
2.6. Szkoła neoklasyczna (zarządzania) ....................................................................................... 55
Peter Drucker (1909-2005) ........................................................................................................... 55
2.7. Nowa ekonomia polityczna ................................................................................................... 56
James Buchanan (1919-2012) i Gordon Tullock (1922-2014) ..................................................... 56
2.8. Przedsiębiorczość we współczesnej ekonomii ...................................................................... 58
Muhammad Yunus (1940- ) .......................................................................................................... 58
2.9. Czwarty sektor ekonomii? ..................................................................................................... 61
3. Ekonomia społeczna i gospodarka społeczna w Europie i Stanach Zjednoczonych Ameryki ..... 63
3.1. Podejście brytyjskie .............................................................................................................. 64
1
3.1.1. Przykłady brytyjskich przedsiębiorstw społecznych ..................................................... 66
Community Opportunities for Participation in Enterprise Ltd. ..................................................... 67
Forth Sector ................................................................................................................................... 67
3.2. Podejście włoskie .................................................................................................................. 68
3.2.1. Przykłady włoskich przedsiębiorstw społecznych ........................................................ 70
Associazione Cometa .................................................................................................................... 70
Spółdzielnia A.L.P.I. ..................................................................................................................... 70
3.3. Przedsiębiorczość społeczna w Stanach Zjednoczonych ...................................................... 71
3.3.1. Przykłady przedsiębiorstw społecznych funkcjonujących w Stanach Zjednoczonych 72
Catalyst Kitchens .......................................................................................................................... 73
2 Feet Firm .................................................................................................................................... 73
3.4. Porównanie przedsiębiorstw społecznych Europy i Stanów Zjednoczonych ....................... 74
4. Przedsiębiorczość społeczna w Polsce .......................................................................................... 76
4.1. Kontekst historyczny przedsiębiorczości społecznej ............................................................ 76
Samoorganizacja czasu zaborów ................................................................................................... 77
Przedsiębiorczość społeczna w II Rzeczpospolitej ....................................................................... 85
Przedsiębiorczość społeczna w PRL ............................................................................................. 86
Teraźniejszość – od 89’ roku do dzisiaj ........................................................................................ 87
„Stare i nowe” organizacje zrzeszające przedsiębiorstwa społeczne i przedsiębiorców
społecznych ................................................................................................................................... 88
4.2. Kontekst prawny przedsiębiorczości społecznej ................................................................... 90
Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej ........................................................................................... 90
Ustawa o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy ......................................................... 91
Ustawa o fundacjach ..................................................................................................................... 92
Ustawa o spółdzielniach socjalnych .............................................................................................. 92
Ustawa o przedsiębiorczości społecznej - projekt ......................................................................... 95
Statut Towarzystwa Kooperatystów ............................................................................................. 97
Deklaracja Spółdzielczej Tożsamości ........................................................................................... 98
4.3. Kontekst ekonomiczny, gospodarczy i rynkowy funkcjonowania przedsiębiorczości
społecznej .......................................................................................................................................... 99
Czy jest możliwe rozłączenie (prawne, ekonomiczne, instytucjonalne) ekonomii społecznej i
przedsiębiorczości społecznej? ................................................................................................... 102
4.4. Przedsiębiorczość społeczna w obszarze kultury artystycznej ............................................ 103
Spółdzielnie (socjalne?) artystów ............................................................................................... 103
Ekokultury - kooperatywy spożywcze/ spółdzielnie konsumenckie ........................................... 105
4.5. Jak mierzyć wartość działalności przedsiębiorstw społecznych? ....................................... 107
2
5. Teoria i praktyka przedsiębiorczości społecznej ......................................................................... 115
5.1. Podmioty ekonomii społecznej i gospodarki społecznej w Polsce ..................................... 115
Banki spółdzielcze i spółdzielcze kasy oszczędnościowo-kredytowe ........................................ 115
Fundacje i stowarzyszenia ........................................................................................................... 116
Spółdzielnie pracy ....................................................................................................................... 116
Spółdzielnie socjalne ................................................................................................................... 117
Zakłady aktywności zawodowej ................................................................................................. 118
5.2. Relacje przedsiębiorstw społecznych z otoczeniem ............................................................ 120
Powiązania ponadnarodowe ........................................................................................................ 120
Powiązania krajowe .................................................................................................................... 121
Powiązania lokalne...................................................................................................................... 122
5.3. Macierz przedsiębiorstw społecznych ................................................................................. 123
5.4. Metodyka i charakterystyka badań ...................................................................................... 125
Cel pracy i problem badawczy .................................................................................................... 125
Hipotezy badawcze ..................................................................................................................... 126
Pytania badawcze ........................................................................................................................ 131
Metody i techniki badawcze ........................................................................................................ 132
Ogólna charakterystyka przeprowadzonych badań ..................................................................... 135
Ogólna charakterystyka badanych obiektów............................................................................... 139
6. Przedsiębiorstwa społeczne – studia przypadków ...................................................................... 142
6.1. Podmioty, w których dominuje zorientowanie na realizację założeń umowy społecznej... 142
6.1.1. Spółdzielnia socjalna Dobra Spółdzielnia Socjalna .................................................... 142
Geneza powstania przedsiębiorstwa ........................................................................................... 143
Charakterystyka przedsiębiorców ............................................................................................... 145
Działania i produkty przedsiębiorstwa ........................................................................................ 148
Sfera finansowa działalności ....................................................................................................... 150
Otoczenie społeczno-instytucjonalne przedsiębiorstwa .............................................................. 151
Dlaczego Dobra Spółdzielnia Socjalna jest przedsiębiorstwem społecznym, w którym dominuje
realizacja założeń umowy społecznej? ........................................................................................ 155
6.1.2. Spółdzielnia socjalna Wspólny Stół ............................................................................ 155
Geneza powstania przedsiębiorstwa ........................................................................................... 156
Charakterystyka przedsiębiorców ............................................................................................... 157
Działania i produkty przedsiębiorstwa ........................................................................................ 159
Sfera finansowa działalności ....................................................................................................... 162
Otoczenie społeczno-instytucjonalne przedsiębiorstwa .............................................................. 163
3
Dlaczego Spółdzielnia Socjalna Wspólny Stół jest przedsiębiorstwem społecznym, w którym
dominuje orientacja na realizację założeń umowy społecznej? .................................................. 167
6.2. Podmioty, w których dominuje zorientowanie na realizację założeń etycznych ................ 167
6.2.1. Spółdzielnia Socjalna Ruchomości ............................................................................. 167
Geneza powstania przedsiębiorstwa ........................................................................................... 168
Charakterystyka przedsiębiorców ............................................................................................... 169
Działania i produkty przedsiębiorstwa ........................................................................................ 171
Sfera finansowa działalności ....................................................................................................... 175
Otoczenie społeczno-instytucjonalne przedsiębiorstwa .............................................................. 176
Dlaczego Spółdzielnia Socjalna Ruchomości jest przedsiębiorstwem społecznym, w którym
dominuje orientacja na realizację założeń etycznych? ................................................................ 179
6.2.2. Fundacja Centrum Amarant ........................................................................................ 180
Geneza powstania przedsiębiorstwa ........................................................................................... 180
Charakterystyka przedsiębiorców ............................................................................................... 182
Działania i produkty przedsiębiorstwa ........................................................................................ 183
Sfera finansowa działalności ....................................................................................................... 188
Otoczenie społeczno-instytucjonalne przedsiębiorstwa .............................................................. 189
Dlaczego Fundacja Centrum Amarant jest przedsiębiorstwem społecznym, w którym dominuje
orientacja na realizację założeń etycznych? ................................................................................ 192
6.3. Podmioty, w których dominuje zorientowanie na realizację założeń socjalnych ............... 193
6.3.1. Stowarzyszenie Pogotowie Społeczne ........................................................................ 193
Geneza powstania przedsiębiorstwa ........................................................................................... 194
Charakterystyka przedsiębiorców ............................................................................................... 196
Działania i produkty przedsiębiorstwa ........................................................................................ 197
Sfera finansowa działalności ....................................................................................................... 200
Otoczenie społeczno-instytucjonalne przedsiębiorstwa .............................................................. 203
Dlaczego Pogotowie Społeczne jest przedsiębiorstwem społecznym, w którym dominuje
orientacja na realizację założeń socjalnych? ............................................................................... 207
6.3.2. Stowarzyszenie na Rzecz Spółdzielni Socjalnych ...................................................... 207
Geneza powstania przedsiębiorstwa ........................................................................................... 208
Charakterystyka przedsiębiorców ............................................................................................... 209
Działania i produkty przedsiębiorstwa ........................................................................................ 210
Sfera finansowa działalności ....................................................................................................... 212
Otoczenie społeczno-instytucjonalne przedsiębiorstwa .............................................................. 213
Dlaczego Stowarzyszenie na Rzecz Spółdzielni Socjalnych jest przedsiębiorstwem społecznym,
w którym dominuje orientacja na realizację założeń socjalnych? .............................................. 216
6.4. Podmioty, w których dominuje zorientowanie na realizację założeń ekonomicznych ....... 216
4
6.4.1. Brisman Kawowy Bar ................................................................................................. 216
Geneza powstania przedsiębiorstwa ........................................................................................... 217
Charakterystyka przedsiębiorców ............................................................................................... 218
Działania i produkty przedsiębiorstwa ........................................................................................ 220
Sfera finansowa działalności ....................................................................................................... 222
Otoczenie społeczno-instytucjonalne przedsiębiorstwa .............................................................. 223
Dlaczego Brisman Kawowy Bar jest przedsiębiorstwem społecznym, w którym dominuje
orientacja na realizację założeń ekonomicznych? ....................................................................... 226
6.4.2. Zakład Makerspace ..................................................................................................... 227
Geneza powstania przedsiębiorstwa ........................................................................................... 228
Charakterystyka przedsiębiorców ............................................................................................... 230
Działania i produkty przedsiębiorstwa ........................................................................................ 231
Sfera finansowa działalności ....................................................................................................... 234
Otoczenie społeczno-instytucjonalne przedsiębiorstwa .............................................................. 239
Dlaczego Zakład Makerspace jest przedsiębiorstwem społecznym, w którym dominuje
orientacja na realizację założeń ekonomicznych? ....................................................................... 241
7. Podsumowanie ............................................................................................................................ 242
7.1. Wnioski i refleksje z przeprowadzonych badań .................................................................. 242
7.2. Weryfikacja celów i hipotez badawczych ........................................................................... 245
7.3. Rekomendacje dla rozwoju przedsiębiorczości społecznej w Polsce ................................. 246
Rekomendacje dotyczące nazewnictwa stosowanego w obszarze ekonomii społecznej,
gospodarki społecznej i przedsiębiorczości społecznej .............................................................. 246
Rekomendacje dotyczące ujmowania gospodarki społecznej jako sektora gospodarki .............. 247
Rekomendacje dotyczące zwiększenia dostępu do zakładania przedsiębiorstw społecznych .... 247
Rekomendacje dotyczące agregowania wiedzy w obszarze ekonomii społecznej, gospodarki
społecznej i przedsiębiorczości społecznej ................................................................................. 248
Rekomendacje dotyczące implementacji przedsiębiorczości społecznej do polityki społecznej 249
Rekomendacje dotyczące kalkulacji ekonomicznej funkcjonowania przedsiębiorstw społecznych
..................................................................................................................................................... 250
Rekomendacje dotyczące korzystania z historycznych, współczesnych europejskich i
współczesnych amerykańskich doświadczeń ekonomii społecznej ............................................ 251
Bibliografia ......................................................................................................................................... 253
Spis publikacji zwartych i artykułów .............................................................................................. 253
Wykaz artykułów prasowych .......................................................................................................... 268
Wykaz źródeł internetowych........................................................................................................... 268
Wykaz tabel......................................................................................................................................... 274
Wykaz rysunków ................................................................................................................................. 275
5
Wykaz fotografii ................................................................................................................................. 276
Summary ............................................................................................................................................. 277
6
Table of contents
Glossary ................................................................................................................................................ 12
Acronyms and abbreviations ................................................................................................................. 16
Preface ................................................................................................................................................... 17
Introduction ........................................................................................................................................... 22
1. Definitions and characteristics of the concept of social entrepreneurship and the concept of social
enterprise ............................................................................................................................................... 29
1.1. The specificity of social entrepreneurship ................................................................................. 35
1.2. Social enterprises and business environment ............................................................................. 36
1.3. Social economy actors and social enterprises ............................................................................ 37
2. The entrepreneur and entrepreneurship in the economic (management and sociological) theory 39
2.1. The pre-theoretical period in economics .................................................................................... 40
St. Thomas Aquinas (1225-1274) ................................................................................................ 40
2.2. Classical economics ................................................................................................................... 41
Adam Smith (1723-1790) ............................................................................................................. 41
Jean-Baptiste Say (1767-1832) ..................................................................................................... 44
2.3. Institutional economics .............................................................................................................. 46
Thorstein Bunde Veblen (1857-1929) .......................................................................................... 46
2.4. The Austrian school ................................................................................................................... 49
Joseph Alois Schumpeter (1883-1950) ......................................................................................... 49
Israel Kirzner (1930- ) ................................................................................................................... 52
2.5 Ordoliberalism ............................................................................................................................ 54
Walter Eucken (1891-1950) .......................................................................................................... 54
2.6 Neoclassical theory (of management) ......................................................................................... 55
Peter Drucker (1909-2005) ........................................................................................................... 55
2.7. New Political Economy.............................................................................................................. 56
James Buchanan (1919-2012) and Gordon Tullock (1922-2014) ................................................. 56
2.8 Entrepreneurship in contemporary economics ............................................................................ 58
Muhammad Yunus (1940- ) .......................................................................................................... 58
2.9. The fourth sector of the economy? ............................................................................................. 61
3. Social economics and social economy in Europe and the United States ...................................... 63
3.1. The UK approach .................................................................................................................. 64
3.1.1. Examples of UK social enterprises ............................................................................... 66
Community Opportunities for Participation in Enterprise Ltd. ..................................................... 67
Forth Sector ................................................................................................................................... 67
7
3.2. The Italian approach .............................................................................................................. 68
3.2.1. Examples of Italian social enterprises ........................................................................... 70
Associazione Cometa .................................................................................................................... 70
Cooperative A.L.P.I. ..................................................................................................................... 70
3.3. Social entrepreneurship in the United States......................................................................... 71
3.3.2. Examples of social enterprises operating in the United States ...................................... 72
Catalyst Kitchens .......................................................................................................................... 73
2 Feet Firm .................................................................................................................................... 73
3.4. Comparison of social enterprises in Europe and the United States ....................................... 74
4. Social entrepreneurship in Poland ................................................................................................. 76
4.1. The historical context of social entrepreneurship ................................................................. 76
Self-organization of the Partitions time ........................................................................................ 77
Social entrepreneurship in the interwar Poland ............................................................................. 85
Social entrepreneurship in the Communist Poland ....................................................................... 86
The present time: from ‘89 until today ......................................................................................... 87
“Old and new” organizations associating social enterprises and social entrepreneurs ................. 88
4.2. The legal context of social entrepreneurship ......................................................................... 90
The Polish Constitution ................................................................................................................. 90
The Act on Employment Promotion and Labour Market Institutions ........................................... 91
The Act on Charities ..................................................................................................................... 92
The Act on Social Cooperatives .................................................................................................... 92
The Bill on Social Entrepreneurship ............................................................................................. 95
The Charter of Towarzystwo Kooperatystów [Cooperative Movement Association] .................. 97
The Statement on the Cooperative Identity ................................................................................... 98
4.3. The economics-, economy- and market-related context of social entrepreneurship ............. 99
Is it possible to separate (legally, economically, institutionally) social economy and social
entrepreneurship? ........................................................................................................................ 102
4.4. Social entrepreneurship in the field of artistic culture ........................................................ 103
(Social?) co-operatives of artists ................................................................................................. 103
Ecocultures – grocery / consumer cooperatives .......................................................................... 105
4.5. How to measure the value of social enterprises? ................................................................ 107
5. Theory and practice of social entrepreneurship .......................................................................... 115
5.1. Actors of social economics and social economy in Poland................................................. 115
Cooperative banks and cooperative savings and credit unions ................................................... 115
Foundations and associations ...................................................................................................... 116
Specialist work cooperatives ....................................................................................................... 116
8
Description:liberalny. Herman Schultz-. Delitzsch spółdzielnie oszczędnościowo- społecznej, https://www.rpo.gov.pl/sites/default/files/13220556010.pdf [dostęp: Kotler P., Keller K. L., 2012, Marketing, Dom Wydawniczy Rebis, Poznań.
