Table Of ContentMETODOLOGIJA PROUČAVANJA
PRAISTORIJSKIH KOŠTANIH INDUSTRIJA
Serbian Archaeological Society
Selena Vitezović
METHODOLOGY FOR STUDYING
PREHISTORIC OSSEOUS INDUSTRIES
Belgrade
2016
Srpsko arheološko društvo
Selena Vitezović
METODOLOGIJA PROUČAVANJA
PRAISTORIJSKIH KOŠTANIH INDUSTRIJA
Beograd
2016
Izdavač / Published by
Srpsko arheološko društvo
Beograd, Čika-Ljubina 18-20
Za izdavača / For the publisher
Adam Crnobrnja
Recenzenti / Reviewed by
Dušan Mihailović
Dragana Antonović
Lektura i korektura / Proofreading
Aleksandra Šulović
Grafička oprema / Graphic layout
Amalija Vitezović
Korica / Cover
Mihajlo Vitezović
Printed by / Štampa
DC Grafički centar
Savski nasip 7, 11070 Novi Beograd
Print run / Tiraž
100
ISBN 978-86-80094-04-5
Štampanje ove knjige finansijski je podržalo Ministarstvo prosvete, nauke i
tehnološkog razvoja Republike Srbije. Knjiga predstavlja rezultat rada na projektima
OI 177020 i III 47001 koje finansira Ministarstvo prosvete, nauke i tehnološkog
razvoja Republike Srbije.
SADRŽAJ
Reč unapred ............................................................................................................................... 7
I. Uvod. Koštani artefakti u praistoriji ..................................................................................... 9
II. Istorija istraživanja praistorijskih koštanih industrija ...................................................... 17
III. Osnovna metodologija. Terminologija ............................................................................... 23
IV. Metodološki i teorijski okviri za proučavanje ................................................................. 31
V. Koštane sirovine i njihova svojstva .................................................................................... 39
VI. Tafonomski tragovi na kostima ........................................................................................ 53
VII. Tehnologija obrade koštanih sirovina ............................................................................. 63
VIII. Tipološka klasifikacija .................................................................................................... 79
IX. Upotreba koštanih predmeta ............................................................................................ 99
X. Zaključna razmatranja ..................................................................................................... 109
Methodology for studying prehistoric osseous industries. Summary ................................ 111
Bibliografija ............................................................................................................................ 119
Metodologija proučavanja praistorijskih koštanih industrija
Reč unapred
U ovoj knjizi dat je pregled osnovne meto- Knjiga je zamišljena kao uvod i pregled
dologije za analizu koštanih artefakata u prai- relevantne literature za sve istraživače čiji se
storiji – od početnog prepoznavanja i izdvaja- profesionalni interes dodiruje sa koštanom
nja artefakata i osnovne terminologije, preko industrijom i tehnologijom u praistoriji uop-
rekonstrukcije tehnologije izrade, osnove ti- šte, i kao eventualna početna tačka za dalja
poloških klasifikacija, do analize mesta i zna- istraživanja za sve one koje imaju veće inte-
čaja koštane industrije u svakodnevnom i ri- resovanje za proučavanje koštane industrije.
tualnom životu praistorijskih zajednica. Ova knjiga nije konačna, već je više početak
Knjiga je zasnovana na mom iskustvu, i uvod. S jedne strane, metodologija se stalno
pre svega u izradi magistarske teze Košta- menja i usavršava, ali i naš pogled na posto-
na industrija u neolitu srednjeg Pomoravlja jeće podatke o prošlim zajednicama menja se
(2007) i doktorske disertacije Koštana indu- sa novim saznanjima i gledamo ih iz drukčije
strija u starijem i srednjem neolitu centralnog perspektive. No, osnovni cilj jeste da prika-
Balkana (2011a), kao i radu na analizi pra- žem presek osnovnih i aktuelnih metoda i na-
istorijskih koštanih industrija iz različitih glasim značaj šireg i opsežnijeg proučavanja
perioda, od mezolita do gvozdenog doba, sa koštane industrije kao važnog segmenta prai-
preko trideset lokaliteta sa teritorija Srbije, storijskih tehnologija.
Bugarske, Bosne i Hercegovine i Hrvatske. Dugujem zahvalnost velikom broju ko-
Osim toga, delovi knjige se oslanjaju na ne- lega koje su doprinele mom razmišljanju i
koliko predavanja i radova sa konferencija, radu na ovoj knjizi, bilo komentarima i raz-
uglavnom predstavljenih na godišnjim sku- govorima, bilo pozajmljenom literaturom,
povima Srpskog arheološkog društva i na bilo poverenim materijalom sa svojih istraži-
skupovima Metodologija i arheometrija, koje vanja ili iz svojih zbirki: to su kolege iz Ar-
od 2013. godine organizuje Filozofski fakul- heološkog instituta, Aleksandar Bulatović,
tet u Zagrebu, kao i na rad objavljen u zbor- Dragana Antonović, Josip Šarić, Nataša Mi-
niku Bioarheologija na Balkanu: bilans i per- ladinović-Radmilović, Slaviša Perić, Sofija
spektive (2013). Petković, Vojislav Filipović, Gordana Jeremić
Mada je veliki deo knjige opšteg karaktera, i drugi, zatim iz ostalih institucija Agnes Se-
odnosno metodologija koja je predstavljena u kereš iz Gradskog muzeja u Subotici, Alek-
velikoj se meri odnosi na analize industrija sandar Bačkalov iz Muzeja u Prištini, Branka
od koštanih sirovina od najranije praistorije Zorbić iz Narodnog muzeja u Kragujevcu,
do današnjih dana (posebno poglavlja III, IV, Dubravka Nikolić, Jelena Bulatović, Miodrag
VI), ipak nije bilo moguće predstaviti sve re- Sladić i Vesna Dimitrijević sa Filozofskog
levantne metodološke aspekte za sve periode fakulteta Univerziteta u Beogradu, Gordan
i sve regione. Kada se radi o tipološkim siste- Janjić iz Muzeja Krajine u Negotinu, Jelena
mima, mada su predstavljeni opšti principi, Kondić, Duško Šljivar, Jovan Mitrović, Adam
postoje znatne razlike u tipološkom reperto- Crnobrnja i ostale kolege iz Narodnog muze-
aru tokom vremena, a najkrupnija razlika u ja u Beogradu, Igor Jovanović i Marija Jovičić
istorijskim društvima jeste na polju tehnolo- iz Muzeja rudarstva i metalurgije u Boru, Je-
gije i tipologije – načina obrade, organizacije lena i Vojislav Đorđević iz Narodnog muzeja
proizvodnje i same funkcije gotovih proizvo- u Pančevu, Julka Kuzmanović iz Narodnog
da. Stoga je knjiga ograničena na praistorijski muzeja Toplice u Prokuplju, Katarina Dmi-
period, i njen najveći deo fokusiran je na peri- trović iz Narodnog muzeja u Čačku, Lidija
ode mezolita, neolita i eneolita te na geograf- Milašinović iz Narodnog muzeja u Kikin-
ski prostor Jugoistočne Evrope. di, Ljubiša Vasiljević iz Narodnog muzeja u
7
Metodologija proučavanja praistorijskih koštanih industrija
Kruševcu, Maja Živković iz Zavoda za zaštitu geologiju kvartara HAZU, Kazimir Miculinić,
spomenika kulture u Pančevu, Nebojša Vido- paleontolog iz Zagreba, Alice Choyke sa Cen-
vić iz Muzejske jedinice u Odžacima, Marija tral European Univerziteta u Budimpešti,
Jovanović i Jelka Petrović iz Muzeja Vojvodi- Laszlo Bartosiewicz sa Eötvös Loránd Uni-
ne, Ratko Katunar i Nenad Šošić iz Narodnog verziteta u Budmpešti, Zsuzsanna Tóth sa
muzeja u Smederevskoj Palanci, Slobodan Instituta za arheološke nauke Eötvös Loránd
Velimirović iz Zavičajnog muzeja u Rumi, Univerziteta u Budmpešti, Isabelle Sidéra i
Snežana Marinković iz Narodnog muzeja u Eva David iz CNRS-a, Laboratoire Préhistoi-
Zrenjaninu, Sonja Perić i Rade Petrović iz re et Technologie, pri Univerzitetu u Parizu,
Zavičajnog muzeja u Jagodini, Vesna Vučko- John Gorczyk i Nerrissa Russell sa Cornell
vić iz Zavičajnog muzeja u Paraćinu, Tatja- Univerziteta u Nju Džersiju, Corneliu Beldi-
na Trajković-Filipović iz Narod nog muzeja u man sa Univerziteta „Dimitrie Cantemir” iz
Nišu, Aleksandar Jašarević iz Muzeja u Do- Bukurešta, Vida Rajkovača i Miljana Radivo-
boju, Krum Bačvarov, Vasil Nikolov i Petar jević sa Univerziteta u Kembridžu. Posebno,
Leštakov iz Nacionalnog arheološkog institu- međutim, moram zahvaliti Andreju Starovi-
ta sa muzejem u Sofiji, Nadežda Todorova sa ću, kustosu Narodnog muzeja u Beogradu,
Istorijskog fakulteta Sofijskog univerziteta koji me je kao šef seminara za arheologiju u
„Ćirilo i Metodije”, Petar Zidarov sa Bugar- Istraživačkoj stanici Petnica prvi uputio na
skog novog univerziteta, Dragana Rajković i koštane alatke i prvi mi poverio zbirku pred-
Marina Kovač iz Muzeja Slavonije u Osijeku, meta na analizu, i prof. dr Dušanu Mihailo-
Jacqueline Balen, Sanjin Mihelić i Vedrana viću, koji me je usmeravao kao mentor na
Krištofić iz Arheološkog muzeja u Zagrebu, magistarskim studijama i tokom izrade dok-
Siniša Radović iz Zavoda za paleontologiju i torske teze.
8
Metodologija proučavanja praistorijskih koštanih industrija
I. UVOD. KOŠTANI ARTEFAKTI U PRAISTORIJI.
Koštane sirovine, odnosno tvrde sirovine odbici od koštanog jezgra roga, nađeni na
životinjskog porekla spadaju u najpristupač- lokalitetu Svartkrans (Swartkrans) u Juž-
nije sirovine koje su praistorijske zajednice noafričkoj republici, verovatno korišćeni za
koristile. Izuzev skeletnih elemenata egzo- kopanje legla termita. Ovo, međutim, nisu
tičnih životinja (poput slonovače), najveći formalne alatke, već više ad hoc upotrebljeni
deo koštanih sirovina bio je neposredno do- fragmenti, oblikovani tokom upotrebe. Naj-
stupan, i to u srazmerno velikim količinama, stariji svesno oblikovani artefakti mogli bi biti
u samom staništu ili u najbližem okruženju. oni sa lokaliteta Broken Hil (Broken Hill) u
Stoga ne iznenađuje što su ove sirovine bile Zambiji, koje je najverovatnije koristio Homo
ne samo u praistoriji nego i u poznijim perio- heidelbergensis. Njihova je starost procenjena
dima nezaobilazne u izradi čitavog niza pred- na oko 300.000 do 140.000 godina (Barham
meta – od upotrebnih do ukrasnih i umetnič- et al. 2002).
kih. Specifična fizičko-hemijska i mehanička Nazubljeni i nenazubljeni koštani projek-
svojstva čine ih posebno pogodnim za razno- tili otkriveni sa grupe lokaliteta Katanda u
vrsne predmete; ove su sirovine elastičnije od Kongu pouzdano su datovani na oko 80.000–
kamena, ali tvrđe od drveta. Osim toga, obič- 90.000 BP (Brooks et al. 1995, Yellen et al.
no je bilo dovoljno samo doterati već prirod- 1995). Sa lokaliteta Blombos (Blombos Cave)
no pogodan oblik kosti ili roga da bi se dobio u južnoj Africi potiče 28 šila i šiljaka, od kojih
gotov proizvod. Blistava bela boja, ali i samo neki imaju urezane podužne linije, kao i 41
poreklo od pojedinih životinja ponekad pred- perla od mekušaca Naussarius kraussianus.
metima od ovih sirovina daju i određenu sim- Nalaz je sigurno datovan u 70.000–75.000 go-
boličku vrednost, štaviše, upravo poreklo od dina BP (Henshilwood & Sealy 1997; d’Errico
živih životinja često ove predmete čini sim- et al. 2001; d’Errico et al. 2005).
bolom bogatstva i/ili prestiža u mnogim kul- U Evropi, zasad najstarije poznate alatke
turama (e. g., Pickenpaugh 1997; cf. i Choyke od koštanih sirovina jesu one sa lokaliteta
2010a, 2010b). Šeningen (Schöningen) u Nemačkoj. Ovaj je
Koštane alatke pojavljuju se vrlo rano u lokalitet čuven po nalazima drvenih kopalja, i
praistoriji, štaviše, pojava koštane tehnolo- u takozvanom „horizontu sa kopljima” (spear
gije smatra se jednom od odlika modernog horizon) pronađeno je i osamdeset osam ko-
čovekovog ponašanja (cf. Rosell et al. 2011: štanih artefakata. Zbirka obuhvata veći broj
125), i pojedini istraživači čak smatraju po- dijafiza dugih kostiju, uglavnom konja, i tri
četke upotrebe koštanih sirovina „jednim od rebra, koji su korišćeni kao retušeri za oš-
najvažnijih stadijuma u evoluciji ljudskog trenje i popravljanje kremenih alatki. Pored
roda” (d’Errico 1993: 298)1. toga, epifize metapodijalnih kostiju konja i
Gotovo da nema zajednice bilo iz prošlosti bizona korišćene su kao perkuteri, da se slo-
bilo iz sadašnjosti koja nije koristila koštane me kosti koje sadrže koštanu srž, a pojedini
sirovine, a kod nekih su one bile važnije od, od ovih „metapodijalnih čekića” iskorišće-
na primer, kamena. Najstarije upotrebljene ni su i za okresivanje, što ih čini verovatno
koštane sirovine vezuju se za vrstu Australo- najranijim višefunkcionalnim alatkama (van
pithecus robustus (Backwell & d’Errico 2001; Kolfshoten et al. 2015).
d’Errico & Backwell 2003), datovane na oko Kosti modifikovane direktnom perkusi-
1,8 do 1 milion godina starosti. U pitanju su jom spadaju u najranije artefakte i u posled-
nje vreme su identifikovane na nekoliko loka-
1 “The first use as raw material of bone, antler and ivo-
liteta iz donjeg paleolita u Evropi, kao što su
ry is probably one of the most important stages in the
evolution of humankind” – d’Errico 1993: 298. Vertešseleš (Vertesszöllös) u Mađarskoj, Bil-
9
