Metoda analizy strategicznej działań na rzecz ochrony środowiska w zakładach przemysłu ...

254 Pages·2015·30.16 MB·Polish

by  Łuczak, Agata Anna

PPoolliitteecchhnniikkaa PPoozznnaańska Wydział Inżynierii Zarządzania

METODA AAANNNAAALLLIIIZZZYYY SSSTTTRRRAAATTTEEEGGGIIICCCZZZNNNEEEJ
DDZZIIAAŁŁAAŃŃ NNAA RRZZEECCZZ OOCCHHRROONNYY
ŚŚRROODDOOWWIISSKKAA WW ZZAAKKŁŁAADDAACCHH PPRRZZEEMMYYSSŁŁUU

CCHHEEMMIICCZZNNEEGGOO
Rozprawa doktorska

PPrroommoottoorr:: prof. dr hab. inż. Leszek Pacholski

PPrroommoottoorr ppoommooccnniicczzyy:: ddrr iinnżż.. MMaałłggoorrzzaattaa JJaassiiuulleewwiicczz - KKaacczzmmaarreekk

AGATA ŁUCZAK
POZNAŃ 2015
Szczególne podziękowania składam promotorom
profesorowi Leszkowi Pacholskiemu oraz
doktor Małgorzacie Jasiulewicz-Kaczmarek,
za poświęcony czas oraz cenne uwagi.
Szczególnie dziękuję mojemu mężowi za pomoc,
wsparcie, wyrozumiałość i rozmowy do białego rana.

Pracę dedykuję moim rodzicom
oraz mojemu największemu szczęściu - Oliwii.
Spis treści
1. WPROWADZENIE ...................................................................................................................................................... 1
1.1. UZASADNIENIE PODJĘCIA TEMATU............................................................................................................................ 1
1.2. CEL I ZAKRES PRACY ................................................................................................................................................ 3
1.3. OGÓLNA METODA REALIZACJI ROZPRAWY ................................................................................................................ 4
2. TEORETYCZNE PODSTAWY PROBLEMU .......................................................................................................... 7
2.1. ZARZĄDZANIE STRATEGICZNE I ANALIZA STRATEGICZNA ........................................................................................ 7
2.2. ZARZĄDZANIE ŚRODOWISKOWE .............................................................................................................................. 18
2.2.1. Przesłanki i procesy zarządzania środowiskowego ........................................................................................ 18
2.2.2. Cele i strategie przedsiębiorstw w zakresie ochrony środowiska oraz narzędzia ich opracowywania .......... 23
3. CHARAKTERYSTYKA PRZEMYSŁU CHEMICZNEGO W POLSCE ............................................................ 35
3.1. PRZEMYSŁ CHEMICZNY A BEZPIECZEŃSTWO PRACY I OCHRONA ŚRODOWISKA ....................................................... 38
3.2. SYSTEMY ZARZĄDZANIA ORAZ PROGRAMY ZWIĄZANE Z OCHRONĄ ŚRODOWISKA W PRZEMYŚLE CHEMICZNYM .... 42
4. KONCEPCJA METODY I MODEL DECYZYJNY............................................................................................... 46
4.1. PIERWOTNA KONCEPCJA METODY ANALIZY STRATEGICZNEJ DZIAŁAŃ NA RZECZ OCHRONY ŚRODOWISKA ............. 46
4.2. WYODRĘBNIENIE GRUP CZYNNIKÓW ORAZ CZYNNIKÓW SZCZEGÓŁOWYCH ISTOTNYCH DLA ANALIZY
STRATEGICZNEJ DZIAŁAŃ NA RZECZ OCHRONY ŚRODOWISKA ........................................................................................ 54
4.3. KONCEPCJA DORADCZEGO SYSTEMU EKSPERTOWEGO ............................................................................................ 60
4.4. OGRANICZENIE LICZBY CZYNNIKÓW ISTOTNYCH W PODEJMOWANIU DECYZJI NA RZECZ OCHRONY ŚRODOWISKA –
METODA DELFICKA ........................................................................................................................................................ 61
4.5. MODELOWANIE STRATEGII DECYZYJNYCH ............................................................................................................. 67
4.5.1. Czynniki, strategie i skale semantyczne .......................................................................................................... 67
4.5.2. Modelowanie skal semantycznych .................................................................................................................. 81
4.5.3. Ustalenie reguł wnioskowania ........................................................................................................................ 87
5. ASPEKT APLIKACYJNY PROBLEMU ................................................................................................................ 92
5.1. TWORZENIE MODELU W ŚRODOWISKU MATLAB ..................................................................................................... 92
5.2. EMPIRYCZNY WEKTOR CZYNNIKÓW WEJŚCIOWYCH DO MODELU .......................................................................... 105
5.3. IDENTYFIKACJA DZIAŁAŃ NA RZECZ OCHRONY ŚRODOWISKA ............................................................................... 105
6. PODSUMOWANIE .................................................................................................................................................. 111
6.1. KONKLUZJE .......................................................................................................................................................... 111
6.2. KIERUNKI DALSZYCH BADAŃ ................................................................................................................................ 112
SPIS RYSUNKÓW ....................................................................................................................................................... 113
SPIS TABEL ................................................................................................................................................................. 114
SPIS WYKRESÓW ...................................................................................................................................................... 115
ZAŁĄCZNIK NR 1. ..................................................................................................................................................... 116
ZAŁĄCZNIK NR 2. ..................................................................................................................................................... 120
ZAŁĄCZNIK NR 3. ..................................................................................................................................................... 121
ZAŁĄCZNIK NR 4. ..................................................................................................................................................... 125
LITERATURA .............................................................................................................................................................. 128
SUPLEMENT ............................................................................................................................................................... 143
Stosowane skróty

Stosowane skróty

SGJ – Strategiczne Jednostki Gospodarcze
IPPC – (ang. Integrated Pollution Prevention and Control) Zintegrowane Zapobieganie i
Ograniczanie Zanieczyszczeń
BAT – (ang. Best Available Techniques) Najlepsze Dostępne Techniki
BREF – (ang. Best Available Techniques Reference Document) Dokument Referencyjny
BAT
OECD – (ang. Organization for Economic Co-operation and Development) Organizacja
Współpracy Gospodarczej i Rozwoju
WSCh – Wielka Synteza Chemiczna
CEFIC – (ang. European Chemical Industry Council ) Europejska Rada Przemysłu
Chemicznego
DDT – dichlorodifenylotrichloroetan
EU ETS – (ang. European Union Emission Trading Scheme) Europejski System Handlu
Emisjami
PRTR – (ang. European Pollutant Release and Transfer Register) Europejski Rejestr
Uwalniania i Transferu Zanieczyszczeń
REACH – (ang. Registration, Evaluation and Authorisation of Chemicals) rozporządzenie w
sprawie rejestracji, oceny, udzielania zezwoleń i stosowanych ograniczeń w zakresie
chemikaliów
PIPCh – Polska Izba Przemysłu Chemicznego
CIOP – Centralny Instytut Ochrony Pracy
EPA – (ang. Environmental Protection Agency) Agencja Ochrony Środowiska
FOŚiGW – Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej
BOŚ – Bank Ochrony Środowiska
GUS – Główny Urząd Statystyczny
EBOR – Europejski Bank Odbudowy i Rozwoju
Wprowadzenie
1. WPROWADZENIE
1.1. Uzasadnienie podjęcia tematu
Degradacja środowiska przyrodniczego jest istotną przyczyną pogarszania się jakości życia. Stwarza
bariery dla alokacji kapitału na zdegradowanych terenach oraz wymusza zmianę oceny procesów
gospodarczych skłaniając do reorientacji gospodarki na rzecz zrównoważonego rozwoju. Model takiej
gospodarki zakłada odpowiednio i świadomie ukształtowane relacje pomiędzy wzrostem gospodarczym,
dbałością o środowisko a jakością życia. Polityczna koncepcja zrównoważonego rozwoju jest efektem pracy
Światowej Komisji ds. Środowiska i Rozwoju. Komisja ta przyczyniła się do zwołania Szczytu Ziemi w Rio
de Janeiro w 1992 roku, na którym to przyjęto dokumenty określające fundamentalne zasady w polityce
społeczno-gospodarczej nakazujące uwzględniać ochronę środowiska.
Ewolucja prawodawstwa ochrony środowiska w Polsce również zmierza do uwzględnienia założeń
rozwoju zrównoważonego. Szczególnym tego przejawem było wejście w życie ustawy Prawo ochrony
środowiska z dnia 27 kwietnia 2001 roku, transponującej Dyrektywę 96/61/EC zwaną Dyrektywa IPPC
(Integrated Pollution Prevention and Control), w której art. 201 ust.2 nakłada na przedsiębiorstwa
posiadające instalacje mogące powodować znaczne zanieczyszczenie poszczególnych elementów
przyrodniczych bądź środowiska jako całości, stosowanie najlepszych dostępnych technologii. Wykaz tych
instalacji zawiera Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 26 lipca 2002 roku [Dz. U. 02.122.1055 z
dnia 1 sierpnia 2002 r.]. Wykaz ten obejmuje konkretne instalacje przemysłu energetycznego,
metalurgicznego i hutnictwa, przemysłu mineralnego, gospodarki odpadami oraz przemysłu chemicznego,
który jest w kręgu zainteresowania niniejszej pracy.
Biorąc pod uwagę fakt, że prawo ochrony środowiska oraz dyrektywa IPPC nakłada na
przedsiębiorstwa szczególnie uciążliwe ustawowy obowiązek wprowadzenia i wykorzystywania najlepszych
dostępnych technologii, należy przyjąć, że ekologizacja jest warunkiem koniecznym do prowadzenia
działalności, a regulacje prawne są elementem nadrzędnym, wymuszających te działania. Doświadczenia
wskazują, że przedsiębiorstwa nie są przygotowane do przeprowadzenia narzuconych im prawnie zmian.
Dostosowywanie się do nich poprzez przeprowadzanie działań operacyjnych czy taktycznych nierzadko
wiąże się z utratą równowagi ekonomicznej. Można więc przyjąć, że prawo jest pierwszym elementem
wymuszającym ekologizację działalności przedsiębiorstw szczególnie uciążliwych. Drugim elementem są
wysokie koszty korzystania ze środowiska, stanowiące nierzadko 20% całkowitych kosztów ich działalności.
Przykładowo średnie koszty ochronny środowiska z tytułu opłat za wprowadzanie gazów lub pyłów do
powietrza, wprowadzanie ścieków do wód lub ziemi, pobór wody i składowanie odpadów w 2005 roku
wynosiły 3 mln zł na firmę (100 mln zł zgłoszone przez 33 ankietowane firmy) [PIPCH, Raport
środowiskowy 2005], w 2007 roku wynosiły już 3,7 mln zł (74,4 mln zł zgłoszone przez 20 ankietowanych
firm) [PIPCH, Raport środowiskowy 2007], w 2011 roku 4,1 mln zł (106 mln zł zgłoszone przez 26
ankietowanych firm) [PIPCH, Raport środowiskowy 2011], w 2012 roku 4,9 mln zł (114 mln zł zgłoszone
przez 23 ankietowane firmy) [PIPCH, Raport środowiskowy 2011]. Struktura udziału poszczególnych opłat
była porównywalna do lat ubiegłych, gdzie największy udział stanowiły opłaty z tytułu wprowadzania
gazów i pyłów do powietrza (ponad 50% w strukturze opłat).
Te dwa elementy wywierają silną presję na przedsiębiorstwa w zakresie ekologizacji, przy czym
pierwszy element jest bezwzględnym i bezpośrednim przymuszeniem do działania, natomiast drugi poprzez
podnoszenie ceny wpływa na efektywność ekonomiczną przedsiębiorstwa, pośrednio uruchamiając
działania dobrowolne w kierunku obniżania kosztów. Dodatkowo, z sukcesem przeprowadzone działania
zmniejszenia uciążliwości środowiskowej mogą przynieść wymierne korzyści finansowe w postaci
zwiększonych przychodów, co ilustrują następujące trzy przykłady. Pierwszym przykładem jest
wyeliminowanie na początku lat 70-tych XX w. emisji związków fluoru z produkcji nawozów fosforowych
w zakładach chemicznych w Luboniu koło Poznania. Zostały one wykorzystane do produkcji kwasu
fluorowodorowego. Wartością dodatkową likwidacji odpadów uciążliwych dla środowiska były przychody
ze sprzedaży poszukiwanego na rynku związku chemicznego [Jabłoński J., 2011]. Drugim przykładem jest
zagospodarowanie ciężkich frakcji z pozostałości przerobu ropy naftowej. Obecnie produkty te są często
1
Wprowadzenie
towarem równie atrakcyjnym jak tradycyjne paliwa. Zagospodarowanie ich do produkcji asfaltów, w tym
uszlachetnionych asfaltów modyfikowanych stało się drugim pod względem efektywności sposobem
zagospodarowania ciężkich pozostałości dla PKN Orlen SA. Trzecim przykładem jest Grupa Lotos SA, która
w 2004 r. założyła spółkę Lotos Parafiny, w połowie 2006 roku oddała do użytku instalację do produkcji
świec i zniczy. Dzięki tej inwestycji spółka Lotos Parafiny z dostawcy półproduktów stała się znaczącym
graczem na krajowym rynku świec i zniczy. Co więcej firma eksportuje więcej niż trzecią część swojej
produkcji do Europy Zachodniej [Binkowski S., Binkowska I., 2011]. Cechą wspólną tych trzech
przykładów jest długofalowy charakter podjętych działań, a więc w perspektywa strategiczna. To pozwala
również na osiągnięcie przewagi konkurencyjnej przez oferowanie szerszego wachlarza produktów.
Tymczasem, w literaturze przedmiotu, działania na rzecz ochrony środowiska z reguły rozpatrywane
są na poziomie działań operacyjnych i taktycznych [Jabłoński J., 2001]. Działanie te skupiają się na
doraźnym eliminowaniu problemów środowiskowych, bez uwzględniania ich przyczyn, a więc na tzw.
działaniach „końca rury”. Ponadto taktyczny horyzont czasu umożliwia zaledwie zmianę sposobu realizacji
stosowanej w zakładzie technologii, a nie zmianę jej rodzaju, który jest podstawą sukcesu wszystkich trzech
przykładów przedstawionych powyżej. Należy tu podkreślić, że zmiana rodzaju technologii nie jest
elementem wystarczającym do przeprowadzenia procesu ekologizacji. Po pierwsze dlatego, że jest to proces
długookresowy i na tyle kosztowny, że wymusza odpowiednie zarządzanie finansami, po drugie, że pociąga
za sobą szereg zmian organizacyjnych, które organizacja musi zaplanować i przeprowadzić w perspektywie
strategicznej. Po trzecie uwarunkowania zewnętrzne istotne dla uciążliwości reprezentowane przez wpływy
otoczenia mają w znacznej mierze wymiar strategiczny. W efekcie zastosowanie podejścia strategicznego
umożliwi eliminację działań doraźnych w procesie ekologizacji („końca rury”) na rzecz działań „od źródła”,
wariantowanie i wybór optymalnych działań prośrodowiskowych, wymusi kompleksowy i ciągły proces
formułowania i wdrażania strategii czyli zbudowania odpowiednich procedur planowania, organizacji i
kontroli, określających relacje przedsiębiorstwa z otoczeniem.
Występujące w literaturze przedmiotu metody analiz strategicznych działań na rzecz ochrony
środowiska można podzielić na trzy grupy. Pierwszą grupę stanowi wyliczenie możliwych do realizacji
strategii np. ciemnozielona, strusia, braku podporządkowania, reaktywna, bierna, itp. Są to opisy możliwych
zachowań przedsiębiorstw wobec presji związanej z ekologizacją, poparte przykładami ale nie mówiące o
warunkach stosowania, narzędziach wyboru czy też kryteriach ich powodzenia. Drugą grupę stanowią opisy
skomplikowanych schematów analiz sytuacji przedsiębiorstwa koniecznych do wykonania w celu wyboru
działań prośrodowiskowych. Schematy te określają, jakie analizy powinny być przeprowadzane oraz jakie
elementy powinny być w nich brane pod uwagę. Z jednej strony szerokie spektrum zagadnień objętych tymi
schematami, z drugiej natomiast mały stopień ich uszczegółowienia powodują, że stają się one bardzo trudne
w wykorzystaniu praktycznym. W efekcie proponowane schematy służące do budowy strategii ekologizacji
mogą być wykorzystywane przez firmy konsultingowe, które dysponują zasobami do ich wykonania. Trzecią
grupę stanowią opisy metod zastosowania najbardziej popularnych analiz strategicznych zaadoptowanych na
cele związane z ekologizacją przedsiębiorstwa. Wśród nich należy wymienić trzy najbardziej popularne:
metodę SWOT, kartę wyników zrównoważonego rozwoju oraz analizę sił Portera. W praktyce konsekwencją
adaptacji powyższych metod jest poddawanie analizie czynników wynikających za specyfiki stosowanych
metod. Praktyczne przełożenie na grunt ekologii każdej metody wykorzystuje jej pierwotną wersję. Do tej
pory nie podjęto próby zmodyfikowania stosowanych metod stricte na rzecz przedsiębiorstw szczególnie
uciążliwych. Z tego punktu widzenia próba opracowania dedykowanej metody analizy strategicznej dla
przedsiębiorstw szczególnie uciążliwych wydaje się być atrakcyjna.

2
Wprowadzenie
1.2. Cel i zakres pracy
Sposób podejścia do działań proekologicznych, charakter tych działań oraz ich skala w praktyce są
ściśle uzależnione od branży, w której działa dane przedsiębiorstwo. Brak owego rozróżnienia w zakresie
stosowanych metod analizy strategicznej stał się podstawą do wyznaczenia celu i zakresu niniejszej
dysertacji.
Wobec powyższego, cel zdefiniowano jako opracowanie metody analizy strategicznej umożliwiającej
wybór strategii ekologizacji oraz określenie w jej ramach działań proekologicznych dla zakładów przemysłu
chemicznego. Z celu tego wyłaniają się dwa zakresy niniejszej pracy: zakres podmiotowy oraz
przedmiotowy. W zakresie podmiotowym praca obejmuje przemysł chemiczny wchodzący w skład
przedsiębiorstw szczególnie uciążliwych dla środowiska, które mogą powodować znaczne zanieczyszczenie
poszczególnych elementów przyrodniczych bądź środowiska jako całości. W zakresie przedmiotowym
obejmuje podstawowe zagadnienia z zakresu zarządzania strategicznego wraz z metodami analizy
strategicznej oraz przesłanki i procesy zarządzania środowiskowego, ze szczególnym uwzględnieniem celów
i strategii przedsiębiorstw w zakresie ochrony środowiska oraz narzędzi ich wdrażania.
Do realizacji celu pracy założono, że metoda analizy strategicznej procesów ekologizacji powinna
spełniać następujące warunki: warunek podejścia zintegrowanego, warunek zgodności przyjętej dokładności
ze specyfiką danej branży, warunek ujmowania zjawisk wewnętrznych i zewnętrznych w sposób
dynamiczny, warunek operowania jakościowymi parametrami zmian. Spośród ogólnie znanych metod
analizy strategicznej wydaje się, że warunki te pozwoli spełnić metoda analizy SWOT odpowiednio
zaadoptowana na grunt przedsiębiorstw szczególnie uciążliwych. Wybór taki uzasadnia zintegrowany
charakter metody, a więc możliwość analizy zarówno czynników zewnętrznych jak i wewnętrznych
wpływających na budowanie strategii ekologizacji, relatywnie duża prostota metody w porównaniu do
innych metod zintegrowanych analizy strategicznej, skutkująca łatwością jej modyfikacji i adaptacji do
zamierzonego celu oraz elastyczność metody, umożliwiająca wyodrębnienie do analizy dowolnej ilości grup
czynników oraz wchodzących w ich skład czynników szczegółowych. Ten ostatni element wydaje się
istotny, w szczególności gdy weźmie się pod uwagę założenie podjęte w niniejszej pracy mówiące o tym, że
specyfika przedsiębiorstw szczególnie uciążliwych dla środowiska powinna umożliwić wyodrębnienie
czynników specyficznych dla danej branży, przy założeniu, że głównym celem strategicznym
przeprowadzonej analizy jest eliminacja uciążliwości środowiskowej, nie zaś zdobycie przewagi
konkurencyjnej. Tu warto podkreślić, że taka zmiana nazw grup czynników oraz wyodrębnienie konkretnych
czynników do analizy z metodycznego punktu widzenia nadaje metodzie SWOT zupełnie nowy charakter.
W trakcie opracowywania metody okazało się, że nie wszystkie założenia uda się spełnić, ze względu
na stopień trudności oraz wysoką czasochłonność ich realizacji. Dodatkowo zwrócono uwagę, że nawet przy
uproszczeniu lub zrezygnowaniu z pewnych założeń opracowana metoda byłaby bardzo praco- i
czasochłonna, co ograniczałoby jej wykorzystanie w praktyce. Wobec pojawiających się nowych
problemów, postanowiono stworzyć system ekspertowy, a więc program komputerowy wspomagający
korzystanie ze sformalizowanej wiedzy oraz ułatwiający podejmowanie decyzji. Systemy takie, w pełni
funkcjonalne zaczęto wykorzystywać już na przełomie lat 70-tych i 80-tych XX wieku. Stanowiły one
wówczas nowe narzędzie komputerowego wspomagania procesu diagnostycznego, a także decyzyjnego
najpierw w obszarze medycyny, później ekonomii, finansach i ubezpieczeniach [Sala D., 2005]. Tym co
przemawiało za zbudowaniem takiego systemu to: po pierwsze ich specyfika, a więc to, że najlepiej nadają
się do zastosowania w dziedzinach słabo sformalizowanych takich jak np. prawo, zarządzanie, robotyka,
chemia, po drugie to, że nie muszą one prowadzić do rozwiązań optymalnych, a jedynie akceptowalnych
przez użytkownika systemu, po trzecie mogą doskonale wspomagać lub zastępować ludzkich ekspertów w
danej dziedzinie, co dalej prowadzi do argumentu czwartego i piątego, a więc w znacznym stopniu
zmniejszają pracochłonność i długotrwałość przeprowadzanych analiz, a w konsekwencji mogą obniżać ich
koszty. Ponieważ zamierzeniem pracy było aby opracowany system ekspertowy tylko podpowiadał
użytkownikowi rozwiązanie problemu, zaś w gestii użytkownika była decyzja o jego zaakceptowaniu lub
odrzuceniu, stąd spośród znanych rodzajów systemów ekspertowych wybrano system doradczy. Wybór
takiego systemu z przedstawionymi powyżej elementami charakterystycznymi, w znacznym stopniu
przyczyni się do łatwiejszego wykorzystania opracowanej metody analizy strategicznej ekologizacji w
praktyce.
3
Wprowadzenie
Do zbudowania metody analizy strategicznej w oparciu o system ekspertowy doradczy, użyto
programu Mathworks MATLAB z wykorzystaniem logiki rozmytej. Za wyborem programu, przemawiała
jego łatwa dostępność. Natomiast wykorzystanie logiki rozmytej, miało na celu uczynienie programu do
analizy maksymalnie prostym dla użytkownika, umożliwiając mu jakościową parametryzację danych
wejściowych do modelu (to jest jakościowe określanie wartości analizowanych czynników). Użycie w tym
przypadku logiki rozmytej umożliwiło zamodelowanie matematyczne parametrów jakościowych.
Ostatecznie należy podkreślić, że zawarte w metodzie elementy czyniące ją metodą dedykowaną były
opracowywane w oparciu o kontakt z przedstawicielami zakładów przemysłu chemicznego. Również aspekt
aplikacyjny problemu został zweryfikowany w jednym z przedsiębiorstw chemicznych.
1.3. Ogólna metoda realizacji rozprawy
Idea zrównoważonego rozwoju znajduje swoje odzwierciedlenie w wymaganiach prawnych,
nastrojach społecznych oraz w walce konkurencyjnej przedsiębiorstw [Jasiulewicz-Kaczmarek M., Drożyner
P., 2013; Burger, P.; Frecè, J.T.; Scherrer, Y.M.; Daub, C.-H. 2014; Chen R.J.C., 2014]. Presja ta dotyka przede
wszystkim przedsiębiorstwa szczególnie uciążliwe środowiskowo, których jednym z przedstawicieli jest
przemysł chemiczny. Konieczność dostosowywania się do wymagań prawnych, oczekiwań konsumentów
oraz walka o bycie na rynku i jego ekspansję, wymusza na tych przedsiębiorstwach dokonywanie zmian i
podejmowanie działań prośrodowiskowych. Charakter tych zmian: długi czas realizacji wynikający z
konieczności identyfikacji problemów, a następnie określenia planu zapobiegania im, eliminacji działań
paliatywnych, a także wysoka kapitałochłonność, wymusza rozpatrywanie ich na poziomie strategicznym.
Brak dedykowanych analiz strategicznych nasuwa pytanie w jaki sposób wybrać strategię ekologizacji dla
takich przedsiębiorstw oraz jakie działania w ramach tej strategii podjąć? Odpowiedzią jest opracowanie
metody wyboru strategii ekologizacji z równoległym wskazaniem zakresu podejmowanych działań
prośrodowiskowych.
Punktem wyjścia do opracowania metody stało się zdefiniowanie jej celu, warunków jakie musi
spełniać oraz sposobu w jaki ma być wybierana. Uznano, że wykorzystana zostanie jedna z metod
zintegrowanych, której adaptacja na rzecz przedsiębiorstw szczególnie uciążliwych nada jej zupełnie nowy
charakter metodologiczny. Spośród tych metod wybrano metodę analizy SWOT. Modyfikacja jej miała
polegać na zmianie nazw czynników adekwatnie do analizowanego problemu, wyodrębnieniu ogólnych grup
czynników, a wśród nich czynników szczegółowych specyficznych dla wybranej grupy przedsiębiorstw,
które każdorazowo miałyby być poddawane analizie. W celu identyfikacji grup głównych czynników oraz
czynników szczegółowych przeprowadzono studia literaturowe z zakresu: zarządzania strategicznego ze
szczególnych uwzględnieniem metod analizy strategicznej w nim wykorzystywanych, zarządzania
środowiskowego, sposobów jego realizacji, celów i strategii środowiskowych, elementów kształtujących
podejście do ochrony środowiska oraz źródeł informacji ekologicznej. Dokonano również przeglądu
przemysłu chemicznego pod kątem jego struktury, zagadnień bezpieczeństwa i oddziaływania na
środowisko, narzędzi zachęcających / wymuszających działalność prośrodowiskową, wdrożone w nim
systemy oraz programy związane z ochroną środowiska. Dodatkowo przeprowadzono również badania
terenowe w wybranych zakładach przemysłu chemicznego w formie wywiadu prostego
niestandaryzowanego. W wyniku powyższego wyodrębniono w grupie czynników z makrootoczenia 5 grup
głównych oraz 56 czynników szczegółowych, w grupie czynników z mikrootoczenia 6 grup głównych oraz
42 czynniki szczegółowe, a w grupie czynników wewnętrznych: 12 grup z 78 czynnikami szczegółowymi.
Każdy ze 176 czynników szczegółowych został opisany pod kątem znaczenia w budowaniu strategii
ekologizacji oraz każdemu z nich przypisano jakościowe kryterium sprzyjające działaniom
proekologicznym.
Przy zidentyfikowaniu takiej liczby czynników o dużej współzależności pomiędzy sobą stwierdzono
brak możliwości zrealizowania pierwotnej koncepcji metody ze względu na trudności w określeniu
jednoznacznych korelacji między czynnikami z jednoczesnym ujęciem ich dynamiki zmian i z jednoczesnym
zachowaniem uniwersalności modelu (by model nie opierał na strukturze jednego konkretnego
przedsiębiorstwa, a dotyczył ogółu). Okazało się, że samo takie poszukiwanie modelu wzorcowego mogłyby
stanowić obszar kolejnych dysertacji.
4
Wprowadzenie
Wobec powyższego zaproponowano metodę analizy w oparciu o doradczy system ekspertowy, który
pozwalałby na pominięcie tych zagadnień. Cel metody, założenia do metody z wykluczeniem określenia
korelacji między czynnikami oraz ich dynamiki zmian, jak również dane wejściowe pozostały przy tym bez
zmian. Do realizacji tego systemu należało stworzyć wzorcowe wartości jakościowe wszystkich czynników
charakterystyczne dla danych strategii wynikających z pierwotnej koncepcji metody SWOT, a więc strategii
pasywnej, defensywnej, ofensywnej i innowacyjnej. Tu zauważono, że podział ten jest niewystarczający,
gdyż nie uwzględnia zagadnień związanych z kondycją do działania oraz dysponowaną przestrzenią do
działania w zakresie zmian prośrodowiskowych. To wymusiło dokonania podziału czynników wewnętrznych
dodatkowo na czynniki kondycji i działania oraz podziału strategii pasywnej odpowiednio na strategię
pasywną kondycji oraz strategię pasywną działania z zachowaniem dwóch pozostałych wynikających z
metody SWOT.
Postanowiono, że zaproponowana analiza w oparciu o system ekspertowy doradczy zostanie
przeprowadzona dla czynników najbardziej istotnych z punktu widzenia działań na rzecz ochrony
środowiska. Wprowadziło to konieczność wyłonienia spośród 176 czynników tych, których istotność w
analizie działań strategicznych na rzecz ochrony środowiska będzie największa. W tym celu zastosowano
metodę delficką, w której zadaniem ekspertów było wskazanie 50-ciu najistotniejszych czynników dla
analizowanego problemu. Metoda delficka pozwoliła na wyodrębnienie 48 czynników. Czynnikom tym
zostały przypisane semantyczne wartości wzorcowe charakterystyczne dla każdej z wyodrębnionych pięciu
strategii. Następnie użyte skale semantyczne zostały zamodelowane matematycznie z użyciem rozmytych
funkcji przejścia. Ostatecznie dla wyodrębnionych czynników otrzymano bazę wiedzy (macierz strategii dla
czynników modelowych wraz z regułami wnioskowania), którą zaimplementowano do zaproponowanego
modelu decyzyjnego o charakterze doradczym w środowisku Matlab. W ten sposób uzyskano metodę
analizy działań strategicznych na rzecz ochrony środowiska.
Ostatnim etapem w budowaniu metody była weryfikacja poprawności jej działania. W tym celu
przeprowadzono analizę działań strategicznych na rzecz ochrony środowiska dla wybranego
przedsiębiorstwa przemysłu chemicznego.
Algorytm postępowania w opracowywaniu metody analizy strategicznej działań na rzecz ochrony
środowiska w przedsiębiorstwach przemysłu chemicznego przedstawia Rysunek 1.
5