Mesleki Rehberlik ve Kariyer Danışmanlığında Paradigma Değişimi ve Türkiye Açısından Sonuçlar

22 Pages·2012·0.68 MB·Turkish

Kuram ve Uygulamada Eğitim Bilimleri • Educational Sciences: Theory & Practice - 12(1) • Kış/Winter • 97-118
©2012 Eğitim Danışmanlığı ve Araştırmaları İletişim Hizmetleri Tic. Ltd. Şti.
www.edam.com.tr/kuyeb
Mesleki Rehberlik ve Kariyer Danışmanlığında
Paradigma Değişimi ve Türkiye Açısından Sonuçlar:
Geçmişten Geleceğe Yönelik Bir Değerlendirme
Binnur YEŞİLYAPRAKa
Ankara Üniversitesi
Öz
Küreselleşmenin yarattığı ekonomik ve toplumsal değişimler ve bu değişimlerin yarattığı yeni paradigmalar,
mesleki rehberlik ve kariyer danışmanlığı hizmetlerini, giderek dünya ölçeğinde sosyo-politik bir araç haline
getirmiştir. Bu aracın bireysel ve toplumsal açıdan etkin olarak ve sorumlulukla kullanılması, bu alandaki para-
digma değişimini doğru kavramayı gerektirmektedir. Mesleki rehberlik ve kariyer danışmanlığı alanındaki hiz-
metler, ABD’de 1900’lü yılların başında başlamış, toplumsal yapı ve gereksinimler doğrultusunda çeşitli aşama-
lardan geçerek değişim ve gelişimini sürdürmüştür. Türkiye’de ise, bu ülkeyi model alarak 1950’lerde başlanılan
süreç; (i) Başlangıç dönemi (1953-1975), (ii) Arayış dönemi (1976-1994) ve (iii) Gelişme dönemi (1995-2010) olmak
üzere, sırasıyla; öncü, kararsız ve sistematik adımların atıldığı aşamalar içinde incelenebilir. Son dönemde,
Avrupa Birliği ile bütünleşme sürecinde alınan proje destekleri ile bu hizmetlerin rotası, Amerika’dan Avrupa’ya
yönelmiş durumdadır. Her ne kadar bazı önemli adımlar ve girişimler görülse de, paradigma değişimlerini doğ-
ru değerlendirmeden yapılan tüm çabaların, hedefe yönelik etkin ve anlamlı sonuçlar yaratması beklenemez.
Bu makalede, ülkemizde mesleki rehberlik ve kariyer danışmanlığı hizmetlerinin; tarihsel perspektif içinde,
küreselleşmenin yarattığı değişimler ve yeni paradigmalar ışığında incelenerek, bugünkü durumun eleştirel bir
değerlendirmesinin yapılması ve geleceğe yönelik olası yansımalar ile önerilerin ortaya konması amaçlanmıştır.
Kuşkusuz, bu alanda yapılan kestirimler, 21.yüzyılda mesleki rehberlik ve kariyer danışmanlığı hizmetlerine
duyulan gereksinimin giderek artacağı yönündedir. Bu gereksinim, bir bakıma küreselleşmenin yarattığı yeni
eğilimlere ve sonuçlarına bağlanabilir. Bu eğilimler, mesleki rehberlik ve kariyer danışmanlığı alanındaki algı-
ları ve yaklaşımları son 10-15 yılda hızla değiştirmiştir. Bu alandaki paradigma değişimini nedenleri ve sonuçları
ile betimlemek; geleceğe yönelik çözüm arayışlarının rotasını çizmede işlevsel bir katkı sağlayabilir.
Anahtar Kelimeler
Mesleki Rehberlik, Kariyer Danışmanlığı, Yeni Paradigmalar.
Yirminci yüzyılın son çeyreğinde etkisini daha be- digmalar, mesleki rehberlik ve kariyer danışmanlığı
lirgin olarak hissettirmeye başlayan küreselleşme- hizmetlerini; giderek dünya ölçeğinde sosyo-politik
nin, iş dünyası ve çalışanlar üzerinde yol açtığı de- bir araç haline getirmiştir (European Centre for the
ğişimler ve sonuçları, mesleki rehberlik ve kariyer Development of Vocational Training [CEDEFOP],
danışmanlığı hizmetlerine doğrudan yansımıştır. 2008; Herr, 2003). Bu aracın bireysel açıdan bire-
Küreselleşmenin yarattığı ekonomik ve toplumsal yin kendini gerçekleştirmesinde olduğu kadar,
değişimler ve bu değişimlerin yarattığı yeni para- toplumun gelişiminde de etkin olarak ve evrensel
sorumlulukla kullanılması gereklidir. Küresel dün-
a Dr. Binnur YEŞİLYAPRAK Psikolojik Danışma ve
yada teknolojinin baş döndürücü bir hızla gelişme-
Rehberlik alanında profesördür. Çalışma alanları
si ve bilimsel bilginin günlük yaşama uygulanması,
arasında mesleki rehberlik ve kariyer danış-
manlığı, gelişimsel rehberlik programları, aile dünya ekonomisinde, insan yaşamı ve gelişimini et-
rehberliği yer almaktadır. Çalışma alanlarında kileyen iki önemli sonuç yaratmıştır (Herr, Cramer
çok sayıda kitap ve makaleleri bulunmaktadır. ve Niles, 2004, s. 11): İşgücünün küreselleşmesi ve
İletişim: Ankara Üniversitesi, Eğitim Bilimleri Fa- işsizliğin küresel hale gelmesi. Kuşkusuz bu durum
kültesi, Cebeci 06590 Ankara. Elektronik posta:
ekonomik, politik ve organizasyonel hedeflere ulaş-
[email protected] Tel: +90 312
mada, mesleki rehberlik ve kariyer danışmanlığı
3633350/3101 Fax:[phone].
KURAM VE UYGULAMADA EĞİTİM BİLİMLERİ
alanında, bireylerin ve toplumun gereksinimlerini amaçlanmıştır. Böylece, geçmişten geleceğe doğru
birlikte değerlendirip dönüşüm gücüyle dengeleye- bütünsel bir değerlendirme çerçevesinde var olan
cek ulusal politikaların geliştirilmesini zorunlu hale sorunların irdelenerek, bu alandaki politikaların,
getirmiştir (Althanasou ve Esbroeck, 2008). Mes- toplum ihtiyaçları bağlamında ve değişim paradig-
leki rehberlik ve kariyer danışmanlığı, psikolojik maları perspektifine dayalı olarak geliştirilmesinin
danışma ve rehberlik hizmetlerinin çıkış noktasını önemi ve gereği vurgulanmaya çalışılmıştır.
ve bu alanın gelişiminin temel taşlarını oluşturur.
Böyle olması da bir bakıma doğaldır, çünkü bireyin
yaşam içindeki konumu, kendini ve yaşamı anlam- Mesleki Rehberlik ve Kariyer Danışmanlığı
landırması büyük ölçüde işiyle/mesleği ile biçimle- Toplum yaşamında her birey bir meslek sahibi olma,
nir. Eğitim kademesinin hangi aşamasında görevli bir iş yapma ve etkin olma ihtiyacı içindedir. Çünkü
olursa olsun, psikolojik danışmanlardan beklenen insan ile yaşam arasındaki en kuvvetli bağ ,“iş”tir.
en önemli işlev, öğrencilerin gelecek meslek ve kari- Freud’a göre, “iş, bireyin gerçekle bağlantısıdır.” Ta-
yerlerine yönelik seçimler, kararlar ve hazırlıklarda rih boyunca ‘iş’in anlamı değişse de, yaşam içindeki
yardımcı olmasıdır. Üstelik değişen çalışma koşul- önemli yeri ve bireyin yaşamını etkileme gücü pek
ları ve yaşam gerçeklerine bağlı olarak artık bu işlev değişmemiştir. İş, genellikle yaşamın merkezine ko-
sadece öğrenciler için değil, her yaş grubundan ye- nur. Bireyin yaptığı iş/meslek, onun kimliğini oluş-
tişkinler için de önemli bir ihtiyaç haline gelmiştir. turan ve onu tanımlayan en önemli öğedir (Herr
Ülkelerin kalkınmasında bireylere, üretken ve ge- ve ark., 2004). Çünkü bireyin yaptığı iş, yaşamdaki
lişmeye açık nitelikleri kazandırmayı amaçlayan diğer rollerini ve yaşam içindeki tüm konumunu et-
çağdaş eğitim anlayışı, bireyin kendi potansiyelini kiler. Yapılan iş, bireyin düşüncelerine ve yaşamına
maksimum düzeyde ortaya koyabileceği en uygun belli bir biçim verir (Kuzgun, 2009). Bireyin sosyal
mesleki seçimleri yapmasına ve kariyer gelişimini statüsünü belirleyen en önemli kriter işidir. “Nasıl
sürdürmesine önem verir. İşte, eğitim sürecinde bi- bir ortamda çalışacak, kimlerle ilişki kuracak, nasıl
reye bu alanda yapılan hizmetler “mesleki rehberlik bir yaşam tarzı olacak, ne kadar tatil yapacak?” gibi
ve kariyer danışmanlığı” kapsamında yer alır. soruların yanıtları işi ile bağlantılıdır. Bu nedenledir
ki yeni tanışılan kişiye ilk sorulan soru; “Ne iş yapı-
Bireyin, mesleki yönelişleri, tercihleri, seçimleri
yorsunuz/mesleğiniz nedir?” olur genellikle.
ve kariyer gelişimi sürecinde yer alan bazı mesleki
gelişim görevleri, genel olarak eğitim süreci içinde Meslek (Occupation); “Bir kimsenin hayatını kazan-
gerçekleşir. Ancak, eğitimi bitirenler, yetiştikleri mak için yaptığı, diğer insanlara yararlı bir hizmet ya
alanda iş bulabileceği gibi, mesleğini icra edeceği da ürün sağlamaya yönelik olan, kuralları toplumca be-
bir iş olanağı bulamayabilir. Mesleği değiştirebilir, lirlenmiş ve belli bir eğitimle kazanılan bilgi ve becerile-
farklı bir alana uyarlayabilir. İşsiz kalabilir, yeni be- re dayalı etkinlikler bütünü” olarak tanımlanır (Herr ve
ceriler geliştirip iş arayabilir. Emekli olduktan sonra ark., 2004, s. 44).Kariyer kavramı ise; “Bir ömür boyu
başka alana yönelebilir. Böylece mesleki rehberlik yaşanan olaylar dizisi, bireyin meslek ve diğer yaşam
ve kariyer danışmanlığı hizmetleri, sadece okulda rollerinin birbirini etkilemesi ve izlemesi sonucu oluşan
değil, yaşam boyu sürer (Yeşilyaprak, 2010). genel örüntü ve gelişim çizgisinde, özellikle iş ve mesleğe
ilişkin rollerinde ilerleme, duraklama ve gerilemeleri de
Bu çalışmada, küreselleşmenin yarattığı değişimler
içeren bir süreçtir (Zunker, 2006, s.9). Bu açıklama-
bağlamında, Türkiye’de mesleki rehberlik ve kariyer
dan anlaşılacağı gibi kariyer; bir kimsenin yaşamının
danışmanlığı hizmetlerinin tarihçesi incelenmiş,
herhangi bir anında sahip olduğu tüm yaşam rolleri-
tarihsel süreç içinde ortaya çıkan paradigma deği-
nin gerektirdiği etkinliklerin bileşimidir ve bu roller
şimleri, toplumun beklentileri ve bu hizmetlerin
bireyin “çalışan” olarak üstlendiği rolleri de kapsar.
işlevleri değerlendirilerek, güncel sorunlar ve ge-
Kariyer, yaşam boyu devam eden bir süreçtir, bir mes-
leceğe yönelik öngörüler ortaya konulmaya çalışıl-
lek seçmekle veya mesleğe girmekle tamamlanmaz.
mıştır. Kuşkusuz geleceği yordamak ve biçimlen-
Çünkü kariyer kavramı meslek öncesi-meslek icrası-
direbilmek; geçmişi ve bugünü doğru okumak ve
meslek sonrası görevleri olduğu kadar, boş zaman fa-
iyi değerlendirmek ile mümkündür. Yirmibirinci
aliyetlerini, toplumda üstlenilen diğer rolleri ve bütün
yüzyılda dünyada ve toplumumuzda yaşanan de-
bu rolleri oynarken bireyin kendine özgü uyumu ve
ğişimleri ve sorunları, mesleki rehberlik ve kariyer
gelişimini ifade eden bir kavramdır (Savickas, 2008).
danışmanlığına olası etkileri ve sonuçları açısından
incelemek, tarihsel perspektif içinde ilgili para- Bu alanın uzmanlarından Super’in tanımına göre
digma değişimlerini ortaya koyabilmek ve toplu- kariyer “yaşamı yapılandıran olaylar dizgesi”ni ifade
mun bu alandaki ihtiyaçlarına dikkat çekebilmek eder (Isaacson ve Brown, 1997).
98
YEŞİLYAPRAK / Mesleki Rehberlik ve Kariyer Danışmanlığında Paradigma Değişimi ve Türkiye Açısından Sonuçlar...
“Meslek, seçilir; kariyer, oluşturulur!”Birey kariyer yapmadan (algıların revizyonu) geleceğe yönelik
gelişimi içinde çeşitli kararlar verir, seçimler yapar, kestirimler yapılamayacağı bir gerçektir. Bu neden-
kendi özellik ve koşulları içinde yaşamda mesle- le öncelikle bu hizmetlerin geliştiği Amerika Birle-
ki rolleri ve diğer rollerini kendine özgü bir tarzda şik Devletleri ve sonra da bu ülkeyi model alarak bu
sürdürerek kariyerini oluşturur. Kariyer, bireye hazır alanda yapılandırmaya gidilen Türkiye’deki gelişim
sunulan ve seçilen bir alternatif değil, yaratılan/ya- sürecine bakılarak bugünkü durum değerlendiril-
pılan bir şeydir; onu birey kendisi oluşturur. O hal- meye çalışılmıştır.
de meslek seçiminden söz edilebilir ancak kariyer,
seçimlerin ötesinde bireyin sorumlulukla yarattığı/
biçimlendirdiği bir süreçtir. Birey onu sürdürür- Tarihsel Bir Yolculuk: ABD’de Mesleki Rehberlik
se, çaba harcarsa ve koşullar elverirse, oluşturabilir ve Kariyer Danışmanlığı Hizmetlerinin Gelişi-
(Herr ve ark., 2004).Bu alandaki hizmetlere ilişkin mi: Başlangıç ve Köşe Taşları
ilk yayınlanan kaynakta (1909) Frank Parsons “Mes- 1900’lerin başında bir mühendis ve sosyal reformcu
leki Rehberlik” kavramını kullanmış ve bu hizmetleri olarak Frank Parsons, mesleki karar vermede siste-
“gençlere kendi kapasitelerine uygun meslek seçme- matik bir süreç olarak “akıl yürütme” diyebileceğimiz
leri için yapılan yardımlar” olarak tanımlamıştı (Isa- bir yaklaşımı ortaya koydu. 1905’de kendi kurduğu
acson ve Brown, 1997). Daha sonra 1913’de bu alan- kolejde mesleki eğitim ve rehberlik hizmetleri sağla-
da hizmet vermek için kurulan dernek de “Ulusal maya başladı. 1906’da Boston Ekonomi Kulübünde
Mesleki Rehberlik Derneği” olarak adlandırılmıştır. verdiği “City of Future (Geleceğin Kenti)” başlıklı
Mesleki rehberlikten kariyer danışmanlığına ge- konferansında gençlere meslek seçiminde yardım
çiş, bir paradigma değişimi olarak görülebilir. hizmetleri sunarak onların, kendilerine uygun mes-
Amerika’da ve dünyada yaşanan değişimlere bağlı lek sahibi olabileceklerini savundu. İlgi ile karşılanan
olarak bu alandaki hizmetlerin niteliği ile birlikte bu konuşmadan sonra, Parsons kurduğu meslek
kavramlar da değişmiştir. Bu alandaki dergi ve kitap bürosunda iş arayanlara çeşitli testler uygulayarak;
isimleri de 20.yüzyılın son çeyreğinde büyük ölçüde onların özellikleri ile işlerin niteliklerini karşılaştırıp
bu değişimi yansıtmaktadır. Amerika’da 1913’de ku- “mantıki bir eşleştirme” yapma uygulamasına başla-
rulan derneğin ismi 1985’de “Ulusal Kariyer Gelişimi dı (Herr ve ark., 2004; McDaniels ve Gysbers, 1992).
Derneği (NCDA)” olmuştur (Herr ve ark., 2004). 1909’da Parsons’ın “Meslek Seçimi (Choosing a Vo-
Bu bağlamda,mesleki rehberlik kavramı da “bireyin cation)” kitabı, ölümünden bir yıl sonra, yayınlandı.
mesleki seçim yapma ve mesleki kararlar vermesine Onun çalışmaları, böylece, mesleki rehberlik çalış-
yardım” tanımı; kariyer danışmanlığı ile “yaşam boyu malarını başlatmış oldu. Onun yaklaşımı, bu alan-
kariyer gelişimine yardım süreci” olarak değişmiştir. da “Özellik-Etmen Kuramı” adıyla ilk kurama isim
vererek, bu alanın babası olarak anılmasını sağladı
Genellikle, rehberlik kavramı danışmadan daha ge-
(Herr, 2001; Niles ve Harris-Bowlsbey, 2009).
niş kapsamlı olarak kabul edilir ve danışma hizmet-
leri onun içinde yer alır. Bu anlamda, kariyer danış- Bu çalışmalar eğitim sürecinde mesleki rehberlik
manlığı da, mesleki rehberlik hizmetleri içinde yer hizmetlerine yer verilmesine yol açtı ve 1913’de
alan bir yardım şekli olarak kabul edilir (Niles ve Ulusal Mesleki Rehberlik Derneği (NVGA) ku-
Harris-Bowlsbey, 2009). rularak ilgili yayın ve çalışmalara hız verildi. Bu
hareket, giderek eğitsel gelişim ve uyum sağlama
Amerikan Ulusal Kariyer Gelişimi Derneği
sürecine yardım hizmetlerine duyulan gereksinim
(NCDA), kariyer danışmanlığını şöyle tanımlamış-
ile birlikte “Rehberlik” alanının doğmasını sağladı.
tır: “Bireylerin mesleklere, kariyerlere, kariyer rolle-
rine ve sorumluluklarına, kariyer kararları verme ve 1940’lara dek rehberlik hizmetlerinin iki temel iş-
kariyer planlama, serbest zaman aktiviteleri planla- levi vardı: Yöneltme (öğrencilerin uygun eğitim ve
ma, kariyer yolları ve diğer kariyer gelişim aktivite- mesleki seçeneklere yönelmesine yardım) ve uyum
leri (örneğin özgeçmiş yazma, iş görüşmesi, iş arama (öğrencilerin çevre koşullarına uyum sağlamaları-
teknikleri) gibi onların kariyerleri ile ilgili çatışma na yardım).Rehberlik hizmetleri, okullarda bu iki
ve sorunlara yönelik bireysel veya grupla sürdürülen temel işleve yönelik olarak daha çok uygulamalı
danışma sürecidir (Herr ve ark., 2004, s. 42)”. psikoloji alanıyla ilişkilendirilerek bireysel farklı-
lıkların ölçülmesine ve sonuçlarına dayalı olarak
Bu alandaki hizmetlerin nasıl başlayıp geliştiği,
sürdürülüyordu (Herr ve ark., 2004).
hangi aşamalardan geçtiği, tarihsel bir perspektif
içinde paradigmaların (algılama şekli/algı çerçeve- 1942 yılında Carl Rogers’ın “Danışma ve Psikote-
si) nasıl değiştiğini anlamadan ve paradigma ayarı rapi” adlı kitabını yayınlaması ile rehberlik alanına
99
KURAM VE UYGULAMADA EĞİTİM BİLİMLERİ
‘psikolojik danışma’ süreç ve uygulamaları katıldı. rehberlik programlarının okullarda uygulanması
Tıbbi ve psikiyatrik yardım modellerinden farklı politikalarını eğitim sürecine yerleştirdi. Böylece,
olarak bireylere “insancıl ve empatik bir ilişki süreci 1970’lerden itibaren mesleki rehberlik kavramı ye-
içinde, karşılıklı etkileşim yoluyla” yardım edilebi- rine “kariyer rehberliği” kavramı kullanılarak, kari-
leceğine yönelik olarak ortaya konan “Danışandan yer gelişiminin yaşam boyu sürdüğü ve bu süreçte
hız alan yaklaşım” mesleki rehberlik hizmetlerini rehberlik hizmetleri sağlanması gereği vurgulandı.
de etkileyerek yeni kuram ve modellerin ortaya Bu dönemde, kariyer gelişiminin bireyin diğer ge-
konmasına yol açtı (Zunker, 2006). lişim alanları (kişisel-sosyal ve eğitsel gelişim) ile
bütünsel bir süreçte ele alınması görüşünü savunan
1951’de Ginzberg ve arkadaşları, meslek seçimine
“Kapsamlı Kariyer Gelişim Modeli” denilen, Nor-
bir eşleştirme işi olarak değil, bir oluşum ve gelişme
man Gysbers’in öncülüğünde gelişimsel yaklaşım
süreci olarak yaklaştı. Aynı yıllarda Donald Super’ın
benimsenmeye başlandı (Gysberg, Hepner ve John-
çalışmaları, bu sürece günümüzde de- gelişerek-
ston,1998; McDaniels ve Gysbers, 1992).
geçerliliğini sürdüren kavram ve modeller sağladı.
Super’in 1957’de yayınladığı “Kariyer Psikolojisi (The 1980’lerde “kariyer gelişimi” kavramı önem kaza-
Psychology of Careers)” kitabında meslek seçiminin, narak, “kariyer danışmanlığı” bu süreçte verilen
bir anda verilen bir karar değil, yaşam boyu devam hizmetleri anlatmak üzere kısmen, rehberlik kav-
eden bir süreç olarak ele alınması, bu alana yeni bir ramının yerini almaya başladı. Kariyer gelişimine
bakış açısı sağladı. Bu sırada (1956) Roe’nun “Mes- destek (intervention) programları ile bireyin kariyer
lekler Psikolojisi (The Psychology of Occupations)” gelişiminin bütünsel (kapsamlı) bir müdahale süreci
kitabı konuya psikanalitik açıdan yaklaştı. Böylece içinde desteklenmesine yönelik programların ana-
bu dönemde, Super’in yaşam boyu kariyer modeli okulundan başlanarak lise sonuna dek kullanılması
ile Rogers’ın danışan merkezli danışma teknikleri ve yaygınlaştırıldı. Kuşkusuz bu tarihsel gelişim içinde
Roe’nun psikodinamik yaklaşımı birleşerek bireyin 1960’lardan itibaren, bilgisayar destekli hizmetler,
kariyer gelişiminin dinamiklerini anlamaya odak- teknolojinin yaşamda aldığı yere bağlı olarak giderek
lanmayı sağladı. Tüm bu süreç içinde, bireyin nite- arttı ve kariyer danışmanlığı hizmetlerinin uygulama
liklerini ölçen test ve envanterlerin, işleri tanımlayan süreçlerini önemli ölçüde etkiledi.
ve analiz eden çeşitli katalogların yayınlanması ve gi-
1980’li yıllarda ABD’de “çok kültürlü” yaklaşım-
derek eğitim süreci içinde daha erken yaşlarda ilgi ve
lar, kariyer gelişimi kuram ve uygulamalarında da
yeteneklerin saptanıp uygun mesleklere hazırlayan
önem kazanmaya başladı. Sosyal ya da ekonomik
eğitim/okul türlerine yönlendirilmesi çalışmaları
bariyerlere sahip olan; yoksullar, göçmenler, kadın-
önem kazandı. Bu çalışmalarda temel düşünce; ne
lar, farklı ırk ve etnik kökene sahip azınlıklar için
kadar erken ve ne kadar isabetli bir eşleştirme yapıla-
uygun yaklaşım ve modeller geliştirilerek onların
bilirse bireyin seçtiği mesleği ömür boyu sürdürebi-
dezavantajlarının aşılması amaçlandı, kariyer da-
leceği beklentisi idi (Herr, 1996; Herr ve ark., 2004).
nışmanlığında kültüre duyarlı stratejiler vurgulan-
1966’da John Holland, yazdığı “Mesleki Seçimin dı. Bu yıllarda Amerikalıların bir metafor olarak
Psikolojisi (Psychology of Vocational Choice)” ki- kullandığı “Melting Pot (bir potada erimek); farklı
tabında ortaya koyduğu tipoloji kuramını tanıttı. kültürel grupların ‘Amerikalı olma’ kimliği altında
Kuram ilgi ile karşılandı ancak bu yıllarda önce bütünleştirilip birleştirilmesi ve tek kültür yaratma
kadın hakları, sonra insan hakları akımları; gerek söylemi terk edilerek, “salad bowl (salata kasesi)”;
bireylere uygulanan testlerin ve gerekse bu konuda farklı kültürlerin kendine özgü niteliklerinin, güçlü
uygulanan politika ve yaklaşımların, azınlık grup- yönlerinin, yerel farklılıkların korunarak bir arada
lara dezavantaj yaratan bir yanlılığa yol açtığını yaşanabileceği söylemi benimsenmeye başlandı
savunarak, mesleki rehberlik alanındaki bazı uy- (Athanasou ve Esbroeck, 2008).
gulamaların eleştirilmesini gündeme getirdi. Test-
Kültüre duyarlı kariyer danışmanlığı hareketini
lerin, ölçtüğü var sayılan nitelikler açısından daha
destekleyen kuramsal temeli ise, 1986 yılında Ban-
üstün olanlara özel haklar sağladığı ve ayrımcılığa
dura tarafından geliştirilen Sosyal Öğrenme Kura-
yol açtığı tartışmaları, bu alanda test gibi standart
mına dayalı mesleki gelişim yaklaşımları oluşturdu.
ölçme araçlarının kullanılmasına bir tepki yarattı
Bu kuramlar temelde, bireyin bilişsel engellerini
(Herr,1996; McDaniels ve Gysbers, 1992).
ortadan kaldırarak çevresel bariyerleri aşabile-
Bu tartışmalar, tüm bireylerin, potansiyellerini uy- ceği inancını geliştirmeyi amaçlıyordu. Böylece,
gun çevre ve eğitim koşulları içinde geliştirebileceği 1990’larda sosyal ve bilişsel kuramlar, kariyer da-
düşüncesi ile dezavantajlı gruplar ve fiziksel özürlü- nışmanlığı alanında yeni model ve uygulamaların
ler de dahil olmak üzere çeşitli gruplar için mesleki gelişmesine yol açtı (Sharf, 1997).
100
YEŞİLYAPRAK / Mesleki Rehberlik ve Kariyer Danışmanlığında Paradigma Değişimi ve Türkiye Açısından Sonuçlar...
1990’larda yaşanan ekonomik kriz, küreselleşme- Başlangıç Dönemi: Öncü Adımlar ( 1953-1975)
nin etkileri, kariyer danışmanlığı alanında paradig-
Amerikalı uzmanlar ve Amerika’da yetişen Türk
maların değişmesine neden oldu. Eski kuramların
uzmanlar ile eğitim sistemimize monte edilmeye
bir kısmı, kuramı geliştirenler veya sürdürenlerce
çalışılan rehberlik hizmetleri, başlangıcından beri
dönüşüm ve değişime uğratıldı. Yeni kuram ve
“meslek seçimine, mesleki yönelmeye yardım”
modeller ortaya kondu. 2000’lerde post-modern
düşüncesi ve amacı ile ele alındı. Özellikle MEB
yaklaşımlardan söz edildi; yapılandırmacı yakla-
bünyesinde Test –Araştırma Bürosunun kurulması
şımlar içinde farklı kuram ve modeller etkisini gös-
(1953) ve Rehberlik Merkezlerinin (1954) açılma-
termeye başladı. Son çalışmalar, kariyer kuramları
sı, öğrencilerin ilgi, eğilim ve yeteneklerini ölçerek
literatüründe, kültürel farklılıklar ve sosyal bağlamı
kendilerine uygun iş ve mesleğe yönelmesine yar-
öne çıkaran, kendini yapılandırma ve geliştirmeyi
dım amacıyla teknik ve araçlar hazırlama ve uygu-
vurgulayan ‘yapılandırmacı’ yaklaşımların günde-
lama işlevi taşıyordu (Tan, 2000).
me yerleştiğini göstermektedir (Amundson, Har-
ris-Bowlsbey ve Niles, 2005; Niles, Amundson ve Bu dönemde, daha çok Amerika’dan alınan ilgi ve
Neault, 2011; Savickas, 2008). yetenek testleri Türkçeye çevrilip uyarlanarak kul-
lanılmaya başlanırken, kültüre özgü ölçek geliştir-
Bütün bu gelişmeler, mesleki rehberlik ve kariyer
me denemeleri de görülüyordu. Örneğin bu alanın
danışmanlığı hizmetlerini Amerika’dan alıp uyarla-
öncü isimlerinden Hasan Tan’ın “Gazete Haberleri
maya çalışan Türkiye için bir yol haritası oluştur-
Testi (1972)” bir ilgi envanteri olarak geliştirilmiŞti.
muştur. Doğruları ve yanlışları ile bu sürecin nasıl
yaşandığı incelenirken, ABD ile karşılaştırmalı bir www.edam.com.tr/kuyeb Strong İlgi Envanteri,
değerlendirme yapılması beklenebilir. bazı zeka ve yetenek testleri de bu amaçla Türkçeye
çevrilip kullanılmaya başlanmıştı (Özgüven, 2005;
Tan, 2000).
Tarihsel ve Güncel Olarak Türkiye’de Mesleki
1960’lı yıllarda toplanan milli eğitim şuralarında
Rehberlik ve Kariyer Danışmanlığı Hizmetleri:
(örneğin 7., 8. ve 9. Milli Eğitim Şuraları) ve bu
Amerika’dan Avrupa’ya Adımlar
yıllarda hazırlanan beş yıllık kalkınma planlarında,
Gelişmekte olan bir ülke olarak Türkiye’de Psikolojik mesleki eğitim vurgulanıyor ve gençlerin kendile-
Danışma ve Rehberlik hizmetlerinden beklenen en rine uygun bir mesleğe yönelmesinin, ülkenin eko-
önemli işlev “ekonomik kalkınmaya hizmet edecek nomik kalkınması açısından kritik önemi üzerinde
üretken bireyi yetiştirmek için onun ilgi ve yetenek- sıklıkla duruluyordu. Bu değerlendirmelere bağlı
lerine uygun bir mesleği seçmesine yardım” olmuştur. olarak, 1970-1974 yılları arasında önce pilot okul-
Bu nedenle, başlangıcından beri rehberlik hizmetle- larda, sonra tüm orta dereceli okullarda rehberlik
rinin önemsenmesi ve örgütlenmesi, bir “insan gücü servisleri kuruldu (MEB, Tebliğler Dergisi 1805,
planlaması aracı” olarak duyulan ihtiyaca bağlanmış- tarih 16.09.1974). Bu servislerin başlıca görevi, öğ-
tır (Yeşilyaprak, 2010). Bu açıdan bakıldığında ülke- rencilere üst okulları ve meslekleri seçme sürecin-
mizde PDR hizmetlerinin tarihçesi, aynı zamanda de ve yöneltme ekseninde rehberlik yardımı sun-
mesleki rehberlik ve kariyer danışmanlığı hizmetle- maktı. İlgili yönetmeliklerde önemle vurgulanan
rinin tarihçesi olarak okunabilir. Başlangıçtan beri bu hizmetler, o yıllarda hizmetleri yürütecek ilgili
Amerika’dan model alınarak yapılandırılan hizmetler, uzmanlar olmadığı için, kâğıt üzerinde kalıyor veya
son dönemde Avrupa Birliğine girme çabasına bağlı göstermelik bazı uygulamalarla yetiniliyordu.
olarak, Avrupa ülkeleri ile ortak projeler çerçevesinde
Tüm sınırlı yönlere karşın, bu dönemde Rehberlik
biçimlendirilmeye ve değerlendirilmeye başlanmıştır.
ve Araştırma Merkezlerinin (RAM) açılması, An-
Türkiye’de rehberlik hizmetleri 1950’lerde Marshall kara Üniversitesinde ilk lisans programının (1965-
Planı kapsamında Amerikalı uzmanların ülkemize 1966), Hacettepe Üniversitesinde ilk lisansüstü
gelmesi ve bazı Türk eğitimcilerin A.B.D.de eğitim programının (1966-1967) başlatılmış olması, Gazi
görüp yurda dönmesi ile başladı. Altmış yıllık bu Eğitim Enstitüsünde öğretmen yetiştiren program-
süreç, mesleki rehberlik ve kariyer danışmanlığı lara “Rehberlik ve Danışma Dersi”nin konması ve
hizmetleri açısından genel hatları ile 3 dönemde tüm resmi kaynaklarda meslek seçimi ve yöneltme-
incelenebilir: nin öneminin vurgulanması, eğitim sisteminde bu
hizmetlerin yer alması açısından önemli başlangıç
I. Başlangıç Dönemi: Öncü Adımlar (1953-1975)
adımları olarak kabul edilebilir (Tan, 2000).
II. Arayış Dönemi: Kararsız Adımlar (1976-1994)
Eğitim sistemindeki çalışmalar yanı sıra, ülkemizde
III. Gelişme Dönemi: Sistematik Adımlar (1995-2010)
işsizlere iş bulma ve işe yerleştirme amacı ile Ulus-
101
KURAM VE UYGULAMADA EĞİTİM BİLİMLERİ
lar arası Çalışma Örgütü (ILO) tarafından onayla- olan lisansüstü programların yaygınlaştırılması, bu
nan 88 sayılı yasa ile Çalışma ve Sosyal Güvenlik dönemdeki önemli gelişmeler olarak görülebilir.
Bakanlığına bağlı olarak kurulan İŞKUR (Türkiye
1983 yılında, ortaöğretim kurumlarındaki reh-
İş Kurumu) mesleki rehberlik alanında, yetişkinlere
berlik hizmetlerinin yürütülmesi için MEB içinde
yönelik olarak “eşleştirme” diyebileceğimiz tarzda
“Özel Eğitim ve Rehberlik Hizmetleri Dairesi Baş-
‘iş bulma-işe yerleştirme’ hizmetlerine 1951 yılın-
kanlığı” kurulmuş ve daha önce açılmaya başlanan
dan itibaren başlamıştı (Akkök, 2006).
RAM’lar bu başkanlığa bağlanmıştır. RAM’larda
özellikle okullardan refere edilen öğrencileri ‘tanı-
lama’ amacıyla test uygulama çalışmalarına ağır-
Arayış Dönemi: Kararsız Adımlar (1976-1994)
lık verildiği için ve gerek ilgili dairenin, gerekse
Bu dönemde mesleki rehberlik ve kariyer danış- RAM’ların yönelimi “özel eğitim” ağırlıklı olduğu
manlığı bağlamında değerlendirilebilecek çalış- için mesleki rehberlik hizmetleri açısından önemli
maların tümü, öğrencilerin ilgi ve yeteneklerini bir uygulama gözlenmiyordu.
erkenden saptayıp onları mesleki ve teknik eğitim
1989 yılında mesleki bir örgüt olarak “Psikolo-
alanlarına yönlendirmek ve böylece üniversite
jik Danışma ve Rehberlik Derneği” kurulmuş ve
önündeki yığılmaları azaltmak amacıyla yapılan
Ankara’da çalışmalarına başlamıştır. Daha sonra
arayış çabalarına dayanıyordu. Bu amaçla zaman
Türk PDR-DER adını alan ulusal dernek, genel ola-
zaman eğitimin yapısını yeniden düzenleyen ça-
rak PDR kapsamındaki çalışmaları içinde, mesleki
lışmalar (ders geçme ve kredi sistemi, modüler
rehberliğe ilişkin de çalışmaları (kongrelerde ilgili
sistemler, okul tiplerini düzenleme vb.) yanı sıra
panel ve bildiriler, seminerler vb.) sürdürmüştür
rehberlik hizmetleri ile çözüm aranıyordu. Bu yıl-
(Yeşilyaprak, 2007).
larda “mesleki eğitim” devletin öncelikli politika-
sını oluşturuyordu ve bu nedenle mesleki rehber- Bu dönemde mesleki rehberlik alanında hazırlanmış
lik hizmetleri de önemle vurgulanıyordu. Okullar- bazı kitapçık/broşürler dışında temel bir kaynak yok-
daki rehberlik servislerinden beklenen en önemli tu. Alanın öncü akademisyenlerinin, örneğin H. Tan
işlev, öğrencileri tanıma çalışmaları kapsamında tarafından 1986’da, Y. Kuzgun tarafından 1988’de, M.
onları ilgi-eğilim ve yeteneklerine göre akademik Kepçeoğlu tarafından 1994’te yayınlanmış olan Psiko-
üst eğitime ya da kısa yoldan iş yaşamına yönelt- lojik Danışma ve Rehberlik kitapları içinde mesleki
mekti. Bu amaçla test ve envanter geliştirme veya rehberliğe ayrı bir bölüm olarak yer verilmiştir. Ayrıca
uyarlama çalışmalarına hız verilmiŞti. bu yıllarda konu ile ilgili doktora tezleri de dikkati çe-
kiyordu (Kuzgun, 1982; Uzer, 1987).
www.edam.com.tr/kuyeb Örneğin Özoğlu (1977)
tarafından “Kuder İlgi Alanları Envanteri” ve Yetişkinlere/iş arayanlara yönelik mesleki rehberlik
Kuzgun (1989) tarafından “Edwards Kişisel Ter- hizmetlerinin bu dönemdeki durumuna bakıldı-
cih Envanteri” uyarlama çalışmaları yapılarak bu ğında; Alman Çalışma Kurumu ile ortak yürütülen
alanda kullanıma sunulurken yine Kuzgun (1988) “Türkiye İş Kurumu’nun (İŞKUR) Reorganizasyo-
tarafından “Kendini Değerlendirme Envanteri” nu Projesi” kapsamında 1992 yılında 5 ilde “İş ve
ile “Üniversiteler, Yüksek Öğretim Programları ve Meslek Danışmanlığı Servisleri” kurulmuş ve ilgili
Meslekler Rehberi (1989)” yayınlanmıştır. Bu dö- elemanlar Alman uzmanlarca eğitilmiştir. MEB ve
nemde SEÇENEKLER (CHOICES) ve BİLDEMER Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı arasında 1992
isimleriyle ilk kez bilgisayar destekli mesleki bilgi/ yılında “Meslek Danışmanlığında İşbirliği Protoko-
rehberlik sistemleri uyarlanarak/geliştirilerek uy- lü” imzalanmış, bu kapsamda kurulan Meslek Da-
gulamaya konmuş ancak bu sistemlerin kullanımı nışma Komisyonu (MEDAK) mesleki yeterlikleri ve
oldukça sınırlı kalmıştır (Yeşilyaprak, 2010). standartları oluşturmaya yönelik olarak hazırlanan
meslek bilgi dosyalarını onaylama sistemini geliş-
1981 yılında toplanan X. Milli Eğitim Şurasında
tirmiştir. Böylece iş dünyasına ilişkin gerekli veri
PDR personeli yetiştirilmesi sorunu ele alınmış,
tabanı oluşturmaya yönelik olarak iş ve mesleklerin
1982 yılında toplanan XI. Şurada rehberlik alanın-
tanımlanması, yeterlik ve standartlarının oluşturul-
daki kadro ve unvanlar tartışılmış, “Eğitimde Reh-
ması konusunda önemli bir adım atılmış ve İŞKUR
berlik” bir uzmanlık alanı olarak kabul edilip, “Okul
bünyesinde ilk “Meslek Danışma Merkezi” de 1993
Danışmanı” bu alanda çalışacak uzman unvanı ola-
yılında Ankara’da açılmıştır (Akkök, 2006).
rak belirlenmiştir. Bu gelişmelere bağlı olarak 1982
yılında 2547 sayılı Yüksek Öğretim Kanunu ile PDR Yukarıda satır başları ile sunulan bu dönemdeki ça-
personeli yetiştirmek üzere Eğitim Fakültelerinde lışmalar mesleki rehberlik ve kariyer danışmanlığı
lisans programlarının açılması ve daha önce açılmış alanında sistematik ve önemli bir gelişme ortaya
102
YEŞİLYAPRAK / Mesleki Rehberlik ve Kariyer Danışmanlığında Paradigma Değişimi ve Türkiye Açısından Sonuçlar...
koymaktan uzak olsa da bu dönemdeki arayış ve İlköğretimdeki bu düzenlemenin bir devamı olarak
denemelerin sağladığı bilgi ve deneyim, sonraki genel liselerin ilk yılı “yöneltme sınıfı” olarak ka-
dönem için bir birikim oluşturmuştur. bul edilmiş, bu amaçla 9. sınıf programına haftada
iki saat “Tanıtım ve Yönlendirme Dersi” konularak
Gelişme Dönemi: Sistematik Adımlar (1995-2010)
mesleki eğitime geçiş yapacak öğrencilere yönelik
Yirminci yüzyılın sonuna doğru, gerek küreselleş- modüler materyaller hazırlanmış ve meslek alanları
menin ekonomide yarattığı krizin etkisi, gerekse tanıtılmıştır.
Avrupa Birliğine girme hazırlığı içindeki ülkemiz-
Bu dönemde, Dünya Bankasının desteğiyle Mayıs
de işsizliği azaltma ve Avrupa’da işsiz dolaşımını
2006’da yürürlüğe giren Ortaöğretimi Geliştirme
önleme amacıyla ilgili tarafların daha sorumlu dav-
Projesi içinde “Mesleki Rehberlik ve Danışmanlık
randığı, çözüm arayışlarının daha sistematik olarak
Bileşeni”ne yer verilmiştir. Bu projenin de desteğiy-
sürdürüldüğü bir döneme girildiği söylenebilir.
le,2006-2007 öğretim yılından itibaren “İlköğretim
Mesleki rehberlik alanına yönelik paradigma de- ve Ortaöğretim Kurumları Sınıf Rehberlik Progra-
ğişimi de bu dönemde gerçekleşmiştir bir bakıma; mı” geliştirilerek yürürlüğe konulmuş, böylece reh-
rehberlik hizmetlerinde gelişimsel yaklaşıma dayalı berlik ders saatleri bir müfredata bağlanarak, uygula-
yayın ve uygulamaların etkisiyle (Erkan, 1995; Naz- ma ve etkinlik örnekleri kitapları hazırlanmıştır. Bu
lı, 2008) artık bu hizmetlerin sadece liseye geçişte programda mesleki rehberlik etkinliklerine önemli
ve meslek seçimi kararı ile sınırlı olmadığı, tüm ya- bir yer verildiği gözlenmektedir (Nazlı, 2008, s. 110).
şam süresince ve bütünsel kariyer gelişimine yöne-
Mesleki Rehberlik ve Kariyer Danışmanlığı alanında
lik olması gereğine dikkat çeken akademisyenlerin
üniversitelerde uygulamalı (deneysel) tez çalışmala-
makale ve kitaplarında ‘mesleki gelişim süreci’ ve
rı ve ölçek geliştirme veya uyarlama çabaları dikkate
‘mesleki gelişim görevlerinden söz edilmeye baş-
değer bir ivme kazanmıştır. Özellikle deneysel tez ça-
lanmıştır (Yeşilyaprak, 1997; Yeşilyaprak, Güngör
lışmalarında yer alan uygulamalı programlar (mesleki
ve Kurç, 1995). Böylece akademik alandaki tutum-
gelişime destek programları) kitap halinde yayınlanır-
lar bir süre sonra milli eğitimdeki uygulamalara ve
ken (Erkan ve Kaya, 2009; Kuzgun ve Bacanlı, 2006),
İŞKUR’un çalışmalarına yansımıştır.
akademik çevrede alana özgü ders kitapları da bu
1997 yılında kabul edilen 4306 sayılı yasa ile, ilk dönemde yayınlanmaya başlanmıştır. Bunlara örnek;
ve orta okullar birleştirilerek temel ve zorunlu Yeşilyaprak ve arkadaşları (1995) tarafından yayınla-
eğitimin 8 yıla çıkartıldığı, sekizinci yılda öğren- nan “Eğitsel ve Mesleki Rehberlik”ile Kuzgun (1999) ta-
cilerin ortaöğretim(lise) kurumlarına ve/veya iş rafından yayınlanan “Meslek Danışmanlığı: Kuramlar,
alanlarına yöneltileceği, yöneltmenin okul reh- Uygulamalar” kitapları akademik çevrede kullanılan
berlik örgütü tarafından yapılacağı ve Milli Eği- ilk alana özgü kaynaklar olarak verilebilir. Daha sonra,
tim Sisteminin bu yöneltmeyi yapacak biçimde “KariyerGeliştirme: Kuram ve Uygulama”(Erdoğmuş,
yeniden düzenleneceği belirtilmiştir (MEB, Teb- 2003) ile Avrupa Birliği projeleri kapsamında yayın-
liğler Dergisi, sayı: 2481). Bu yapılandırma ile lanan “İşletmelerde Kariyer Planlaması”(Varçın, 2005)
ilköğretim okullarında da psikolojik danışman kitapları konuya daha çok iş yaşamı açısından yakla-
istihdam edilmeye başlanmıştır. şan kitaplardır. Bu alanda daha yeni tarihli bir çalışma
Kararda söz edilen düzenleme oldukça uzun zaman da psikolojik danışma ve rehberlik alanındaki aka-
almış, ancak 2003-2004 yılında Yapılandırmacı ve demisyenlerin yazdığı “Kariyer Yolculuğu” (Özyürek,
Kapsamlı Gelişimsel Rehberlik Yaklaşımı ile ilköğ- 2008) isimli kitaptır.
retim programları geliştirilmiş, bir yıl pilot uygu- Sekizinci beş yıllık kalkınma planı (2001-2005) ve
lamadan sonra 2005-2006 yılında yaygın olarak dokuzuncu beş yıllık kalkınma planı hazırlıkla-
uygulamaya geçilmiştir. Yeni ilköğretim program- rı kapsamında mesleki rehberlik ve yönlendirme
larında rehberlik boyutuna (7 ara disiplinden biri sistemine, istihdamın artırılması amacı ekseninde
olarak), özellikle kariyer kazanımlarına geniş yer vurgu yapılmış ve bu bağlamda İŞKUR’un çalış-
verilmiştir. Sekizinci sınıf sonunda; öğrencinin öğ- maları belli bir sisteme oturtulmaya çalışılmıştır.
retim süresi boyunca gelişim ve tanıma kayıtlarına 1999 yılında Dünya Bankasının desteklediği bir
dayalı olarak, okul rehberlik servisi ve oluşturula- proje kapsamında Ankara Üniversitesi Çalışma
cak yöneltme komisyonunca öğrenciye “genel aka- Ekonomisi ve PDR alanındaki akademisyenlerinin
demik liseler-mesleki ve teknik liseler, sanat lisele- geliştirdiği “İstihdam ve Danışma Hizmetleri Eği-
ri” olmak üzere üç seçenekten hangisine gitmesinin tim Programı” ile İŞKUR’un 300 elemanı mesleki
uygun olduğuna ilişkin bir “yöneltme tavsiyesi” rehberlik alanında sekiz aylık bir programdan ge-
yapılması uygulamasına başlanmıştır. çirilmiştir (Varçın, 2007).
103
KURAM VE UYGULAMADA EĞİTİM BİLİMLERİ
2003 yılında A.Ü.Siyasal Bilgiler Fakültesi, Çalışma sonucu, 2009 yılında “MBRD Hizmetleri Mutaba-
Ekonomisi Bölümüne bağlı olarak “İnsan Kaynak- kat Belgesi” imzalanmış ve bu protokole ilgili tüm
ları ve Kariyer Danışmanlığı Yüksek Lisans Progra- kurum, kuruluş ve taraflar imza koymuştur.
mı” açılmış; aynı programın öncülüğünde, Dünya
Yukarıda açıklanan süreç içinde yer alan bir diğer
Bankası ve İŞKUR desteği ile istihdam ve eğitim
uygulama ise, 2004 yılından başlanarak İŞKUR’un
projesi kapsamında İKDAM (İnsan Kaynakları
denetiminde “Özel İstihdam Büroları”nın açılma-
Yönetimi ve Kariyer Danışmanlığı Araştırma ve
sıdır (Resmi Gazete, 2 Ağustos 2004). Bu kapsam-
Uygulama Merkezi) ve KAR-DER (Kariyer Danış-
da ilk yıl 23 büro, ikinci yıl 79, üçüncü yıl 66 büro
manlığı Derneği) kurulmuştur (Varçın, 2007).
açılmıştır. İş arayanlara iş bulma ve işe yerleştirme
Bu dönemde, Avrupa Mesleki Eğitim ve Geli- amacıyla kurulan bu bürolara; 2005 yılında 807.803
şim Merkezi (CEDEFOP) Avrupa ülkelerinde kişi başvurmuş, bunların %8’i işe yerleştirilmiştir.
“Hayat boyu Öğrenme ve Hayat boyu Rehberlik Ancak bu bürolarda mesleki rehberlik ve kariyer
Hizmetleri”ni geliştirmek için çeşitli projelere des- danışmanlığı hizmeti verildiğini söylemek güçtür.
tek vermiştir. OECD ve Avrupa Komisyonu birçok
2006 yılında 5544 sayılı kanun ile “Mesleki Yeterlik
üye ülkede istihdam ve mesleki rehberlik hizmet-
Kurumu (MYK)”nun kurulması da bu dönemdeki
lerini geliştirmek için Dünya Bankası fonları ile,
sistematik adımlardan biri olarak sayılabilir. Kuru-
ilgili projeleri gündeme koymuş, birçok ülkede bu
luş amacı; ulusal ve uluslar arası meslek standart-
amaçla merkezler kurulmuş, ulusal düzeyde po-
larını temel alarak mesleki yeterlikleri belirlemek,
litikalar belirlenmiş, anlaşmalar yapılmış ve bazı
belgelendirme ve sertifikalandırmaya ilişkin faali-
uygulamalar yürürlüğe konmuştur (CEDEFOP,
yetleri yürütmek, ulusal mesleki yeterlik sistemi-
2008; Organisation for Economic Co-operation
ni kurmak ve işletmek olan bu kurum daha önce
and Development [OECD], 2004). Bu kapsamda
MEDAK (Meslek Danışma Komisyonu) tarafından
ülkemizdeki durumu saptamak amacıyla F. Akkök
onaylanan 720 meslek bilgi dosyasına yönelik bel-
ve T. Watts (2003) tarafından “Türkiye Ülke Rapo-
gelendirme ve sertifikalandırma çalışmalarını yü-
ru” hazırlanmış ve bu raporda ülkemizde ‘Mesleki
rütmeye başlamıştır (MYK, 2010).
Bilgi, Mesleki Rehberlik ve Danışmanlık Hizmet-
leri (MBRD)’nin yasal dayanakları, yapılan uygu- Bu yıllarda üniversitelerimizdeki PDR programla-
lamalar ve geliştirilmesine ihtiyaç duyulan yönler rının sayıları da hızla artmıştır. Lisans programları-
vurgulanmıştır. SWOT analizi yapılarak bu hiz- nın bazılarında bulunan mesleki rehberlik ile ilgili
metler açısından genel bir profil ortaya konmuş, dersler 2007-2008 öğretim yılından itibaren YÖK
sonraki bazı çalışmalar bu raporu temel almıştır. tarafından uygulamaya konan bir kararla, tüm
Daha sonra bu rapor 2006 yılında güncellenip ge- lisans programlarında 5. yarıyılda “Mesleki Reh-
liştirilmiştir (Akkök, 2006). berlik ve Danışma” dersi, 6. yarıyılda da “Mesleki
Rehberlik ve Danışma Uygulamaları” dersi zorunlu
Avrupa Birliğine bağlı Ulusal Mesleki Rehberlik
olarak yer almıştır.
ve Yönlendirme (EUROGUIDANCE) Merkezi
2005’de kurulmuş ve söz konusu MBRD hizmetleri 2006 yılında, Bahçeşehir Üniversitesi, Ameri-
bu merkezce “Ulusal Ajans” tarafından yürütül- kan Ulusal Kariyer Gelişimi Derneğinin (NCDA)
müş ve 2009 yılında yürütme yetki ve sorumluluğu akredite ettiği “Kariyer Danışmanlığı Sertifika
İŞKUR’a devredilmiştir. Programı”nı açarak bu dernek ile işbirliği içinde
yürütmeye başlamıştır. İlgili bazı alan lisans me-
Bu çalışmaların odağında bulunan İŞKUR, Mes-
zunlarına 120 saatlik ve sekiz aya yayılan bir eğitim
leki Rehberlik Ulusal Eylem Planı oluşturulması
programı ile her yıl 15-20 kontenjan ile süren bu
amacıyla,daha önce hazırlanmış olan Türkiye Ülke
uygulama 2010 yılında ilgili bir yüksek lisans prog-
Raporunu temel alarak 21-23 Nisan 2004 tarihle-
ramı ile birleştirilmiştir.
rinde Ilgaz Dağında “Mesleki Rehberlik ve Danış-
manlık Hizmetleri Çalıştayı” düzenlemiştir. İlgili Ülkemizde mesleki rehberlik ve kariyer danış-
kurum ve kuruluşlar, sosyal taraflar ve üniversite- manlığı hizmetlerine duyulan ilgi ve ihtiyaç, liseyi
lerden ilgili alan akademisyenlerinin katılımı ile bitirip üniversite önünde yığılan öğrenci sayısının
Mayıs 2005-Gebze, Kasım 2006-Ankara, Aralık büyümesi ile birlikte artmıştır. Gelecek umutları-
2007-Kızılcahamam, Kasım 2008-Abant ve Aralık nın üniversite eğitimine bağlandığı ve öğrencilerin
2009-Kapadokya toplantıları olarak süren bu bir büyük bir yarışı aşarak girmeye hak kazandığı üni-
dizi toplantıda, ülke çapında bu hizmetlerin yürü- versitede iyi bir program seçme kaygısı ülkemizde
tülmesine ilişkin plan ve stratejiler geliştirilip uy- “tercih rehberliği” denilen bir yardım türünü doğur-
gulamaya konulmasına çalışılmıştır. Bu çalışmalar muştur. Kuşkusuz “dershane sektör”ünün doğma-
104
YEŞİLYAPRAK / Mesleki Rehberlik ve Kariyer Danışmanlığında Paradigma Değişimi ve Türkiye Açısından Sonuçlar...
sındaki eğitim sistemindeki eksik ve hatalar kadar, lisansüstü program gereksinimi karşılamaktan
tercih sisteminin doğmasında da mesleki rehberlik uzaktır. Gerçekte bu alanda eğitim verecek aka-
hizmetlerindeki yetersizlikler ve yanlış algılar rol demisyen sayısı da oldukça azdır.
oynamıştır. Özel dershanelerde rehber öğretmen
• Mesleki rehberlik ve kariyer danışmanlığı hiz-
çalıştırma zorunluluğuna bağlı olarak, TTK’nın ka-
metlerini verecek profesyonel elemanların;
rarlarıyla, “alandışı” rehber öğretmen istihdam etme
meslek standartları, etik ilkeleri, yetiştirme ve
politikaları, dershanelerin reklam ve kar elde etme
değerlendirme, belgelendirme/sertifikalandırma
amaçları ile birleşince, birçok özel dershane, rehber-
sistemi bulunmamaktadır.
lik servislerinde öğrencilerin ÖSS puanlarına göre
girebileceği-en yüksek puan ile öğrenci kabul eden • Bu alandaki hizmetler okullarda PDR lisans me-
üniversite programlarından başlayarak yapılan tek- zunu okul psikolojik danışmanları tarafından
nik bir sıralama ile tercih fomlarının doldurulması yürütülmektedir. Ancak ortaöğretim kurumla-
hizmetine özel bir önem vermiştir. “Puan ziyan ol- rının %31’inde, ilköğretim okullarının %70’inde
masın” mantığıyla yapılan bu sıralamada genellikle okul psikolojik danışmanı bulunmamaktadır.
öğrencinin ilgi, yetenek ve değerleri dikkate alın- Halen okullarımızda 13.603 rehber öğretmen,
madığı için sonuç dershane açısından doyurucu, 205 adet Rehberlik ve Araştırma Merkezlerinde
öğrenci açısından hayal kırıklığı yaratmaktadır. Bu ise 1037 rehber öğretmen görev yapmaktadır.
konuda daha bilimsel tutuma bağlı bazı köklü ku- Ancak bu kadrolarda görev yapan elemanların
rumların öğrencilere mesleki rehberlik ve kariyer yaklaşık yarısı ‘alandışı’ (PDR alanından farklı
danışmanlığı hizmetleri sunma çabaları; ilgili ölçme bir alan mezunu) olup birkaç haftalık/aylık hiz-
araçlarının kullanılmasına ve bazı olumlu uygula- met-içi kurslarla eğitilmiş personeldir.
maların yapılmasına, veli ve toplumun bilinçlenme- • Okullarda görevli rehber öğretmenlerin illere ve
sine katkı sağladığı düşünülebilir. okulların öğrenci mevcutlarına göre dağılımların-
Bu dönemde üniversitelerdeki PDR merkezlerinde da büyük dengesizlikler bulunmaktadır. Bu hiz-
ve ayrıca bazı üniversitelerde kurulmuş olan “Mes- metleri yürütmek için önerilen oran bir danışmana
leki Planlama ve Yerleştirme” birimlerinde üni- 250 öğrenci iken (ACA), bizde bu oran 1/905 ile
versite öğrencilerine yönelik mesleki rehberlik ve 1/2836 arasında değişmektedir(Akkök, 2006).
kariyer danışmanlığı hizmetlerinin daha sistematik • Ülkemiz üniversitelerinde halen 35 devlet, 8
hale geldiği ve bazı iyi örneklerin görüldüğü izlen- özel üniversitede olmak üzere 46 tane Rehberlik
mektedir (Akkök, 2006). ve Psikolojik Danışmanlık lisans programı, 21
Mesleki rehberlik alanında söz edilebilecek önemli yüksek lisans, 15 doktora programı vardır. Bu
bir gelişme olarak MEB tarafından, öğrencilerin ilgi programlar genel psikolojik danışma ve rehber-
ve yeteneklerini tanıyıp ilgili üst öğrenim kurumla- lik programları olup, mesleki rehberlik ve kariyer
rına ve mesleğe yönelmelerinde “kendine yardım” danışmanlığı formasyonu ile ilgili iki ders (ku-
yoluyla yararlanmaya göre tasarlanmış olan “web ram ve uygulama) yer almaktadır.
tabanlı mesleki bilgi sistemini (MBS)”, Dünya Ban- • Her ne kadar Avrupa Birliği ve Dünya Banka-
kası destekli projesi kapsamında uygulamaya ko- sının desteği ile önemli gelişmeler kaydedilmiş
nulmuş olmasıdır. ise de; okuldışı gençlere ve yetişkinlere mesleki
Güncel Durum ve Sorunlar rehberlik ve kariyer danışmanlığı hizmetlerini
sunmayı amaçlayan İŞKUR’un yapısı ve işleyişi,
Türkiye’de mesleki rehberlik ve kariyer danışman-
bu hizmetlerin ülke çapında etkili ve yeterli bir
lığı ile ilgili gelişmeler incelendikten sonra, 1950’li
şekilde sunulmasını sağlamaktan uzaktır.
yıllardan günümüze 60 yılda gelinen noktayı değer-
lendirebilmek, güncel durumu farklı perspektifler- • Gerek okullarda ve RAM’larda, gerekse İŞKUR’un
den ve çeşitli boyutları ile ortaya koymakla müm- meslek danışmanlığı merkezlerinde bu alanda su-
kün olabilir. Türkiye’de mesleki rehberlik ve kariyer nulan hizmetlerin kalite güvencesi ve kanıta dayalı
danışmanlığı hizmetleri açısından güncel duruma değerlendirme sistemi olmadığı için raporlara yan-
ilişkin aşağıdaki saptamalar yapılabilir: sıyan sayılar (Akkök, 2006; Akkök ve Watts, 2003),
bu alanda yardım için başvuran kişi sayısını gös-
• Mesleki rehberlik ve kariyer danışmanlığı hiz-
termekte ancak hizmetlerin etkiliği açısından bir
metleri ülkemizde halen sistematik ve gelişmiş
sonuç ifade etmemektedir.
bir düzeye ulaşmanın epeyce gerisindedir.
• Ülkemizde mesleki rehberlik ve kariyer danış-
• Bu alandaki hizmetleri sunan profesyonel ele-
manlığı hizmetleri, eğitim sistemi içinde liseden
manlar yok denecek kadar azdır. Varolan iki
105
KURAM VE UYGULAMADA EĞİTİM BİLİMLERİ
yüksek öğretime geçişe odaklıdır. Her yıl artarak limler ve sonuçlarına bağlanabilir. Kuşkusuz, kü-
büyüyen üniversite önündeki yığılmalar, bu hiz- resel dünyanın bir parçası olarak Türkiye de bu
met alanı açısından da beklentileri artırmakta, bu değişimleri ve sonuçlarını, gelişmekte olan bir
baskı sağlıksız çözüm arayışları yaratmaktadır. ülke olarak, dramatik bir şekilde yaşamaktadır.
• 2010 yılında 1.857.000 öğrenci Üniversite Giriş
Sınavına katılmıştır. Bunların ancak %20’si dört Küreselleşmenin Yarattığı Yeni Eğilimler ve
yıllık bir yüksek öğretim programına kabul edil- Sonuçları
miştir. Bu durum kuşkusuz “dershane sektörü”ne
Tarihçede incelendiği gibi, Amerika’da bir yüzyıl,
ve “tercih rehberliği”ne yönelik umut ve beklen-
Türkiye’de yarım yüzyıl geçmişe sahip olan mesleki
tileri artıran ve sağlıksız sonuçlar yaratan çok
rehberlik ve kariyer danışmanlığı alanındaki algılar
önemli bir sorundur.
ve yaklaşımlar son 10-15 yılda hızlı bir değişim ge-
• Mesleki rehberlik ve kariyer danışmanlığı hizmet- çirmektedir. Artık bu alana Parsons’ın bakış açısıyla
lerine yönelik yanlış algılar ve gerçekçi olmayan yaklaşmak “İdeal kenti” ya da ideal toplumu yarat-
beklentiler toplumun geniş bir kesimi; veliler, öğ- ma amacına hizmet etmeyecektir. Yirminci yüzyılın
retmenler, yöneticiler ve hatta rehber öğretmenle- sonuna doğru küreselleşmenin ve ekonomik krizin
rin büyük bir kısmı tarafından sürdürülmektedir. yol açtığı değişimler bu hizmet alanında eski para-
• Mesleklere ve iş dünyasına ilişkin güncel bilgi- digmaların işe yaramayacağını; algı çerçevesini ve
leri sistematik olarak sunan bilgi sistemleri, veri algı şeklini değiştirme gereğini ortaya koymuştur.
tabanları henüz yeteri kadar gelişmemiştir. Mes- Hızla değişen dünyada, pek çok alanda olduğu gibi,
leklere ve istihdam olanaklarına yönelik gelecek bu alanda da paradigma ayarları yapmak, algı çer-
projeksiyonları yapılamamaktadır. çevelerini revize etmek gerekmektedir.
• Bilgisayar destekli mesleki rehberlik ve kariyer Küreselleşmenin iş dünyası ve çalışanlar üzerinde
danışmanlığı programları henüz emekleme aşa- yol açtığı değişimler ve sonuçları, mesleki rehberlik
masındadır. ve kariyer danışmanlığı hizmetlerine doğrudan yan-
• Üniversiteye giriş sisteminin yarattığı yanlış sımıştır. Küresel dünyada teknolojinin baş döndü-
tercihler, okuduğu alandan memnuniyetsizlik, rücü bir hızla gelişmesi ve bilimsel bilginin günlük
mezunların iş bulamaması gibi sorunlara karşın yaşama uygulanması, dünya ekonomisinde, insan
üniversitelerde mesleki rehberlik ve kariyer danış- yaşamı ve gelişimini etkileyen iki önemli sonuç ya-
manlığı konusunda hizmet sunan merkez/birim- ratmıştır. Bunlar; a) işgücünün küreselleşmesi, b) iş-
ler son derece yetersizdir. Üniversitelerin sadece sizliğin küresel hale gelmesidir (Herr ve ark., 2004).
1/5’inde “mesleki planlama ve yerleştirme” mer- Bu iki kısa maddenin kapsamı iş dünyası ve çalışan-
kezleri bulunmaktadır (Akkök, 2006), bu merkez- lar üzerinde çok önemli değişimleri özetlemektedir.
lerde kariyer danışmanı olarak görevli profesyonel Bu kapsam biraz açıldığında, ortaya çıkan durum
eleman bulunmamaktadır (Kavas, 2008). ve yansımalar şöyle değerlendirilebilir (Herr ve
• Ülkemizde genel olarak PDR hizmetleri başlan- ark., 2004; Isaacson ve Brown, 1997; Kummerow,
gıcından beri, bu hizmetlerin en gelişmiş oldu- 2000; Yeşilyaprak, 2008):
ğu, Amerika’yı model almasına, tüm kaynak ve
• Son 20 yılda kariyer ve iş dünyası önemli ölçü-
yaklaşımların oradan alınmış olmasına karşın;
de niteliksel değişikliklere uğramıştır. Gelenek-
son dönemde Avrupa Birliğine girme umudu ve
sel bazı meslekler giderek tamamen ortadan
AB’nin verdiği proje destekleri ile, mesleki reh-
kalkarken bazı yeni iş ve meslek alanları ortaya
berlik ve kariyer danışmanlığı hizmetlerinde Av-
çıkmıştır.
rupa ülkeleri model alınmaya başlanmış, oradaki
bazı ülkeler ile birlikte sistem oluşturma çabala- • İş organizasyonlarında yapısal değişiklikler ya-
rına yönelinmiştir. Oysa hiçbir Avrupa ülkesin- şanmaktadır; şirketler birleşerek sayıları azal-
de bu alandaki donanım ve birikim Türkiye’den makta, işbirliği ve yönetim açısından yeni mo-
daha ilerde değildir (Akkök ve Zelloth, 2010; deller ortaya çıkmaktadır.
CEDEFOP, 2008; Sultana ve Watts, 2007). • Gelişen teknolojinin iş yaşamında yarattığı de-
• Güncel durum ve sorunlar özetlendikten sonra, ğişiklikler; iş ortamı ikliminden mesleklerin
mesleki rehberlik ve kariyer danışmanlığı hiz- yapısına, çalışma stil ve tarzlarına, iş dünyasının
metlerine duyulan gereksinimin giderek arttığı diline ve organizasyonuna, işlerin niteliğine, çalı-
gerçeği daha iyi görülmektedir. Bu gereksinim şanlarda aranan eğitim ve beceri düzey ve kapsa-
bir bakıma, küreselleşmenin yarattığı yeni eği- mına dek pek çok alanda ortaya çıkmıştır.
106