Table Of Contentes stjerëzve
të thjeshtë
Kujtime
Enver Hoxha.
Mes njerëzve
të• thjesht
Kujtime
41,
1NSTITUTI I STUDIMEVE MARKSISTE-LENINISTE
PRANË KQ TË PPSH
PARATHËNIE
Libri .«Mes njerëzve të thjeshtë» bën pjesë në serinë
e kujtimeve të shokut Enver Hoxha me tematikë nga
vitet e Luftës Antifashiste Nacionalçlirimtare.
Ky libër u kushtohet njerëzve të thjeshtë, trima e
patriotë të cilët strehuan, ruajtën e shoqëruan përmes
rreziqesh të mëdha udhëheqës të Partisë dhe vetë sho-
kun Enver në dy nga periudhat më të rënda e më të
vështira të Luftës: në pranverën dhe në verën e vitit
1942, kur Partisë Komuniste të Shqipërisë e udhëheq-
jes së saj iu desh të përballonte një nga fazat më të
vështira të ilegalitetit e të terrorit të pushtuesit në Ti-
ranë; dhe në dimrin 1943-1944, kur një pjese të Shtabit
SHTËPIA BOTUESE «8 N£NTORI-
TIRANR, 1984
të Përgjithshëm të Ushtrisë Nacionalçlirimtare me sho- Kësaj teme të g jerë e të poharruar tani i shtohet
kun Enver Hoxha në krye, iu desh të përballonte ofen- edhe libri «Mes njerëzve të thjeshtë», materialet e të
sivën armike të dimrit e të çante me sukses rrethimin cilit janë shkruar në kohë të ndryshme, kryesisht gjatë
viteve 70-të.
e gjithanshëm gjermano-ballist përmes fshatrave, py-
jeve e maleve të Elbasanit, të Librazhdit, të Gramshit Duke i dhënë për botim në vitin jubilar të 40-vje-
e të Korçës. torit të Çlirimit të Atdheut e të triumfit të revolucionit
Njerëz të tillë, që i kthyen shtëpitë dhe kasollet popullor, autori, përmes këtyre kujtimeve u shpreh edhe
e tyre të varfra në «seli» ku u zhvilluan me sukses një herë nderimin e lartë dhe mirënjohjen e thellë të
mbledhje, konferenca e aktive nga më të rëndësishmet Partisë e të popullit të gjithë atyre njerëzve të thjeshtë,
në historinë e PKSH e të Luftës Nacionalçlirimtare; që anembanë Shqipërisë, të cilët në vitet e Luftës Nacio-
strehuan, ruajtën e shoqëruan përmes rreziqesh e vë- nalçlirimtare, krahas djemve e vajzave që dërguan në
shtirësish të panumërta ilegalë e partizanë; që ndanë mal, vunë në dispozicion të Partisë e të Luftës shtëpitë
me bijtë e bijat e Partisë edhe kafshatën e fundit të dhe jetën e tyre, luftuan, sakrifikuan e nuk kursyen
bukës; që dhanë për Partinë e për Luftën gjithçka, asgjë për çlirimin e atdheut dhe për vendosjen e push-
shpesh edhe jetën e tyre, ishin me mijëra anembanë tetit popullor.
Shqipërisë.
Veprën patriotike e revolucionare të këtyre nje-
rëzve të thjeshtë, Partia dhe populli e kanë çmuar dhe e
kanë vlerësuar kurdoherë lart. Vetë shoku Enver Hoxha
në.Vepra të tilla si: «Kur lindi Partia•, «Rreziku anglo-
-a4Orikan për Shqipërinë», në f jalime, në diskutime,
në letra, në takime me popullin etj., ka shkruar e ka fo-
lur shpesh me dashurinë më të thellë e me mirënjohjen
më të madhe për shumë nga njerëzit e bazave ilegale,
ku ai ose shokë të tjerë të Partisë janë strehuar, kanë
punuar, dre jtuar e luftuar në ato vite të lavdishme. Në
shtyp, në radio, në televizion, në botime shkencore e në
kujtime veteranësh është shkruar e është folur me
mirënjohje e me nderim për të tjera baza ilegale të
atyre viteve.
4 5
Baraka e Nushajve _
4))
110
uzë Lanës, në afërsi të vendit ku ndodhet
13
sot ndërtesa e ekspozitës «Shqipëria sot», në
.
vitet e Luftës Nacionalçlirimtare ngrihej një
barakë e vogël, e vjetër, e ndërtuar me dërrasa të
brejtura nga shiu, bora dhe era.
Se ç'emër kishte pasur më parë ajo, nuk e
di, por ne të gjithë e thërritnim baraka e Nushaj-
ve, ngaqë aty banonte familja e thjeshtë, e da-
shur, militante e Gogo dhe e Kozma Nushit. Për
të gjithë ne, që hynim e dilnim atje si në shtëpi-
në tonë në ditët e vështira të ilegalitetit, kjo ba-
rakë do të mbetet e paharruar. Ajo ishte baraka e
revolucionarëve, e ilegalëve, e takimeve të paha-
rruara me shokët e idealit, baraka ku hartoheshin
plane lufte, të aksioneve të çastit e për ditët e
ardhshme të lirisë.
Baraka kishte vetëm një dhomë të vogël dhe kthye bashkë me burrin e saj, Thoma Kokushtën,
një korridor të shtruar me baltë, një pjesë e të nga Franca. Por këta ishin, si të thuash, vetëm
cilit ishte e ndarë me perde e që shërbente edhe banorët «zyrtarë» të barakës, sepse atje, përveç
si kuzhinë, edhe për të fjetur njerëz e, për këtë, tyre, vinin, ditën e natën, plot të tjerë, ilegalë si
të krijohej përshtypja sikur kishte dy dhoma. Ça- unë, korrierë partizanë dhe shokë të ndryshëm të
tinë e kishte të mbuluar me llamarinë dhe, kur organizatës së Partisë të Tiranës. Dikush vinte
binte shi, ndihej një si muzikë shurdhuese, i vet- e rrinte gjatë gjithë ditës, një tjetër e zinte në
mi moment i dëshiruar për banuesit dhe miqtë e mbrëmje shtetrrethimi e mbetej aty edhe natën.
saj, se vetëm atëherë mund të flitej me zë të lartë. Baraka, si një koshere bletësh, prodhonte në hesh-
Në barakë zakonisht flitej me zë të mbytur, pse tje «mjaltë» për Partinë, por jashtë njerëzit e
ishte barakë konspiratorësh komunistë e antifa- saj sulmonin si grerëza fashistët e tradhtarët.
shistë. Në barakë sundonte si revolucionare nënë
Përpara ajo kishte një kopsht bokërimë dhe Athinaja, «Valideja». Këtë emër ia kishin vënë
rruga që kalonte nja pesë metra larg saj, gjarpë- shokët e Lionit, kur ajo jetonte në Francë, dhe që
ronte tej në mes ferrash. Nga prapa barakës ki- të gjithë ne vazhduam ta thërritnim kështu edhe
shte një bokërimë tjetër që rrëshqiste deri në këtu, derisa ajo vdiq shumë vjet pas Çlirimit. Va-
buzë të Lanës. Përpara, nga krahu i djathtë, ishin lideja ishte një plakë shumë e dashur, shumë e
dy-tri shtëpi disi të mëdha. Baraka mund të rre- zgjuar, kurrë nuk e ngrinte zërin dhe çdo frazë e
thohej kollaj, por atë e ruante syri vigjilent i Va- mbaronte me fjalën «jeto», duke e zgjatur o-në,
lidesë. si e flasin zakonisht banorët e Bregut. Të gjithë
Sa veta jetonin në atë barakë? As që dihej ishim për të bijtë e saj, ishim jeta e saj. Në bara-
ekzaktësisht, por, veç banuesve të përhershëm: kë nuk kishte Kozma e Gogo, të gjithë i kishte
Validesë, djemve të saj, Kozmait, Gogos, Çenos, njësoj, bile ne të tjerët na përkëdhelte ca më
vajzës së saj, Lilos, vinin edhe të tjerë. Kështu,
shumë.
gjatë kohës që unë shkoja atje, erdhi e qëndroi për — Xhan, o Taras, — më thoshte shpesh, —
disa muaj vëllai plak i Validesë, Milo Andoni; ruhu, se janë kohë të këqija. Mos lëviz shpesh di-
hynin e dilnin si në shtëpinë e tyre djemtë e barba tën, se mbushur janë rrugët me spiunë. Ty duan
Milos dhe pjesëtarë të tjerë nga «bylyku» i gjerë të të vrasin qenat këmishëzinj.
i tij; më pas qëndroi në barakë një a dy muaj — Po ruhem, Valide, shih, kam vënë edhe
edhe vajza e madhe e Validesë, Shana, kur u syze, kam lënë edhe mustaqet!
10
11
Ajo, duke më treguar nga dritarja e vogël e — Do t'u them, — më përgjigjej Gogoja.
dhomës, mbuluar me një perde të hollë, më tho- Dhe u thoshin ai e Kozmai, por lëvizjet nuk ndër-
shte: priteshin.
— Të gjithë që rrinë në ato shtëpi, unë i Baraka e Nushajve ishte një botë e çudit-
njoh, pse e do puna. Kur kam kohë vete u bëj shme, një botë e revolucionarëve. Nga jashtë ajo
nga një vizitë plakave. Hiqem si fshatare injo- ishte mizerabël, po brenda kurdoherë rrinte e
rante, u flas atyre për Bregun e Detit, për kishën pastër, e fshirë dhe e larë. Atje flitej për plane
e Vunoit, për ikonat (në qoftë se janë të krishte- lufte, për aksione, për atentate kundër fashistëve.
re), dhe i shikoj kështu, çfarë grash janë dhe ku Asnjëri nuk habitej, asnjëri nuk bëhej kurioz, të
punojnë burrat e tyre. Nga kjo anë, që shikoj gjithë ishin gjakftohtë. Valideja bënte rojë jashtë
unë, gratë janë të mira, kurse për burrat hetojnë duke larë enët, ose si të qëllonte: arnonte çorapet
djemtë dhe ata më kanë thënë se njëri prej tyre e grisura, ose bënte ndonjë punë tjetër. Kur mba-
është i rrezikshëm. Ja, shiko atje në katin e dytë. ronte ajo, dilte barba Miloja, hidhte një sy rreth
tek ato penxheretë, atje rri një gjirokastrit. e rrotull, duke bërë sikur do të kryente ndonjë
— Si e thonë, moj Valide? — e pyes. punë, kurse Çenoja, që qysh në fillim punonte
— Njazi Bimi, jeto. me Rininë Komuniste, në një cep tjetër lexonte
— E njoh, — i them, — në shkollën fillore, në frëngjisht «Des principes du 16'linisme»1. Gati
në Gjirokastër, kemi qenë bashkënxënës, po ai u e gjithë baraka e dinte frëngjishten. Duke pri-
bë oficer i Zogut dhe tani është oficer i poshtër tur Gogon unë merrja në gjunjë Lilon e vogël
fashist. Është i rrezikshëm, duhet të ruhemi që të dhe i thosha:
mos i bjerë në sy baraka. — Raconte-moi quelque chose.
Disa herë i thosha Gogos që të ndaloheshin — Que veux-tu, que je te raconte?
hyrjet dhe daljet e shumta, qoftë të shokëve, qof- — Une fable de La Fontaine par exemple.
të të kushërinjve dhe Gogoja më përgjigjej: — Bon, je vais te reciter «La cigale et la
— Shokët i vëmë në rregull, o Enver, por fourmi»2.
hajde të vësh në rregull kushërinjtë dhe të afër-
mit e Validesë dhe të dajos. 1 «Mbi bazat e leninizmit».
— Duhet të gjesh mënyrën edhe për këta, 2 — Më trego diçka.
— Çfarë do ti, të të tregoj?
se është e domosdoshme t'i rrallojnë vizitat e ty-
— Një fabul të La Fontenit, për shembull.
re të kota këtu, në barakë.
— Mirë, po të recitoj .«Gjinkalla dhe
12
13
Dhe zëri i Lilos më çonte larg në bankat e më. Mbaj mend se në verën e vitit 1942, kur
shkollës, në «Lettres de mon moulin» të Dodesël shtrëngoi vapa, brenda në barakë ishte e pamun-
dhe harroja kështu për një moment hallet e më- dur të rrinim gjithë ata njerëz, prandaj ngritëm
dha të Luftës. edhe një tendë në mes të pemëve. Atje Valideja
Sa të madhe e kishte zemrën baraka jonë! e barba Miloja shpesh prisnin e përcillnin vizito-
Sa herë kam fjetur aty, në dhomë apo edhe në rët e shumtë të familjes dhe kjo jo vetëm na leh-
korridorin e vogël, ku nënë Valideja na shtronte tësoi disi ne që ishim të detyruar të rrinim e të
të flinim në një dyshek me Gogon. Po duke qenë punonim vetëm brenda, por na u krijua edhe
më i gjatë se Gogoja, mua më dilnin këmbët ja- mundësia që në mbrëmje vonë, kur binte errësi-
shtë dhe kjo gjë bëhej objekt humori, që, krahas ra, të dilnim disa çaste te tenda e të merrnim pak
shqetësimeve që kishim, nuk shterte kurrë. ajër të pastër.
Unë hyja e dilja nga baraka i veshur herë si Qëllonte që kisha shumë punë, duhej të ta-
bojaxhi, herë si hidraulik, herë si elektricist, aq kohesha e të bisedoja me shokë ose të shkruaja
sa i vura në pozitë të vështirë Nushajt dhe kushë- artikuj apo udhëzime të ndryshme dhe, për këtë,
rinjtë e tyre. Vëllai i Validesë, Miloja, i cili nuk nuk lëvizja nga baraka edhe me ditë. Barba Mi-
linte fjalë të mira pa thënë në adresën time, si los nuk i pëlqente që unë nuk shkoja në punë, që
një njeri që di tërë ato zanate dhe isha aq i zoti në vend të ndreqja ndonjë çezmë apo të lyeja
sa ç'të më shihte syri ma zinte dora (!), rrinte dhe ndonjë shtëpi, për të zënë ndonjë lek, «bëja mu-
shante djemtë dhe nipërit e tij që ishin aq të nga- habete me shokë, kokë më kokë» ose shkruaja.
thët e të paçalltisur, sa nuk po mësonin një zanat Sigurisht që kishte filluar të dyshonte tek unë, se
për të qenë! Kozmai punonte në ngarkim-shkar- unë nuk duhej të isha aq zanatçi i zoti sa hiqesha.
kim, kurse Gogoja, fatorino, ose i ndërronin za- Një ditë i thotë Validesë:
natet, sipas nevojës së Partisë, gjersa iu kushtuan — Moj Thine, sikur nuk më ngjan si usta
tërësisht punës ilegale. Edhe Çenoja, që në atë ky shoku i djemve.
kohë duhej të ishte rreth 15 vjeç, qe rregulluar Valideja, që ishte një konspiratore e lindur,
me punë në një ofiçinë. iu përgjigj:
Në kopshtin para barakës rriteshin disa pe- — Usta është, usta, po ti mos e vri shumë
mendjen.
1 «Letra nga mulliri (cid:9) tregime dhe novela të shkrim- — Çudi! — habitej plaku i urtë, — u bëra
tarit francez Alfons Dode (1840-1897). kaq dhe nuk më ka zënë syri një marangoz që të
14 15
