merkez bankası analitik bilançosu kapsamında para politikalarının ödemeler dengesi ve dış borçlar

348 Pages·2013·3.91 MB·Turkish

T.C.
SELÇUK ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
İŞLETME ANABİLİM DALI

MERKEZ BANKASI ANALİTİK BİLANÇOSU KAPSAMINDA
PARA POLİTİKALARININ ÖDEMELER DENGESİ VE DIŞ
BORÇLAR ÜZERİNDEKİ ETKİSİ (2007-2012)

Halil AKMEŞE

DOKTORA TEZİ

Danışman
Prof. Dr. NAİM ATA ATABEY

KONYA-2013
T.C.
SELÇUK ÜNİVERSİTESİ
Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü

BİLİMSEL ETİK SAYFASI

Adı Soyadı HALİL AKMEŞE
Numarası 064127001025
n Ana Bilim /
ni İŞLETME /MUHASEBE-FİNANS
i Bilim Dalı
c
n
e Programı Tezli Yüksek Lisans Doktora
r
ğ
Ö
Tezin Adı MPBAOERRRAÇK LPEAOZRL B İÜATZİNKEKARAİLNSAIDR AEINNKAIİN LE İÖTTKDİKİES BMİ İ(EL2LA00EN7R-Ç2 OD01SE2UN) GKEASPİS AVME IDNIDŞ A

Bu tezin proje safhasından sonuçlanmasına kadarki bütün süreçlerde bilimsel
etiğe ve akademik kurallara özenle riayet edildiğini, tez içindeki bütün bilgilerin etik
davranış ve akademik kurallar çerçevesinde elde edilerek sunulduğunu, ayrıca tez
yazım kurallarına uygun olarak hazırlanan bu çalışmada başkalarının eserlerinden
yararlanılması durumunda bilimsel kurallara uygun olarak atıf yapıldığını bildiririm.

Halil AKMEŞE

i
T.C.
SELÇUK ÜNİVERSİTESİ
Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü

DOKTORA TEZİ KABUL FORMU

Adı Soyadı HALİL AKMEŞE
Numarası 064127001025
Ana Bilim /
İŞLETME /MUHASEBE-FİNANS
n Bilim Dalı
ini Programı Tezli Yüksek Lisans Doktora
c
n
e Tez
r
Öğ Danışmanı Prof. Dr. NAİM ATA ATABEY
Tezin Adı MPBAOERRRAÇK LPEAOZRL B İÜATZİNKEKARAİLNSAIDR AEINNKAIİN LE İÖTTKDİKİES BMİ İ(EL2LA00EN7R-Ç2 OD01SE2UN) GKAESPİS AVME IDNIDŞ A

Yukarıda adı geçen öğrenci tarafından hazırlanan " Merkez Bankası Analitik
Bilançosu Kapsamında Para Politikalarının Ödemeler Dengesi ve Dış Borçlar
Üzerindeki Etkisi (2007-2012) " başlıklı bu çalışma 04 / 09 / 2013 tarihinde yapılan
savunma sınavı sonucunda oybirliği/oyçokluğu ile başarılı bulunarak, jürimiz
tarafından doktora tezi olarak kabul edilmiştir.

Unvanı, Adı Soyadı Danışman ve İmza
Üyeler

Prof. Dr. N. Ata ATABEY Danışman

Prof. Dr. Raif PARLAKKAYA Üye

Prof. Dr. Orhan ÇOBAN Üye

Doç. Dr. Baki YILMAZ Üye

Yrd. Doç. Dr. Fahri KURŞUNEL Üye

ii
T.C.
SELÇUK ÜNİVERSİTESİ
Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü

Adı Soyadı HALİL AKMEŞE
Numarası 064127001025
Ana Bilim /
İŞLETME /MUHASEBE-FİNANS
n Bilim Dalı
ini Programı Tezli Yüksek Lisans Doktora
c
n
e Tez
r
ğ Danışmanı Prof. Dr. NAİM ATA ATABEY
Ö
Tezin Adı MPBAOERRRAÇK LPEAOZRL B İÜATZİNKEKARAİLNSAIDR AEINNKAIİN LE İÖTTKDİKİES BMİ İ(EL2LA00EN7R-Ç2 OD01SE2UN) GKEASPİS AVME IDNIDŞ A

ÖZET
Çağdaş ekonomilerde ekonomi politikalarının uygulanmasında ve amaçlanan
hedeflere ulaşılmasında 1960’lı yıllardan sonra para arzı miktarı yoğun olarak
kullanılmaya başlanmıştır. Parasalcı teori uygulamalarının kullanımı yaygınlaştıkça
merkez bankalarının para arzına müdahale şekli direkt olarak kendi bilançolarını ve
finansal kuruluşların bilançolarını anında etkileyen para politikası uygulamalarından
dolaylı para politikası uygulamalarına yönelmiştir. Bu çalışmada 2007-2012 yılları
arasında Türkiye’de uygulanan para politikalarının ödemeler dengesi ve dış borçlar
üzerindeki etkileri ve bu etkilerin anlamlılık düzeyleri TCMB Analitik Bilançosu
kapsamında tespit edilmeye çalışılmış; Hazine Müsteşarlığı ve TCMB ilişkileri
kapsamında dış borçların muhasebeleştirilmesine yer verilmiştir. Hükümet ve
kanunlarla belirlenen kamu kuruluşları adına Maliye bakanlığı bünyesinde mali ajan
olarak faaliyet gösteren Hazine Müsteşarlığı'nın dış borçlanmaya ilişkin muhasebe
kayıtları 5018 sayılı "Kamu Mali Yönetimi ve Kontrol Kanunu"na dayanılarak
çıkartılan ve 2006 yılında yürürlüğe giren "Genel Yönetim Muhasebe
Yönetmeliği"ne göre örneklendirilmiştir. Çalışmanın birinci bölümünde paraya
ilişkin temel kavramlara ve ilişkilere yer verilmiş; ikinci bölümde para politikaları,
para politikalarının amaçları ve araçları; üçüncü bölümde ise ödemeler dengesi, dış
borçlar ve dış borçların Maliye Bakanlığı'nca muhasebeleştirilmesi konuları ele
alınmıştır. Çalışmanın dördüncü bölümünde veri dönemde uygulanan para
politikalarının ödemeler dengesi ve dış borçlar üzerindeki etkileri TCMB veri
tabanlarından elde edilen üçer aylık ödemeler dengesi ve dış borçlanma verileri
kullanılarak analiz edilmiştir. Analizlerde dolaşımdaki para, rezerv para, para tabanı,
merkez bankası parası, M1 ve M2 parasal büyüklükleri bağımsız değişkenler olarak
alınmış ve her biri SPSS paket programı kullanılarak doğrusal regresyona tabi
tutulmuş, bağımlı değişkenler üzerindeki etkileri analiz edilmiştir.
Anahtar Kelimeler: Merkez Bankası Analitik Bilançosu, Para Politikaları,
Ödemeler Dengesi, Dış Borç, Dış Borçların Muhasebeleştirilmesi

iii
T.C.
SELÇUK ÜNİVERSİTESİ
Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü

Adı Soyadı HALİL AKMEŞE
Numarası 064127001025
Ana Bilim /
İŞLETME /MUHASEBE-FİNANS
Bilim Dalı
n Programı Tezli Yüksek Lisans Doktora
i
n
ci Tez
n
e Danışmanı Prof. Dr. NAİM ATA ATABEY
r
ğ
Ö
TAedzı in İngilizce EPO(2AF0FF0Y C7EM E-CE N2TN0TS1T R2OS)A F AL M NBODANN FEKOT RAAENRIAGYL NPYO DTLIECICBATILES S BW AOILNTAH BNIANCLE TA HSNHECE ESEC OTO FP E

ABSTRACT
In this study, effects of monetary policies carried out between 2007 and 2012
on balance of payments and foreign debts and the significance levels of these effects
are tested within the scope of Central Bank Analytical Balance Sheet; and accounting
entries relating to the foreign debts are illustrated within the scope of relations
between Central Bank of The Republic of Turkey (CBRT) and The Treasury.
Accounting entries, made by Treasury department that acts as a financial agent on
behalf of the government and other institutions indicated by law, are illustrated with
respect to the “General Administration Accounting Regulations” which is amended
within the context of “Public Finance Administration and Control Act, Law no:5018”
and came into effect in 2006. Basic concepts and relationships corresponding to
money are mentioned in the first part; monetary policies, goals and instruments of
monetary policies are mentioned in the second part; foreign debts and accounting
entries of foreign debts by Ministry of Finance are mentioned and book entries are
illustrated in third part. In the fourth part of the study effects of monetary policies on
balance of payments and foreign debts are analyzed by means of quarterly data
gathered from CBRT databases. Money in circulation, reserve money, monetary
base, central bank money, M1 and M2 monetary indicators are set as independent
variables and subjected to linear regression; and their effects on the dependent
variables are analyzed.
Keywords: Central Bank Analytical Balance Sheet, Monetary Policies,
Balance of Payments, Foreign Debts, Accounting Entries of Foreign Debts

iv
İÇİNDEKİLER
BİLİMSEL ETİK SAYFASI .................................................................................. İ
DOKTORA TEZİ KABUL FORMU.................................................................... İİ
ÖZET ................................................................................................................... İİİ
ABSTRACT .......................................................................................................... İV
İÇİNDEKİLER ..................................................................................................... V
KISALTMALAR ................................................................................................ XV
TABLOLAR LİSTESİ ...................................................................................... XVİ
ŞEKİLLER LİSTESİ ...................................................................................... XVİİ
GİRİŞ ...................................................................................................................... 1
BİRİNCİ BÖLÜM
PARA, PARASAL BÜYÜKLÜKLER, PARA TALEBİ, PARA ARZI, PARA
ARZI VE TALEBİ İLİŞKİSİ
1.1. PARANIN ÖNEMİ VE TARİHİ GELİŞİMİ ................................................. 3
1.1.1. PARA NEDİR ................................................................................................ 4
1.1.1.1. Paranın Özellikleri ............................................................................... 6
1.1.1.2. Paranın Geleneksel Fonksiyonları........................................................ 7
1.1.1.3. Paranın Modern Fonksiyonları .......................................................... 10
1.1.2.PARASAL BÜYÜKLÜKLER ............................................................................ 11
1.1.2.1. Dar Anlamda Para ............................................................................. 12
1.1.2.2. Geniş Anlamda Para .......................................................................... 12
1.1.2.3. Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası Para Tanımlamaları ................. 13
1.2. PARA TALEBİ .............................................................................................. 15
1.2.1. BEKLENEN GETİRİ...................................................................................... 15
1.2.2. RİSK .......................................................................................................... 16
1.2.3. LİKİDİTE .................................................................................................... 16
v
1.2.4. TOPLAM PARA TALEBİ ............................................................................... 17
1.2.4.1. Genel Fiyat Düzeyi ............................................................................. 17
1.2.4.2. Faiz Oranları ..................................................................................... 17
1.2.4.3. Reel Milli Gelir .................................................................................. 18
1.2.4.4. Finansal Yenilikler ............................................................................. 19
1.3. PARA ARZI ................................................................................................... 21
1.3.1. PARA STOKUNUN BELİRLENMESİ ................................................................ 23
1.3.2. MERKEZ BANKASI VE PARASAL TABANI ..................................................... 24
1.3.2.1. Merkez Bankası Bilançosu ................................................................. 26
1.3.2.2. Merkez Bankası Analitik Bilançosu ve Merkez Bankası Parası ........... 29
1.3.3. BANKALARIN PARA YARATMA SÜRECİ ....................................................... 34
1.4. DENGE FAİZ ORANI: PARA ARZI VE TALEBİ İLİŞKİSİ .................... 34
1.4.1. KLASİK FAİZ TEORİSİ ................................................................................. 36
1.4.2. WİCKSELL’İN ÖDÜNÇ VERİLEBİLİR FONLAR TEORİSİ .................................. 36
1.4.3. KEYNES’İN FAİZ TEORİSİ (LİKİDİTE TERCİHİ TEORİSİ) ................................ 39
1.4.4. HİCKS-HANSEN’İN NEO-KEYNESYEN SENTEZİ (IS-LM MODELİ) ................. 45
1.4.5. TOBİN’İN PORTFÖY TEORİSİ ....................................................................... 48
İKİNCİ BÖLÜM
PARA POLİTİKALARI, EKONOMİK AMAÇLARI, PARA POLİTİKASINA
İLİŞKİN TEORİK GÖRÜŞLER VE PARA POLİTİKASI ARAÇLARI
2.1. PARA POLİTİKASININ TANIMI VE ÖNEMİ .......................................... 50
2.1.1. PARA POLİTİKASININ AMAÇLARI ................................................................ 52
2.1.1.1. Ekonomik Büyümenin Sağlanması ve Sürdürülmesi ............................ 52
2.1.1.2. Tam İstihdamın Sağlanması ve Sürdürülmesi ..................................... 53
2.1.1.3. Fiyat İstikrarının Sağlanması ve Korunması ....................................... 54
2.1.1.4. Ödemeler Dengesinin Düzenlenmesi ve Dengenin Korunması ............ 56
2.1.1.5. Faiz Oranlarının Düzenlenmesi ve İstikrarın Korunması .................... 57
2.1.1.6. Döviz Piyasalarının Düzenlenmesi ve İstikrarın Korunması ............... 58
2.1.2. PARA POLİTİKASI AMAÇLARI ARASINDA UYUM VE DENGE ......................... 58
vi
2.2. PARA POLİTİKASINA İLİŞKİN TEORİK GÖRÜŞLER ......................... 59
2.2.1. KLASİK İKTİSADİ TEORİNİN PARA POLİTİKASI GÖRÜŞLERİ .......................... 59
2.2.2. KEYNESYEN İKTİSADİ TEORİNİN PARA POLİTİKASI GÖRÜŞLERİ ................... 61
2.2.3. MONETARİST İKTİSADİ TEORİNİN PARA POLİTİKASI GÖRÜŞLERİ.................. 64
2.3. PARA POLİTİKASI ARAÇLARI ................................................................ 66
2.3.1. PARA POLİTİKASI ARAÇLARININ TARİHİ GELİŞİMİ ...................................... 67
2.3.2. DOĞRUDAN PARA POLİTİKASI ARAÇLARI .................................................... 69
2.3.2.1. Faiz Oranı Kontrolleri ....................................................................... 70
2.3.2.2. Kredi Tavanları .................................................................................. 71
2.3.2.3. Disponibilite Uygulaması ................................................................... 71
2.3.2.4. Farklılaştırılmış Reeskont Kotaları .................................................... 72
2.3.2.5. Hisse Senedi ve Tahvillerin Alımına Yönelik Kredilerin Kontrolü ....... 72
2.3.2.6. Finansal Aracıların Portföylerinin Yeniden Düzenlenmesi ................. 72
2.3.2.7. Tüketici ve Gayrimenkul Kredilerinin Kontrolü .................................. 72
2.3.2.8. Özel Mevduatlar................................................................................. 73
2.3.2.9. Moral Takviyesi ve İkna Yöntemi ........................................................ 73
2.3.2.10. Reklam ve Resmi Olmayan Öğütler .................................................. 74
2.3.3. DOLAYLI PARA POLİTİKASI ARAÇLARI ....................................................... 74
2.3.3.1. Açık Piyasa İşlemleri .......................................................................... 76
2.3.3.2. Reeskont İşlemleri .............................................................................. 81
2.3.3.3. Zorunlu Karşılık Oranları .................................................................. 84
2.3.4. Para Politikaları Stratejileri ................................................................. 89
2.4. DOLAYLI PARA POLİTİKASI ARAÇLARININ MERKEZ BANKASI
ANALİTİK BİLANÇOSUNA ETKİLERİ ........................................................ 101
2.4.1. REPO İŞLEMLERİ ...................................................................................... 101
2.4.2. TERS REPO İŞLEMLERİ ............................................................................. 103
2.4.3. DOĞRUDAN (KESİN) ALIM İŞLEMLERİ....................................................... 105
2.4.4. DOĞRUDAN (KESİN) SATIM İŞLEMLERİ ..................................................... 106
2.4.5. BANKALARARASI PARA PİYASASINDA TL DEPO ALIM İŞLEMLERİ ............. 106
2.4.6. BANKALARARASI PARA PİYASASINDA TL DEPO VERME İŞLEMLERİ .......... 108
vii
2.4.7. REESKONT İŞLEMLERİ .............................................................................. 110
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
ÖDEMELER DENGESİ VE DIŞ BORÇLAR
3.1. ÖDEMELER BİLANÇOSU KAVRAMI VE TANIMI.............................. 112
3.2. ÖDEMELER BİLANÇOSU ÖZELLİKLERİ............................................ 114
3.3. ÖDEMELER BİLANÇOSUNUN MUHASEBE SİSTEMİ AÇISINDAN
KAYIT İLKELERİ ............................................................................................ 116
3.3.1. ÇİFT KAYIT ESASI .................................................................................... 116
3.3.2. KAYITLARIN DEĞERLENMESİ ................................................................... 117
3.3.3. KAYIT ZAMANININ BELİRLENMESİ ........................................................... 118
3.3.4. HESAP BİRİMİ .......................................................................................... 118
3.3.5. TOPLAMA VE NETLEŞTİRME ..................................................................... 119
3.4. ÖDEMELER BİLANÇOSUNUN ANA HESAP SINIFLARI ................... 119
3.4.1. CARİ İŞLEMLER HESABI ........................................................................... 119
3.4.2. SERMAYE VE FİNANS HESABI ................................................................... 123
3.4.3. RESMİ REZERVLER HESABI ...................................................................... 128
3.4.4. İSTATİSTİKSEL FARKLAR HESABI .............................................................. 129
3.4.5. ÖDEMELER BİLANÇOSU DENGE TANIMLAMALARI ..................................... 130
3.4.5.1. Temel Denge .................................................................................... 131
3.4.5.2. Net Likidite Dengesi ......................................................................... 131
3.4.5.3. Resmi Rezervler Dengesi .................................................................. 132
3.5. ÖDEMELER BİLANÇOSUNA YÖNELİK ORTAYA KONULAN TEMEL
YAKLAŞIMLAR ............................................................................................... 132
3.5.1. KLASİK YAKLAŞIM .................................................................................. 132
3.5.2. KEYNESYEN YAKLAŞIM ........................................................................... 133
3.5.3. MUNDELL-FLEMİNG MODELİ ................................................................... 135
3.5.3.1. Sabit Kur Rejimi ............................................................................... 137
3.5.3.2. Esnek Kur Rejimi ............................................................................. 137
3.5.4. ESNEKLİKLER YAKLAŞIMI ........................................................................ 137
viii
3.5.5. MASSETME YAKLAŞIMI ............................................................................ 139
3.5.6. PARASALCI YAKLAŞIM ............................................................................. 140
3.6. ÖDEMELER BİLANÇOSUNDA DENGE VE DENGESİZLİK............... 142
3.6.1. ÖDEMELER BİLANÇOSU DENGESİZLİK TÜRLERİ ........................................ 142
3.6.1.1. Geçici Dengesizlik............................................................................ 142
3.6.1.2. Temel Dengesizlik ............................................................................ 143
3.7. ÖDEMELER BİLANÇOSUNDA DENGESİZLİK NEDENLERİ ............ 144
3.7.1. YAPISAL NEDENLER ................................................................................. 144
3.7.2. İKTİSADİ DALGALANMALAR ..................................................................... 145
3.7.3. GEÇİCİ FAKTÖRLER.................................................................................. 145
3.7.4. DÖVİZ SPEKÜLASYONU VE EKONOMİDE MEYDANA GELEN KRİZLER ......... 146
3.7.5. KALKINMA HIZI ....................................................................................... 147
3.7.6. EKONOMİK PRODÜKTİVİTENİN DEĞİŞMESİ ................................................ 147
3.8. ÖDEMELER BİLANÇOSU DENKLEŞME MEKANİZMALARI .......... 147
3.8.1. OTOMATİK DENKLEŞME MEKANİZMALARI ............................................... 148
3.8.1.1. Otomatik Fiyat Denkleşme Mekanizmaları ....................................... 148
3.8.1.2. Otomatik Gelir Denkleşme Mekanizması .......................................... 152
3.8.1.3. Denkleşmede Parasalcı Yaklaşım ..................................................... 153
3.8.2. DENKLEŞTİRME POLİTİKALARI ................................................................. 155
3.8.2.1. Harcama Değiştirici Politikalar ....................................................... 155
3.8.2.2. Harcama Kaydırıcı Politikalar ......................................................... 156
3.8.2.3. Devalüasyon .................................................................................... 157
3.8.2.4. Döviz Gelirlerini Arttırmaya Yönelik Politikalar .............................. 162
3.9. PARA POLİTİKALARI VE ÖDEMELER BİLANÇOSU ÜZERİNE
ETKİLERİ .......................................................................................................... 162
3.9.1. ESNEK KUR REJİMLERİ VE PARA POLİTİKASI ............................................ 163
3.9.2. SABİT KUR REJİMİ VE PARA POLİTİKASI ................................................... 164
3.10. BORÇ KAVRAMI VE UNSURLARI ....................................................... 166
3.11. DIŞ BORÇ KAVRAMI VE UNSURLARI ............................................... 167
ix