Menging van wonen en werken

83 Pages·2009·7.76 MB·Dutch

Menging van wonen en werken

Menging van wonen en werken
L. Pols, H. van Amsterdam, A. Harbers, P. Kronberger, E. Buitelaar
Menging van wonen en werken
© Planbureau voor de Leefomgeving (PBL)
Den Haag/Bilthoven, 2009
ISBN: 978-90-78645-25-2
Contact: [email protected]
U kunt de publicatie downloaden of bestellen via de website www.pbl.nl, of opvragen
via [email protected] onder vermelding van het ISBN-nummer en uw postadres.
Delen uit deze publicatie mogen worden overgenomen op voorwaarde van
bronvermelding: Planbureau voor de Leefomgeving, de titel van de publicatie en het jaartal.
Het Planbureau voor de Leefomgeving is het nationale instituut voor strategische beleids-
analyses op het gebied van milieu, natuur en ruimte. Het Planbureau voor de Leefomgeving
(PBL) draagt bij aan de kwaliteit van de politiek-bestuurlijke afweging door het verrichten
van verkenningen, analyses en evaluaties waarbij een integrale benadering vooropstaat.
Het PBL is voor alles beleidsgericht. Het verricht zijn onderzoek gevraagd en ongevraagd,
onafhankelijk en altijd wetenschappelijk gefundeerd.
Planbureau voor de Leefomgeving
Vestiging Den Haag Vestiging Bilthoven
Postbus 30314 Postbus 303
2500 GH Den Haag 3720 AH Bilthoven
T 070 3288700 T 030-2742745
F 070 3288799 F 030-2744479
E: [email protected]
www.pbl.nl
Inhoud
Bevindingen
„„ Menging van wonen en werken 9
Aanleiding 9
Het onderzoek 10
Het nut van mengen 10
Menging van wonen en werken in Nederland 11
Voorwaarden voor een woonwerkmilieu 12
Aanbevelingen 13
Verdieping
„„ 1 Ontstaan en meerwaarde van functiemenging 19
1.1 Kleine geschiedenis van functiemenging en -scheiding 19
1.2 Scheiding van functies 20
1.3 Voor- en nadelen 21
1.4 Actoren en hun belangen 22
„„ 2 Functiemenging in zes Nederlandse steden 23
2.1 De functiemengingsindex 23
2.2 Functiemenging en leefbaarheid in zes steden 26
2.3 Locatiefactoren voor functiemenging 34
„„ 3 Mengbare bedrijvigheid 35
3.1 Relatie tussen functiemengingscategorieën (VNG) en functiemengingsindex (PBL) 35
3.2 Relatie tussen functiemenging en bedrijfsgrootte 35
3.3 Mengbare bedrijfssectoren en -takken 37
3.4 Groei en bedrijfsgrootte in gemengde gebieden 37
„„ 4 Voorbeelden van functiemenging 43
4.1 Selectie 43
4.2 Dichtheid en soort bedrijvigheid 43
4.3 Stedenbouwkundige kenmerken 46
„„ 5 Realisering van gemengde woonwerkmilieus 57
5.1 Institutionele en financiële condities 57
5.2 Een gemengd terrein op onbebouwde grond 58
5.3 Van werkgebied naar gemengd gebied 59
5.4 Van woongebied naar gemengd gebied 61
5.5 Realisering van een woonwerkmilieu 61
„„ 6 Ruimtelijke voorwaarden voor functiemenging 63
6.1 Omgeving 63
6.2 Stedenbouwkundige kwaliteit 63
6.3 Verkaveling en gebouw 64
6.4 Voorwaarden voor menging samengevat 65
„„ 7 Stedenbouwkundige inrichtingsprincipes voor functiemenging 67
7.1 Verkaveling 67
7.2 Stedenbouwkundige structuur 67
7.3 Toepassing op bestaande werklocaties 72
7.4 Toepassing in woonwijken 76
7.5 Ontwerpen aan gemengde woonwerkgebieden 77
„„ Bijlage 79
„„ Literatuur 81
Bevindingen

Menging van wonen en werken
Aanleiding Planbureau heeft uitgewezen dat dit laatste feitelijk ook het
geval is (Piek e.a. 2007).
De aanleiding voor dit onderzoek is de aandacht in het ruim- Ook op de opzet en de vormgeving van veel naoorlogse
telijk discours voor functiemenging. In veel adviezen en woonwijken is kritiek: ze zouden mono functioneel zijn, een
beleidsnota’s van de verschillende overheden komt functie- sterke sociale homogeniteit vertonen en een tekort hebben
menging naar voren als een wenselijk streven. Tegelijkertijd aan publiek domein, identiteit en architectonische kwaliteit
constateren wij dat de belangstelling voor menging niet (Reijndorp e.a. 1998; Lörzing e.a. 2008).
nieuw is, maar dat functiemenging blijkbaar moeilijk van de In het ruimtelijk discours is dit signaal opgepikt. De VROM-
grond komt. We signaleren verder een gebrek aan inzicht in raad pleitte in 2006 voor de ontwikkeling van bedrijven-
de feitelijke menging van wonen en werken in Nederland. terreinen als integraal onderdeel van de leefomgeving
Ook is er nooit eerder een systematisch verband gelegd (VROM-raad 2006). De raad ziet in de combinatie van werken
tussen de verschillende bedrijfssectoren en de ruimtelijke en andere functies kansen voor duurzame en levendige
mogelijkheden van menging. In dit onderzoek zullen we (woon)werklandschappen.
eerst deze lacunes invullen voor we ingaan op de toepas-
singsmogelijkheden van functiemenging. Van recenter datum is het advies van de Taskforce
(her)ontwikkeling bedrijventerreinen (de commissie-
De meeste hedendaagse stadsuitbreidingen zijn mono- Noordanus). De Taskforce wijst op de sociale en
functioneel. De binnenstedelijke herontwikkeling veroor- econo mische marginalisering, de verrommeling, het
zaakt vaak ontmenging omdat bedrijven worden vervangen inefficiënte ruimtegebruik en de onveiligheid van veel
door woningen. De oudere stadsdelen in Nederland zijn bedrijventerreinen. Zij doet concrete aanbevelingen aan de
nog steeds sterk gemengd, maar vanaf de jaren dertig verschillende overheden en wijst op de mogelijkheden voor
werd functiescheiding gepropageerd. Dat leidde na de functiemenging. ‘Functiemenging biedt kansen voor een
oorlog tot een lange bouwperiode van gescheiden woon- aantrekkelijker leefomgeving, maar past niet altijd bij een
wijken, k antoorlocaties en bedrijventerreinen. Tegelijkertijd marktgerichte segmentering van bedrijventerreinen en is bij
verschuift de aard van de bedrijvigheid, van productie naar met name grootschalige en/of sterk verkeersaantrekkende
dienstverlening, terwijl ook de productieactiviteiten steeds bedrijvigheid ook niet altijd realistisch’ (Taskforce (her)-
schoner en minder hinderlijk worden. Het informatietijdperk ontwikkeling bedrijventerreinen 2008). In het advies aan
levert een nieuw soort bedrijvigheid op, met onder meer de ministers Cramer van Volksgezondheid, Ruimtelijke
een grote toename van eenmansbedrijven. Het scheiden van Ordening en Milieu (VROM) en Van der Hoeven van
wonen en werken is daarmee veel minder noodzakelijk dan Economische Zaken (EZ) wijst de Taskforce vervolgens op
enkele decennia geleden. de mogelijkheden van functiemenging van bedrijven met
Uiteraard zijn de belangen van ondernemers in de industrie kantoren of woningen. Deze kunnen onderdeel zijn van een
en logistiek in veel gevallen strijdig met de belangen van preventief herstructureringsbeleid, én een verschuiving
bewoners. Maar bij andere bedrijfssectoren is er voordeel mogelijk maken van revitalisering naar herprofilering
te behalen in functioneel en economisch opzicht: bepaalde en transformatie. Zo’n verschuiving schept ruimte voor
voorzieningen kunnen worden gedeeld, de levendigheid in waardecreatie en dus voor rendabele gebiedsexploitatie.
een gebied neemt toe en er is meer aandacht voor de inrich- Verder ontwikkelen stedenbouwkundigen en architecten
ting van de openbare ruimte. nieuwe concepten voor woonwerkgebouwen en wordt er
Dit signaal is niet nieuw. Al jaren wordt er zorg geuit over veel over functiemenging geschreven.
de voortdurende functiescheiding. De media schilderen de
groeiende reeks bedrijventerreinen langs snelwegen regel- In feite voeren de gedachten over menging veel verder
matig af als ‘lelijk’ en belemmerend voor het zicht op het terug. Al in de jaren zestig werd geopperd dat veel werk-
achterliggende landschap. Onderzoek van het Ruimtelijk gelegenheid op de bedrijventerreinen beter op haar plaats
Menging van wonen en werken 9
zou zijn in een gemengde, multifunctionele stad, en dat deze Het nut van mengen
bedrijvigheid het verblijfsklimaat van de stad ten goede kan
komen (Jacobs 1961; Alexander 1977). Het vertrekpunt van dit onderzoek is de veronderstelling
Toch blijft functiescheiding gangbaar beleid en zijn er weinig in het ruimtelijk discours dat menging van functies nuttig is
recente voorbeelden van een geslaagde menging van func- vanuit overwegingen van duurzame stedenbouw en ruimte-
ties. Het Rijk noemt in de Nota Ruimte functiemenging als lijke ordening. Menging biedt mogelijkheden om ruimte te
doel, maar werkt zichzelf daarin tegen. Gemeenten ontwik- besparen. En wanneer wonen en werken dichter bij elkaar
kelen monofunctionele bedrijventerreinen en het Rijk vindt komen te liggen zijn er mogelijkheden om bijvoorbeeld
dit goed. Economie en werkgelegenheid waren en zijn nog vervoersstromen te verminderen en warmte en energie uit
steeds belangrijkste overwegingen voor het Rijk om bedrij- te wisselen.
venterreinen te stimuleren. Zo stimuleert EZ een strategi- Maar wanneer mensen zich thuis voelen in monofunctionele
sche reserve aan locaties die snel voor de ontwikkeling van woonwijken en ondernemers op bedrijventerreinen, zal het
bedrijventerreinen kunnen worden ingezet. Daardoor is lastig worden meer functiemenging te realiseren. De eerste
het bedrijventerrein inmiddels de snelst groeiende ruimte- vraag is dan waarom (meer) menging goed zou zijn, en
gebruiker (Planbureau voor de Leefomgeving 2008). vanuit wiens perspectief dat zo is.
Kortom, er zijn meerdere redenen om de veronderstelling Bedrijventerreinen bieden veel ondernemers een omgeving
dat menging van functies onvoldoende tot haar recht komt, met op bedrijven toegesneden normen voor milieu en over-
serieus onder de loep te nemen. last. De bereikbaarheid per auto is meestal goed, vaak is er
voldoende grond in voorraad en de grondprijzen zijn er rela-
tief laag. Een gemengd gebied heeft deze directe fysieke en
Het onderzoek financiële voordelen minder. Bovendien kunnen de belangen
van de verschillende partijen in het gebied tegengesteld zijn.
Scheiding van functies is geen op zichzelf staand fenomeen.
Het is een poging tot beheersing, een uiting van denken in Toch kan functiemenging in een zorgvuldige ruimtelijke
dichotomieën: stad tegenover landschap, cultuur tegenover compositie belangrijke voordelen hebben voor zowel bewo-
natuur, en mobiliteit tegenover milieu. Deze dichotomie in ners als ondernemers. En deze voordelen nemen met de
het denken is niet eenvoudig te doorbreken. In deze studie verandering van de bedrijvigheid verder toe. Er kan functio-
proberen wij dit te doen door de werkelijke menging van nele synergie ontstaan wanneer bewoners, werknemers en
wonen en werken bloot te leggen. De bedrijvigheid wordt bezoekers van onder andere de recreatieve functies, gebruik
namelijk meer gemengd dan soms wordt aangenomen. Het kunnen maken van dezelfde voorzieningen en diensten. Er is
is dus ook een kwestie van selectieve perceptie. dan eerder draagvlak voor bijvoorbeeld winkels en horeca.
Gemengde gebieden zouden minder mobiliteit veroorzaken
Deze perceptie willen we beïnvloeden door te laten zien dat (Louw 2004), omdat ze mensen de mogelijkheid bieden
tegenstellingen soms niet zo groot zijn als ze lijken, en door dicht bij hun woning te werken. Een meer directe ruim-
een nieuw stedenbouwkundig concept voor woonwerk- telijke synergie ontstaat wanneer parkeervoorzieningen
milieus te schetsen. voor wonen en werken gedeeld kunnen worden. Dat levert
Wij analyseren in dit onderzoek de mate, de vorm en de ruimtebesparing op en het is bijvoorbeeld eerder financieel
geografische spreiding van menging in Nederland. En we haalbaar het parkeren ondergronds op te lossen, wat de
laten zien aan welke voorwaarden moet worden voldaan kwaliteit van de openbare ruimte ten goede komt.
om gebieden met functiemenging te realiseren die aantrek- Een aantal andere voordelen is van sociale aard. In een
kelijk zijn en ook op de lange termijn bestaansrecht hebben. gemengd gebied zijn er op meer tijdstippen verspreid over
Wij doen dit aan de hand van de centrale onderzoeksvraag: de dag mensen aanwezig in de openbare ruimte, waardoor
In hoeverre is er in Nederland sprake van functiemenging, en het toezicht toeneemt. Kinderen die in gemengde gebieden
welke voorwaarden zijn van belang om menging te kunnen wonen, zien dagelijks wat werken is, zodat het voor hen
realiseren? geen abstract begrip is. Functiemenging kan dus een posi-
tieve invloed hebben op de leefbaarheid.
Deze vraag vullen we in aan de hand van de volgende Een ander mogelijk voordeel is de grotere kans op continu-
deelvragen: iteit in gebruik. De diversiteit van gebouwen neemt toe en
1. Wat is het nut van mengen? dit stimuleert de mogelijkheid om maatschappelijke, techno-
2. Wat is de praktijk van menging van wonen en werken in logische en economische ontwikkelingen op te vangen. Een
Nederland: in ruimtelijk opzicht en qua bedrijfssectoren gevarieerd multifunctioneel gebied vermindert bijvoorbeeld
en realiseringsmogelijkheden? de kans op leegstand omdat de bebouwing voor meerdere
3. Welke ruimtelijke voorwaarden worden gesteld aan groepen gebruikers (functies) geschikt is.
gemengde woonwerkmilieus? Daar staat tegenover dat er in een gemengd gebied meer
4. Wat betekenen deze voorwaarden voor de inrichting kans is op hinder over en weer. Verkeershinder voor bewo-
van een woonwerkmilieu? ners lijkt het belangrijkst. Werknemers en klanten komen
vaak met de auto. Wanneer de infrastructuur daarvoor niet
geschikt is, zal dit verkeersdruk en parkeerdruk opleveren
waarmee de bewoners niet blij zijn. Aan de andere kant
toont dit onderzoek aan dat deze problemen op te vangen
zijn met een goede stedenbouwkundige opzet.
10 Menging van wonen en werken