Max Weber'de Ekonomi, Hukuk ve Rasyonalite

22 Pages·2008·0.29 MB·Turkish

Max Weber’de Ekonomi, Hukuk ve Rasyonalite 253

MAX WEBER’DE EKONOMİ, HUKUK VE RASYONALİTE

*
Dr. Engin TOPUZKANAMIŞ

GİRİŞ
Max Weber (21 Nisan 1864-14 Haziran 1920), Marx ve Durkheim ile
birlikte modern sosyolojinin en önemli ve etkin figürü olarak karşımıza
çıkmaktadır. Bizim açımızdan onu daha da önemli kılan ise hukuk
sosyolojisinin kurucu babası kabul edilmesidir1. Entelektüel bir ortamda
yetişen Weber, erken yaşlardan itibaren Treitschke, Knapp, Dilthey ve
Mommsen gibi Prusya’nın önde gelen isimleriyle bir arada olmuştur2.
Weber; tarih, hukuk, bilgi sosyolojisi, iktisat, din sosyolojisi, hukuk
sosyolojisi gibi pek çok alanda çalışmış ve “dünya tarihini bilen son kişi”
olarak anılmıştır3. Aslında hukuk ve hukuk tarihi okumuş olan Weber’in
sosyolojiye geçişi daha sonra olmuştur.
Weber’in çalışmaları, merkezî bürokratik bir devlet etrafında örgüt-
lenmiş kapitalist modern toplumun çözümlemesine yöneliktir. Bu çözüm-
lemede Weber, modern kapitalist toplumların en temel özelliğini “rasyonel-
leşme” olarak teşhis eder4. Rasyonelleşme, modern toplumdaki bütün
gelişmelerde en etkin prensiptir. Kapitalizm, amaca dönük rasyonalite;
modern hukuk ise mantıksal formel rasyonalite niteliğini taşır. Tabiî hukuku

* Dokuz Eylül Üniversitesi Hukuk Fakültesi Hukuk Felsefesi ve Sosyolojisi
Anabilim Dalı
1 Deflem, s. 37-38.
2 Giddens, Max Weber, s. 23.
3 Işıktaç, Hukuk Sosyolojisi, s. 54; Berberoglu, s. 38.
4 Deflem, s. 37; Aron, s. 397.
Dokuz Eylül Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi Cilt: 14, Sayı: 2, 2012, s.253-274 (Basım Yılı: 2013)
254 Dr. Engin TOPUZKANAMIŞ
pre-modern olarak nitelendiren Weber, katı biçimde hukukî pozitivizmi
benimsemiştir.
Weber’e göre sosyoloji, “toplumsal davranış”ı ele alır5. Toplumsal
davranışı ancak “yorumlayarak” anlayabilir ve sebeplerini açıklayabiliriz6.
Weber’in bu sosyoloji tanımından üç kavram çıkmaktadır: anlamak, yorum-
lamak ve açıklamak. “Anlayış sosyolojisi” olarak da adlandırılan bu yakla-
şımda, anlama, açıklamanın ön şartı olarak karşımıza çıkar7. Anlama, davra-
nışın yorumlanması sonucunda ortaya çıkar ve “aktörün davranışına verdiği
anlamın kavranmasını içerir.”8
Anlayış sosyolojisi, sosyolojinin inceleme metodunun tabiat bilimle-
rinden farklı olduğunu söylemekle birlikte, bilimselliğini korumakta ısrar-
lıydı. Weber’e göre insan davranışları da öngörülebilir ve genellenebilir

5 “Toplumbilim (oldukça belirsiz olan bu terimi burada kullandığımız anlamda,
toplumsal etkinliği yorumlama (deutend verstehen) yoluyla anlamak, böylece
akışını ve etkilerini nedensel olarak açıklamak isteyen bir bilimdir. ‘Etkinlik’
kavra-mını (Handeln), bireyin öznel bir anlam yükleyerek yaptığı (ister dışa
vursun, ister iç dünyasında kalsın; ister bir savsaklamadan, isterse bir hoşgörüden
oluşsun, belirleyici olan şey, ona ne ölçüde öznel bir anlam yüklemekte olduğudur)
her türlü insan davranışını anlatmak üzere kullanıyoruz. ‘Toplumsal’ etkinlik ile
de, onu yapan bireyin ona bağladığı öznel anlam gereğince başkalarının davranış-
larını göz önünde bulunduran ve buna göre bir gidiş (seyir) izleyen etkinliği
anlatıyoruz.” Weber, Toplumsal ve Ekonomik Örgütlenme, s. 10-11. “Toplumsal
eylem veya davranış (sozialesHandeln) öznel anlamın bir başka birey veya grupla
ilişkili olduğu bir eylemdir.” Giddens, Sosyal Teori, s. 237.
6 Weber, Ekonomi ve Toplum 1, s. 112 (Economy and Society, s. 4); Aron, s. 435;
Işıktaç, Max Weber’in, s. 274; Swingewood, s. 153.
(Not: Bu çalışmada, Weber’in “Ekonomi ve Toplum” adlı çalışmasına sıkça atıf
yapılmaktadır. Bu eserin Türkçe tercümesi yakın zamanda çıktı. Büyük bir emek
ürünü olan bu tercüme, ne yazık ki, oldukça sıkıntılı ve yer yer “okunamaz” nite-
liktedir. Alıntı yapmak durumunda kaldığımda, büyük ölçüde yeniden çeviri yap-
tım ya da çeviriyi düzelttim. Bu sebeple de gerekli hallerde, okuyucuya kolaylık
sağlaması açısından hem Türkçe hem İngilizce baskıya atıf yaparak, sayfa numa-
ralarını vermeye çalıştım.)
7 Özlem, s. 101.
8 Aron, s. 397.
Max Weber’de Ekonomi, Hukuk ve Rasyonalite 255
nitelikteydi. “Bu yüzden insan eylemlerinin genellemeye müsait olmadık-
larını sanmak safsataydı; aslında, toplumsal hayat insan davranışlarındaki
düzenliliklere dayanıyordu, bu sayede bir birey, kendi eylemlerine başka
birinin verebileceği muhtemel tepkileri hesaplayabiliyordu.”9 Ancak yine de
insan eylemleri, pozitivizmin varsaydığı şekilde, nesnel olarak ele alınabilir
değildir10. Eylemin sübjektif bir içeriği vardır ve failin eyleme verdiği
anlamın tespit edilerek yorumlanması, insan davranışındaki düzenlilikleri
açıklayabilmek için gereklidir11.
Dolayısıyla insana ve topluma ilişkin bilimlerde (1) tarih yani hiçbir
zaman tekrarlanamayacak olan akış ve (2) sosyoloji yani bu akıştaki düzen-
liliklerin ve kurumların kavramsal olarak yeniden kurulması vardır12. İnsan
bilimleri, genellemeye konu olabilecek benzerlikleri aradığı gibi benzemez-
likleri de tespit ederek çalışmaktadır.
Weber’in genel sosyolojik düşüncesi burada konu edilmeyecektir. Bu
sebeple yukarıdaki çok kısa hatırlatmalar ışığında, Weber’in hukuk, eko-
nomi, rasyonalite ve bu üçü arasında kurduğu ilişkiyi ele almaya çalışacağız.
I. EKONOMİK DÜZEN VE HUKUK DÜZENİ
A. EKONOMİK RASYONALİTE VE HUKUKÎ RASYONALİTE
Yaygın olan yorumlara göre Weber’in hukuk sosyolojisi, hukukî düşün-
cedeki rasyonelleşme (mantıkî-biçimsel rasyonalite) ile “kapitalist ekonomik

9 Giddens, Max Weber, s. 48; Giddens, Sosyal Teori, s. 235.
10 Dolayısıyla burada tabiat bilimlerinden, insan bilimleri alanına geçilir. İnsan bilim-
leri (ya da tin bilimleri) üç temel özelliğe sahiptir: Anlayıcı, tarihsel ve kültürel.
Aron, s. 399.
11 Giddens, Max Weber, s. 47; Ayrıca bkz. Giddens, Modern Sosyal Teori, s. 218
vd. “Tarihsel ve sosyolojik bilimler, anlaşılır biçimde yorumlarken aynı zamanda
nedensel olarak açıklamak isterler.” Aron, s. 405.
12 Aron, s. 400. “Weber’in sözleriyle, sosyoloji, insanın toplumsal eylemiyle ilişkili
genel ilkeler ve kavramlar formüle etmeye çalışır; buna karşılık tarih ‘özel, kültürel
açıdan önemli eylemler, yapılar ve kişiliklerin nedensel analizi ve açıklamasına
yöneliktir.” Giddens, Sosyal Teori, s. 236.
256 Dr. Engin TOPUZKANAMIŞ
ilişkilerdeki amaçsal rasyonel eylem arasındaki bağlantıyı kurmak üzere
şekillenmiştir.”13 Başka deyişle Weber’in hukuk sosyolojisi incelemesi,
“belli hukukî yapıların kapitalist gelişmenin şartları olarak nasıl işlev gördü-
ğüne hasredilmiştir.”14
Weber, Marx’ın sınıf ve ekonomik çıkar temelli yaklaşımını geniş-
leterek, iktidarı, “bir ya da birden fazla kişinin bir toplumsal eylem içinde, o
eyleme katılan başkalarının direnişine karşın da olsa, kendi iradelerini
gerçekleştirme ihtimali” olarak tanımlamıştı15. Bu, iktidarı tek bir kaynağa
(genellikle devlete) bağlama düşüncesinden farklıdır. Marx da aslında
iktidardan değil, iktidarlardan söz etmişti. Ancak onun vurgusunda iktidar,
belli bir sınıfa ait olarak gösterilmektedir16. Dolayısıyla hukuk ve ekonomi
arasındaki ilişki de bir tahakküm ilişkisidir.
Weber, Marx’ın aksine, hukuk ve ekonomi arasındaki ilişkiyi, hukukun
ekonomik çıkarlara hizmet etmesi olarak sunmaz. Hukuk, hakim sınıfın
ideolojik bir aracı değildir; daha doğrusu sadece bu şekilde tanımlanamaz.

13 Ewing, s. 491. Mantıkî-biçimsel rasyonalite (logically formal rationality) en
yüksek ifadesini Alman Pandekt hukukunda bulmaktadır. Weber, bunu beş önerme
ile ifade etmiştir: “Birincisi, her bir somut hukukî karar, soyut bir hukuksal öner-
menin somut bir gerçek duruma uygulanması olmalıdır; ikincisi, her somut
durumda soyut hukuksal önermelerden hukuksal mantık yoluyla karar çıkarmak
mümkün olmalıdır; üçüncüsü hukuk gerçekte ya da fiilen hukuksal önermelerden
oluşan “boşluksuz” bir sistem oluşturmalı veya en azından böyle boşluksuz bir
sistemmiş gibi ele alınmalıdır; dördüncüsü, hukuksal açıdan rasyonel olarak açıkla-
namayacak ne varsa o hukuksal olarak da geçersizdir; ve beşincisi, insanlara ait her
sosyal eylem her zaman hukuksal önermelerin ya uygulaması ya da icrası veya
onun bir ihlâli olarak görülmelidir; zira hukuk sisteminin boşluksuzluğu bütün
sosyal davranışların boşluksuz bir hukuksal düzenlemesiyle sonuçlanmalıdır.”
Weber, Ekonomi ve Toplum 2, s. 29. (Çeviri düzeltildi. Karş. Economy and
Society, s. 657-658.) (Vurgular yazarın)
14 Lash, s. 158. Ayrıca bkz. Weber, Protestant, s. xxiix vd.; Trubek, s. 721-722;
Swingewood, s. 169.
15 Weber, Sosyoloji Yazıları, s. 268; Giddens, Sosyal Teori, s. 250; Swingewood, s.
201.
16 Giddens, Foucault, Nietzsche ve Marx, s. 269.
Max Weber’de Ekonomi, Hukuk ve Rasyonalite 257
Ekonomik alt yapı dışında, başka faktörlerin de hukukun gelişiminde büyük
etkisi vardır. Weber, Marksist yaklaşımdaki alt yapı-üst yapı ayrımından
yola çıkan ve hukukun, üretim ilişkileri ile iktidar sahiplerinin çıkarlarının
bir yansıması olduğu düşüncesini eleştirmektedir. Hukukun, toplumsal
yapıyı birebir yansıttığı çok doğru değildir. Weber’e göre hukuk, sadece
toplumsalı yansıtmaz ama aynı zamanda belli ölçüde anonim ve kurucu
(constitutive) nitelik taşır17. Dolayısıyla hukuk, ne sadece toplumsal yapının
bir yansıması ne de hakim sınıfın ideolojisinin bir ürünüdür. Kısaca Weber’e
göre kapitalizm ve hukuk, biri diğerinin aslî sebebi olmaksızın paralel ve
yekdiğerini destekleyen bir gelişim göstermiştir.
Kapitalizmin Avrupa’ya mahsus yükselişi, kapitalizmin “ruhu” bakı-
mından Hıristiyanlıktan (özellikle Protestanlıktan), kapitalist üretim biçim-
leri bakımından ise Avrupa hukuk sistemlerinin elverişliliğinden kaynak-
lanır18. Bu elverişlilik, doğrudan ekonomik dönüşümün hukuku üretme-
sinden değil, Roma hukukuna dayanan halihazır hukukun, bu gelişime uygun
bir nitelik arz etmesinden kaynaklanır. Bu hukukun gelişiminde, profesyonel
hukukçu sınıfının ortaya çıkışı ya da mevcut siyasî düzenekler daha
belirleyicidir19. Ekonomik gelişmenin buradaki etkisi, artan ya da yeni ortaya
çıkan ekonomik ilişkilerin yeni hukukî problemleri doğurması ve bunların
çözümü için bir talebin doğmasıdır. “Uzmanlaşmış hukuk bilgisine artan
ihtiyaç, profesyonel avukatı ortaya çıkardı.”20 Bu talep, hukuk eğitiminin de
rasyonelleşmesini hızlandırmıştır.

17 Kennedy, s. 1037.
18 Trubek, s. 723.
19 Trubek, s. 723; Weber, Ekonomi ve Toplum 2, s. 26 ve 250 (Economy and
Society, s. 883); Weber, Protestant, s. xxxviii. “Böyle bir biçimsel hukuka yönelik
eğilimde belirleyici olan ‘hesaplanabilir’ hukuka yönelik burjuvazininkiler gibi
pratik ihtiyaçlar, bu özel süreçte kayda değer herhangi bir rol oynamadı.” Weber,
Ekonomi ve Toplum 2, s. 221 (Çeviri düzeltildi. Karş. Economy and Society, s.
855.)
20 Weber, Ekonomi ve Toplum 2, s. 141. Eğitimin rasyonalizasyounu için bkz.
Weber, Sosyoloji Yazıları, s. 319-324.
258 Dr. Engin TOPUZKANAMIŞ
Buradan çıkan ilk sonuç, hukukun gelişiminin yalnızca kapitalist sınıfın
çıkarları ve iktisadî iktidar ile açıklanamayacağıdır.
Giddens’a göre, “kapitalist üretim ile rasyonel hukuk arasındaki
yakınlık, ikisinin de bünyesindeki ‘hesaplanabilirlik’ faktöründen kaynakla-
nıyordu.”21 Hesaplanabilirlik, piyasa aktörleri için elzem bir ön şart olarak
karşımıza çıkar22. Ancak yine Weber’e göre, hukukun katı biçimde formel-
leşmesi (dolayısıyla rasyonelleşmesi), çoğu kez ticarî çıkarlara aykırı
durumlar ortaya çıkarmıştır. Hukukun mantıksal sistematizasyonu, hukuk
teorisyenleri, öğrenciler, hukuk doktorları gibi “hukuk aristokrasisi” tarafın-
dan gerçekleştirilmiş ve sıkça hayattan kopuk olmakla eleştirilmiştir23.
Dolayısıyla aslında Weber, hukukçuların ürettiği rasyonel-formel hukuk ile
ticarî burjuvazinin ihtiyaç duyduğu “hesaplanabilir” (öngörülebilir) hukuk
arasında belirgin bir fark olduğunu ileri sürmekteydi24. Bunun bir ölçüde
olan ve olması gereken arasındaki gerilim olduğu da söylenebilir.
Piyasa aktörlerinin ihtiyaç duyduğu düzen (hesaplanabilirlik-öngörüle-
bilirlik), aslında büyük ölçüde “piyasa ahlâkı” tarafından sağlanır. Çünkü
piyasadaki ilişkilerin devamlılığı, öngörülebilirliğe ve düzenliliğe bağlıdır.
Weber, kapitalistlerin bireysel çıkarının, piyasanın işlemesi yönündeki en
büyük güvence olduğunu ileri sürmektedir. Dolayısıyla hukukun buradaki
garantörlüğü “piyasa ahlâkı”na nazaran ikincildir25. Hatta gelişmiş kapitalist
toplumlarda, hukukun piyasa içindeki rolü giderek gerilemektedir. Dolayı-
sıyla kapitalizm ve hukuk arasındaki ilişki, bir nedensellik ilişkisi değildir.
Bunlar birbirlerini etkileyerek, az çok paralel bir gelişim göstermişlerdir.
İlk dönem liberalizminin hukuk devleti anlayışını oluşturan prosedüral
hukuk devleti anlayışında, hukukun rolü, bireylerin özgürlüklerini koru-
makla sınırlıdır. Özcan’a göre Weber’in hukuk ve ekonomi arasında kurduğu
ilişki bunu ortaya sermektedir. Buna göre hukuk (sosyolojik anlamda)

21 Giddens, Max Weber, s. 56.
22 Ewing, s. 490.
23 Weber, Ekonomi ve Toplum 2, s. 221 (Economy and Society, s. 855).
24 Ewing, s. 495.
25 Ewing, s. 490; Giddens, Max Weber, s. 56.
Max Weber’de Ekonomi, Hukuk ve Rasyonalite 259
ekonomik çıkardan çok, kişi güvenliği ve özgürlüğüne ilişkin unsurları
korur26. Ekonomik düzendeki değişimlere karşın, hukuk düzeni belli bir
sabitlikte kalır ve belli bir meselenin hukuk açısından değeri ya da konumu
ekonomik sonuçlardan bağımsızdır. Sonuç olarak hukuk düzeni tek tek
kişisel ya da ekonomik çıkarları değil, bir bütün olarak sistemin devamını
korumaya almaktadır27. Temel olarak da bu koruma, sözleşme özgürlüğünü
sağlayarak ve bu sözleşmelerin yerine getirilmesi için gerekli “zor”u temin
ederek sağlanmaktadır28. O sebeple hukukçu sınıfın, doğrudan ekonomik
çıkarı değil ama haklar ve özgürlükleri korumayı hedefleyen, mantıksal
olarak tutarlı, rasyonel ve bütünlüklü bir sistem olarak hukuk üretme çabası,
kapitalizmin varlık şartlarını temin etmektedir.
Son bir not olarak belirtilmelidir ki, buraya kadar söylenenler, ekonomi
ve hukuk arasındaki bağlantıyı yok saymak veya basitleştirmek için değildir.
Weber, bizzat kendisi idarî ve hukukî yapıdaki rasyonelleşme olmaksızın
modern kapitalizmin var olamayacağını belirtmişti29. Ayrıca burjuva
çıkarlarının, mülkiyet ve sözleşme haklarını garanti altına aldırmak için
yürüttüğü mücadele, hukuk üstünde büyük etkiye sahiptir.
B. POZİTİF HUKUK VE SOSYOLOJİK OLARAK HUKUK
Weber, hukuk ve ekonomi30 arasındaki ilişkiyi ortaya koymak için
öncelikle “hukuk”, hukuk düzeni” ve “hukukî önerme” kavramlarını, hem
hukuk hem de sosyoloji açısında ele almaktadır31. Hukuk açısından (Weber
dogmatik hukuku kastediyor) baktığımızda, aradığımız şey, normun anla-
mıdır. Bu, bir yandan geçerlilik problemine, öte yandan normun yorumu

26 Hakların güvence altına alınmış olması, piyasanın öngörülebilirliği açısından temel
önemdedir. Ewing, s. 498.
27 Özcan, s. 213.
28 Ewing, s. 499.
29 Ewing, s. 501.
30 Weber’in burada “ekonomi” terimi ile farazî bir düzen olarak hukukun karşısındaki
gerçek hayatı kastetiği anlaşılıyor.
31 Weber, Ekonomi ve Toplum 1, s. 431 (Economy and Society, s. 311); San, s. 38;
Kennedy, s. 1042.
260 Dr. Engin TOPUZKANAMIŞ
problemine ve bir bütün olarak ise “uygulanmayı bekleyen, mantıksal olarak
tutarlı ve boşluksuz bir sistem olarak normlara”32 işaret eder. Ancak her iki
halde de hukuk dogmatiğinin sınırları içinde kalırız.
Buna karşılık, yukarıdaki kavramları sosyolojik olarak değerlendir-
diğimizde, farklı bir durumla karşılaşırız. Bu halde soru farklılaşarak,
“sosyal eyleme katılan bireylerin, özellikle de belli bir iktidar kullanabi-
lenlerin, normu geçerli kabul ederek ona göre davranmaları halinde grupta
ne olur”, şekline dönüşür. Dolayısıyla “sosyolojik anlamda Hukuk Düzeni,
geçerliği zorlama cihazı ile teminat altına alınmış bir düzeni ifade eder.”33
İlk durumda bir düzen tasavvurunun oluşturulması için kurulan mantıksal ve
farazî bir sistem, ikinci durumda ise bu faraziyeye uyulmak (ya da uyul-
mamak) suretiyle gerçeklik alanında ortaya çıkan olgu söz konusu olur.
Sosyolojik anlamda hukuku, insan davranışlarını gözlemleyerek ve Weber’in
belirttiği gibi bu davranışların anlamını tespit edip yorumlayarak teşhis
edebiliriz.
Weber’e göre hukuk dogmatiği, “belirli bir kişiler grubunun davra-
nışları için farazî olarak belirleyici bir düzen oluşturan önermelerin doğru
anlamını amaçlar.”34. Weber’in hukuk dogmatiğini ya da hukuk bilimini
tanımlama şekli, aşina olduğumuz bir görünüm arz eder. Hukuk dogmatiği;
hukukçunun, hukukî ve mantıkî muhakeme çerçevesinde normun geçerliliği
ve anlamı üstünde çalışmasıdır35. Bu düşünme biçimi, olgusal değil normatif,

32 Weber, Ekonomi ve Toplum 2, s. 221. (Çeviri düzeltildi. Karş. Economy and
Society, s. 855.) (Vurgu yazarın)
33 San, s. 39. (Vurgu yazarın) Weber’in sosyolojik anlamda “olan” ile ahlâkî ya da
siyasî “olması gereken” arasında kesin bir ayrım koyduğu bilinmektedir. Kennedy,
s. 1036.
34 Weber, Ekonomi ve Toplum 1, s. 431 (Economy and Society, s. 311).
35 Kennedy hukuk düşüncesindeki bu faaliyeti şu şekilde özetlemektedir: Hukukî
düşüncede geçerlilik konusundaki düşünme faaliyeti, gerçekliğe ilişkin değil, bir
normun sistem içindeki mantıksal konumunu ve anlamını bulmaya yöneliktir.
Dolayısıyla ahlâkî ya da içeriksel bir gerekçe arayışı değil, geçerlilik ve anlama
yönelik mantıksal ve biçimsel bir araştırmadır. Ayrıca “bilimsel” niteliktedir çünkü
geçerlilik, sıkı bir mantıksal sürece tâbi yorum faaliyeti ile tespit edilebilir.
Kennedy, s. 1042.
Max Weber’de Ekonomi, Hukuk ve Rasyonalite 261
deyim yerindeyse kağıt üstünde bir akıl yürütmeye denk düşer. Buna karşılık
sosyolojik ekonomi (Sozialökonomie - sociological economics), ekonomik
hayatın şartları ve gerekleriyle biçimlenmiş, gerçek insan davranışlarına
yönelmektedir. Ekonomik düzen, mallar ve hizmetler üstündeki gerçek
kontrolün dağılımını ifade etmektedir. Dolayısıyla sosyolojik anlamda geçer-
lilik, gerçeklikte fiilen görülen kuralları (daha doğru deyişle bu kuralların
davranış üstündeki etkisini) ve bu kuralların kabul görme (ya da bu kural-
lardan sapma) derecelerini dikkate alır36.
“Bu iki yaklaşımın tamamen farklı sorunları ele aldığı ve bunların
konularının birbiriyle doğrudan bağlantılı olamayacağı açıktır. Hukuk
teorisinin ideal hukuk düzeni gerçek ekonomik davranış dünyası ile
doğrudan ilişkili değildir; çünkü her ikisi de farklı düzeylerde var olur. Biri
olması gerekenin dünyasında var olurken, diğeri var olanın dünyasını ele
alır. Ancak, ekonomik düzenin ve hukuk düzeninin birbiriyle çok yakında
ilişkili olduğu söylenirse, ikincisinin (hukuk düzeni) hukukî değil, sosyo-
lojik anlamda, yani ampirik olarak geçerliliği anlaşılır. Böylece bu bağ-
lamda hukuk düzeni tamamen farklı bir anlam kazanır. Mantıksal olarak
geçerliliği kanıtlanabilir bir kurallar dizgesine değil, insan davranışının
aktüel sebeplerini (determinants- Bestimmungsgründe) teşkil eden bir
yapıya işaret eder.”37
Weber, ekonomik ya da sosyolojik anlamda düzen ve farazî bir düzen
olarak hukuk (başka deyişle, rasyonel düzen tasavvuru olarak hukuk)
arasındaki farkı ortaya koyduktan sonra, gündelik hayatta bazı kişilerin,
hukuk düzeni öyle buyurduğu için belli davranışlar sergilediğini görebile-
ceğimizi38 ifade eder. Ancak hukuk düzeninin geçerliliği için bunun şart
olmadığını ve aslında pek çok durumda gündelik davranışlarımızı hukukun

36 Kennedy, s. 1043.
37 Weber, Ekonomi ve Toplum, s. 432 (Çeviri düzeltildi. Karş. Economy and
Society, s. 312) (Vurgular yazarın).
38 Hukuk düşüncesinin aslî varsayımı budur. Farazî olarak toplumsal hayat ve birey-
lerin davranışları, hukukun buyurduğu normlara göre şekillenmeli ve bireyler bu
normlara göre davranışlarını düzenlemelidirler. Fiilen olan ise oldukça karmaşık
bir süreç olarak karşımıza çıkar.
262 Dr. Engin TOPUZKANAMIŞ
değil, alışkanlığın yahut onaylanma/onaylanmama duygusunun yönlendir-
diğini belirtir. Ne var ki tamamen bu şekilde düşündüğümüzde, hukukun
gelenek ve adetlerden bir farkı kalmamaktadır. Bu bakımdan hukukun
arkasındaki zorlayıcı gücü unutmamak gerekir. Normun geçerliliği ya da
“başarısı” (success) için, belli bir hukuk düzenine ve kanunlara inanç besle-
yen bireylerin, birebir bu inançla uyum içinde yaşamaları ya da davranmaları
gerekli ya da zorunlu değildir. Weber’in yaklaşımına göre normun sosyo-
lojik ya da ampirik geçerliliği, bir davranışın norma “yönelmesinden”
(orientation of an action) ibarettir. “Bizim anladığımız haliyle hukuk,
basitçe, ampirik geçerlilik ihtimali, özel güvenceleri haiz bir düzendir.39“
Buradaki güvenceler, normun uygulaması için görevli kimseler eliyle
kullanılan zoru ifade etmektedir. Bu zorlama, fiziksel ya da psikolojik
olabilir. Ayrıca doğrudan ya da dolaylı olarak uygulanabilir. Ancak
“Weber’e göre sosyolojik açıdan teminat altına alınmış bir hukuktan söz
edebilmek için, kuvvete dayanmayan hukukî zorlama görevini yüklenmiş bir
zorlama cihazının varlığı ve bu zorlama cihazının belli kuralların geçerliğini
sağlayacak kadar etkili olması gerekli ve yeterlidir.”40
II. HUKUKÎ OTORİTE VE İDARÎ RASYONALİTE
Weber’in hukuka ilişkin yaklaşımı birkaç kavram ekseninde toplanır.
Bunlar; zor (coercion), meşruluk, rasyonalite ve normatiflik olarak belir-
lenebilir41. Bunlar içinde “zor”, Weber’in hukuk tanımı açısından temel

39 Weber, Ekonomi ve Toplum, s. 433 (Çeviri düzeltildi. Karş. Economy and
Society, s. 313) (Vurgu yazarın). Weber’in hukuk tanımındaki “zorlayıcı cihaz”
(coercive apparatus) yani devlet, normun gerçeklikte uygulanmasını, deyim yerin-
deyse “geçerliliğini” temin etmek sûretiyle öngörülebilirliği ve düzenliliği artır-
maktadır. Ewing, s. 491. Weber’in modern devlet tanımı da bu zorlayıcılık ile iliş-
kilidir. “Devlet, belli bir arazi içinde, fiziksel şiddetin meşru kullanımını tekelinde
(başarıyla) bulunduran insan topluluğudur.” Weber, Sosyoloji Yazıları, s. 132.
40 San, s. 40. Dolayısıyla hukukun varlığı için “ihâllere karşı meşru yaptırım uygu-
lama kapasitesi ve yükümlülüğüne sahip bir birey veya genelde bir grup tarafın-
dan” desteklenmesi gerekir. Giddens, Sosyal Teori, s. 249.
41 Trubek, s. 725.