Table Of ContentJAK/2011/PI/H/17 REV.
i
ii
Timor
MATENEK LOKAL Nian!
Haktuir husi (LINKS) workshop
“Matenek Tradisional Riku soin ba Dezenvolvimentu”
Dili, 7-8 Junhu 2011 iii
Editor Prinsipal
Demetrio do Amaral de Carvalho
Hakerek-na’in sira responsável ba hahilik no aprezentasaun ba faktu sira ne’ebé kontein iha
livru ida-ne’e nia laran no mós ba opiniaun sira ne’ebé mak fó sai ona iha livru ne’e nia laran,
ne’ebé mak la nesesáriamente mai husi UNESCO no mós la kompromete ba Organizasaun
ne’e.
Titlu : MATENEK LOKAL TIMOR NIAN!
Editor: Demetrio do Amaral de Carvalho
Hakerek nain: Demetrio do Amaral de Carvalho, Alberto Figaltro, Eugenio, Cecilia
Fonseca, Rui Pinto,Pedro Pinto, Meabh Cryen, Ekipa Mata Dalan Ba Rai, Jose Coreia no
Joao Curvafo.
Kreditu Fotografa: Fundasaun Haburas
iv
Desain Livro : Joaninda d. c.
Publikasaun husi UNESCO Jakarta,
Jl. Galuh (II) No.5 Kebayoran Baru
Jakarta 12110 INDONESIA
Telp. (62-21) 739 9818
Fax. (62-21) 7279 6489
Email.
LIA-MAKLOKEK
imor-Leste nu’udár Nasaun Illa Ki’ik ida ne’ebé Dezenvolve hela (SIDS) ne’ebé
mak ninia rikusoin nasionál nian hetan iha ninia rekursu naturál sira. Ba jerasaun
Tbarak ona, Timoroan sira uza sira nia matenek kona-bá ambiente nian hodi bele
sobrevive iha ninia kondisaun sira ne’ebé dalaruma aat liu. Ezemplu ida husi matenek
sira hanesan ne’e, ne’ebé sei uza nafatin to’o ohin loron, Tara Bandu, dezenvolve husi
Timoroan sira, husi kedas sira nia istória no interasaun nian ne’ebé naruk ho ambiente,
no kontribui ona ba ninia konservasaun. Matenek lokál no indíjena ne’e hatutan ona husi
jerasaun ba jerasaun, enkuantu adapta nafatin ba mudansa sira iha klima no ambiente
nian durante tempu tomak.
Timor-Leste riku iha diversidade étnika no kultura nian, ne’ebé mak rezulta iha variasaun
barabarak iha sistema sira matenek indíjena nian, lisan, no estrutura governasaun nian
apezarde ninia área jeográfka ne’ebé relativamente ki’ik. Mudansa maka’as ne’ebé akon-
tese ona iha Timor-Leste foin lailais ne’e, espesialmente dezde ninia independénsia iha
tinan 2002, fó ona impaktu sira ne’ebé boot tebes ba iha ambiente no mós sistema úniku
sira husi matenek tradisionál nian ne’ebé mak fó motivasaun ba ninia sustentabilidade. v
Esplorasaun ne’ebé liuresik ba iha rekursus naturál nian, períodu lere to’os nian ne’ebé
badak tebes iha sistema agríkola sira halo to’os nian no mós espansaun populasaun nian
ne’ebé makaas, hotu-hotu tau presaun boot ba iha ambiente natureza nian, inklui per-
turbasaun ba iha siklu idrolójika nian, rai sasodak (erozaun) no destruisaun ba iha zona
krusiál sira hodi kaer (kaptura) bee nian. Tuir estimativa katak 70% resin husi Timor-Leste
nia rai sai degradadu makaas tebes tanba prátika tesi ai nian, pastoeiru (hakiak/fó hán
animál) esesivu, no mós prátika sira agrikulutura nian. Hodi haree ba dezafu hirak-ne’e,
agora importante tebes atu dezenvolve estratejia sira hodi maneja mudansa sira sosietál,
kulturál no ambientál nian.
Ida-ne’e mak rezultadu husi kolókiu nasionál “promove programa SIDS no LINKS nian iha
Timor-Leste” hala’o iha Dili, Timor-Leste, iha loron 7-8 Junhu 2011. Kolókiu ne’e organiza
husi Fundasaun Haburas, Komisaun Nasionál Timor-Leste ba UNESCO no mós UNESCO
nia Eskritóriu Rejionál Siénsia nian ba Ázia no Pasífku iha Jakarta. Objetivu husi enkontru
ida-ne’e nian mak atu dezenvolve estratejia ida hodi responde ba kestaun sira hanesan
hirak ne’ebé temi ona iha leten, no mós planu asaun ida hodi implementa atividade sira
tuir UNESCO nia programa sira SIDS no Sistema Matenek Lokál no Indíjena nian (LINKS)
ba períodu 2012-2013. Ba dala uluk iha Timor-Leste, autoridade barabarak—reprezenta
governu, ONG sira, universidade sira no mós líder komunitária sira—halibur hamutuk hodi
fahe sira nia perspetiva no esperiénsia kona-bá matenek ekolójiku no prátika tradisionál
sira, no estabelese diálogu entre sira.
Tuir ne’ebé hato’o klaru ona husi livru ida-ne’e, matenek ambientál husi ema lokál no rai-
na’in (indíjena) sira nu’udár elementu esensiál ida husi dezenvolvimentu sustentável nian
no mós konservasaun ba diversidade biolójika no kulturál nian, hirak-ne’e hotu, bele uza
hodi estabelese ninia rezisténsia hodi hasoru mudansa globál nian. UNESCO rekoñese
ninia importánsia no iha ona kompromisu atu promove matenek lokál no indíjena nian
ba dezenvolvimentu sustentável iha SIDS hanesan Timor-Leste. Ida-ne’e refeta ona iha
UNESCO nia estratejia médiu prazu nian (2008-2013) (iha no 2x) iha mos parte balun
liuhosi ninia Plataforma SIDS nian hodi implementa Estratejia Mauritius nian ba Dezen-
volvimentu Sustentável husi Nasaun Illa Ki’ik sira ne’ebé Dezenvolve hela, no mós pro-
grama LINKS nian.
Ami hein katak livru ida-ne’e sei utiliza husi governu, ONG sira, akadémiku sira no mós
líder komunitária sira hodi komprende kona-bá aspetu oioin husi matenek ekolójiku tra-
disionál nian no haree oinsá mak ida-ne’e bele integradu iha konservasaun ambientál no
dezenvolvimentu sustentável iha Timor-Leste. Ba ninia parte, UNESCO sei kontinua atu
serbisu hodi promove LINKS nia atividade sira iha Timor-Leste, iha parseria ho parseiru
lokál sira hanesan Fundasaun Haburas.
vi
Hubert Gijzen, PhD
Diretór ba UNESCO nia Eskritóriu Rejionál Siénsia nian ba Ázia no Pasífku
Reprezentante UNESCO nian ba Brunei Darussalam, Indonézia, Malázia, Filipinas, no Timor-
Leste
Lia-Menon ba Workshop
SIDS/LINKS
a’u lori Komisaun Nasionál UNESCO nia naran hato’o benvindu ba partisipante
hotu no obrigadu barak ba HABURAS ne’ebé sai hanesan parseiru importante
Hida iha Workshop ida ne’e. Ha’u agradese prezensa no apoiu husi UNESCO Ja-
karta.
Integra matenek lokal iha area hotu-hotu, inklui pratika no sistema agrikultura, sistema
kulinaria, produsaun ai-han, trata moras oin-oin, no seluk tan, iha programa governu, inklui
iha edukasaun formal hanesan garante ba sustentabilidade, no fó respeitu ba kultura no
lisan Timor-Leste nian ne’ebé mai husi be-ala sira.
Integra matenek lokal iha program no politika nasional ezije aten-brani, investimentu no
far husi parte hotu-hotu, liu-liu husi governu. Presiza mos kooperasaun entre entidade
vii
hotu hodi hametin no revitaliza matenek tradisional ne’e hanesan kapital sosial importante
ba dezenvolvimentu. Matenek lokal hetan ameasa atu lakon se ita la foti medida konkretu
balu atu respeita, dezenvolve no haburas koñesimentu, pratika, lisan no lian-inan ne’ebe
be-ala sira fó mai ita.
Ha’u far katak ho Workshop ida ne’e, ita sei hahu trasa planu ida no sistema rekolla dadus
ho planu asaun konkretu ida.
Susesus, no obrigadu wain.
Kirsty Sword Gusmão
Prezidente Komisaun Nasional UNESCO iha Timor-Leste
CONTEUDU
Lia Maklokek
v - vi
Hubert Gijzen
Lia Menon
Kirsty Sword Gusmão vii
Conteudu viii - ix
Bua-Malus
x - xii
Demetrio do Amaral de Carvalho
Kapitlu I. Matenek Lokal Ho Industria 1
Uma lulik iha Timor Leste: Matenek tradisional arkitetoniku no
praktika 2 - 12
Alberto Fidalgo Castro
viii Uma lulik: Patrimonio sasukat laek ba identidade cultura Timor
Leste 13 - 20
Eugenio Sarmento
Soru tais nudar: Matenek lokal no spesializasaun ida husi inan-
feto Timor Leste nian 21 - 25
Cecilia da Fonseca
Kapitlu II. Matenek Lokal Ho Konservasaun Natureza 26 - 27
Jestaun rekursu aquatiku no marina baseia ba matenek lokal
28 - 31
Rui Pinto
Funsaun matenek lokal iha manajemento areas protegidas e
Parque Nacional 32 - 35
Pedro Pintu
Kapitlu III. Matenek Lokal Ho Jestaun Rai 36 - 37
Funsaun sosial, rai nu’udar matenek lokal
38 - 51
Meabh Cryan
Tara bandu nudar: Matenek ekologia tradisional (lokal)
52 - 67
Demetrio do Amaral de Carvalho no Jose Coreia
Kapitlu IV. Matenek Lokal Ho Jestaun Rekursu
68 - 69
Naturais
Ritual sira kona ba jestaun bee nudar aplikasaun matenek lokal
iha Timor Leste 70 - 83
Demetrio do Amaral de Carvalho
Usa matenek lokal hodi halo adaptasaun ba alterasaun klimatika
84 - 86
Joao Curbafo
UNESCO nia Programma Kona-bá Sistema sira
87 - 93
Matenek Lokál no Indijena nian
Lisa Hiwasaki
Rekomendasaun 94 - 95
Anexu
I. Lista partisipantes 96 - 97 ix
II. Foto 98
Bua-Malus
ori otas kedas beiala sira hatoman-an no halisan-an atu halo interaksaun ida
ne’ebe ekilibrado iha ambiente natural ne’ebe fo infuenza ba sira nia moris. Tan-
Hba sira hatoman-an ba kondisaun fsiku, social, cultural, ekonomia, politika no
ekologiku mak ikus mai sira hahu konstrui iha sira nia sistema ba ukun, ba sorvevida, iha
sira nia lisan, ne’ebe sira pratika hanesan parte importante husi moris lor-loron nian, iha
jerasaun sira dalas ba dalas ona.
Hodi hakerek-nain hotu nia naran, ami hakarak hato’o livro ida ne’e ba komunidade lokal
hotu iha Timor-Leste, tanba sira mak nain lolos ba ‘matenek lokal’ hirak ne’e. Ba komuni-
dade lokal hotu, lia nain sira nomos matenek-nain lokal hotu ami oferese livro ida ne’e
Observasaun no refesaun husi bei-ala sira ba fenomena social-kultural nomos ekolo-
gia sira ne’ebe kompleksu no dinamiku ne’e, mak ikus mai konstruis sira nia konkluzaun
ne’ebe konjunturalmente apar duni ho fenomena hirak ne’e. Bele dehan katak, konkluzaun
hirak ne’e konstrui duni husi logika kolektivu ida ne’ebe intelejente duni no iha nia serte-
za (kebenaran) iha dimensaun tempo no espasu periodo ruma nia laran. Pratika sira ba
x hatoman-an no halisan-an ne’e rasik halo parte saida mak ita hanaran ho ‘matenek lokal’.
Bainhira matenek lokal ne’e iha ligasaun ba jestaun rekursu natural nomos ambiental nian,
mak matenek nain balun bolu nudar ‘matenek ekologia tradisional’.
Maske Timor-Leste ne’e nasaun ki’ik ida, maibe bainhira hare komunidade sira nia lalaok
lor-loron nian no observa sira nia servisu ka aplikasaun valores-kultural no ritual sira, hahu
kedas husi Tutuala to’o Oecusi no husi Tasi Betano to’o Atauro, bele dehan katak, povu
Timor-Leste ne’e iha sira nia matenek lokal barak tebes. Aplikasaun matenek lokal ne’e
bele hare iha atividade hanesan: meti no peska, protesaun rekursu marina, konservasaun
rekursu ai-laran no bee matan sira, konservasaun rekursu iha lagua ka mota no tasi ninin
sira, kaer to’os no hakiak rai tuan, halai natar no maneja irigasaun, hakiak animal no kasa
animal, ai-moruk tradisional, konserva ai-han, tekniku uma no konserva material ba hari
uma nian, tekniku no arte produs ha’tais (tais), kapasidade ba komunika ho poder natur-
eza nian ka halo predisaun ba fenomena social, cultural, ekonomia, politika ka ekologia
ne’ebe sei mosu mai.
Fatuk makerek sira iha Ili Kere-kere, Ile ….., nudar referensia istoriku husi matenek lokal
ne’ebe moris ona iha Timor-Leste iha tinan rihun ba rihun (Monograf Tutuala, 2007).
Nune mos baseia ba interaksaun ho komunidade barak iha Timor-Leste, hanesan iha
Tutuala komunidade sira iha konsepsaun oi-oin ne’ebe liga ho sira nia moris lor-loron ho
ritual sira tuir mai: 1) mua-navarana ka ritual ba fo naran lulik ba labarik ida ne’ebe foin
