MARDİN ULU CAMİİ VE ÇİFTE MİNARELER ÜZERİNE BİRKAÇ NOT Ara ALTUN Bu yazının asıl

30 Pages·2014·6.46 MB·Turkish

MARDİN ULU CAMİİ VE ÇİFTE MİNARELER ÜZERİNE BİRKAÇ NOT
Ara ALTUN
Bu yazının asıl amacı Mardin'de batıda tek başına olmak üzere dört
Ulu Camiin karmaşık tarihi ve mi- dayanak yapılmıştır. Bu dayanakların
oıgri durumuna değinmek ve bu arada üzerleri dilimlenmiş yanm kubbelerle
Oltaya çıkan yapının vi^te minareli ol­ hareketlendirilmiştir. Doğudaki üç yan
ması konusunu, yazının sınırım aşma­ yana destek, cami mekânının bir kıs-
dan bir kaç yönden kısaca ele almak­ mmm üzerini örten kubbenin önüne
tır, rastlamaktadır. (Res: 2)
Mardin Ulu Camii, şehri batıdan Yapıda düzgün kesme taş kullanıl­
doğuya ikiye bölen ana caddenin güne- mıştır.
^nde, çarşılar içinde doğu-batı doğrul­
Bugünkü durumu ile caminin plâ­
tusunda dikdörtgen bir alanı kaplar.'
nı, kuzeyde yer alan dikdörtgen, revak-
Yapmın plâm A. Gabnel'in 1930 lı bir avlunun güneyinde, mihrap du­
laldaki rölevesi' esas ahnarak, 1967 varına enine uzanmış, beşik tonozlu
kasun durumuna göre düzeltme ve ek­ üç nefli bir yapıyı vermektedir. Bu ya­
lemeleri yapılarak verilmektedir. (Plân pının merkezden biraz doğuya kayık
1) (Resim 1). kısmında, neflerden güneyden ikisi
mihrap önünde bir kubbe ile kesilmek­
Güneyde yer alan dikdörtgen ana
tedir. Böylece yakın çevrelerde de ben­
mekftm. kuzeyindeki dikdörtgen avlu­
zerlerine rastlanan enine düzenli, mih­
su, revaklarmdan bozulma olduğu an­
rap önü kubbeli bîr cami mekânı şema­
laşılan Şafüler kısmı ve diğer ekleri ile
sı ortaya konulmuş olmaktadır. (Plân
btftıin yapı topluluğu, kuzeyden güne­
1, Resim 3, 4).
ye doğru eğimli arazi üzerinde, arazi
eğimi doldurulmak şekli ile düzlen- Yapı, dışardan çevre yapılan ara­
miş bir alandadır. sına sıkışmış, özellikle kuzey yam çarşı
yapıları ile dolmuş olduğundan, dış
Araziyi düzlemek üzere doldurulan
görünüşü bugün için geç devre ait mi­
kısmın güneyine duvar çekilmiş, bunun
naresi ve dilimli kubbesi ile (Resim: 5)
ânüne de cami ana mekânının duvar-
dikkati çekmektedir. Bunlara bir de
laruun pencere üstü kısımlarına kadar
güney cephesindeki dört süslü desteği
yükselen, üçü, doğuda yan yana, biri
eklemek gerekir.
1. Bn yn. 1M7 Kuun w İMİ Kasım tarihlerlade- Kuzeydeki avluya, batıda ve doğu>
M jcriade İnodcınelere dkyanır. Bu inedcmaleria «onu. da yer alan birer basit eyvan kapı ile
M 22 BjMl m» urlhiDde Prof. Dr. Oktay Atlanapa ve
Dos. Dr. Şorara YetUat inaalan Ue EdAlyat FakUtesl girilmektedir (Resim 6). Belki de fark­
Suat Tarihi BSIttmOııde Usans T«d olarak kabul edil- lı devirler gösteren bu girişler basit ka­
•>l|tir. Yayia banrlıklan yaptlmaku olan «alifmanın
OMU İEİa bknx: Sanat Tarihi Yıllıiı RI (1M9-70). latan. pılardan sonra çapraz tonozlu birer kü­
M mo. Tto Otelleri BfitttmU No. 2» "MariİH İe Türk çük mekâıuı. oradan da sivri kemerler­
le avluya geçit verirler (Resim: 7). Bu
2. A. Gabriel, VoyacH ArcMotogtques dans U Tur-
girişlerin kuzeyinde farklı düzene sa-
Vfa Oritntale, Paris 1«0. s: 21.
AM AWN
192
^ıgOn şafiiler kuum halinde kullanıl,
hip. giin^kuxey dk^truitusunda mekân­
makta olan revaklann batı kısmı ise
lar jrer alır. Bunlardan batıdaki daha
dıştan yuvarlaUlmış, küçük mihrap
geç bir devre işaret etmekte dup, tek
desteği çıkmtısı ve kenarları burmalı
katk beşik tonozla örtültt dikdörtgen
bocdürlerle çevrili yuvarlak kemerli
bir mekânla, bunun kuceylode avhıya
dört penceresiyle yapı topluluğunun
açık sivri kemerli küçük bir ^vandan
karakteri dışında bir mimari devrini
meydana gelmiştir. Küçük eyvan daha
işaretlemektedir (Res.: 8). İçte ise.
sonra iki kat faaline getiribniş, ön kıa-
plânda da açıkça görülebileceği gibi]
mı da doldurulmuştur. 1967 de burası
altı çapraz tonoz ve duvar payelcriylc
Mardin Müftülüğü iken 1968 de boşal­
burası, önü kapatılmış bir revak görü­
tılmıştı (Resim: 8).
nümünü korumaktadır (Res.: 12).
Doğudaki bölüme gelince; Burası
Plân ve resimlerin gösterdiği kadar, ye­
daha eski devre ait bir görünüm ver­
rinde yapılacak incelemeler de güney-
mektedir. İki katlı bir düzeni vardır.
deki ana cami mekânı dışında avlunun
Alt kate yuvarlak kemerii basit bir ka­
üç yanmdak yapı kısımlarımn çok oy-
pı ile güilmdctedir. Burası boydanboya
nanmış. birçok defalar elden geçmiş,
beşik tonozla örtülü basit bir mekân-
çeşitli onanm ve değişikliğe uğramış
dur. Ost kat hizasmda avluya açık iki
olduğunu ortaya koymaktadır. Bunla­
basit penceresi vardır. Dışu buradaki
rın işaret edebileceği devirler hakkında
mekânm üst tarafmda, konsolbr ara-
ise, elde çok kesin belgeler bulunma-
smda kaş kemcHi nişler şeklinde düşü-
dıkça açık hükümler vermek. Mar­
nübnüş bir çatı frizinin kalıntısı dik­
din fibl taşçı geleneğinin çok kuvvetli
kati çekmektedir (Resim : 6, 7>. Bu­
olduğu bir yerde, ciddiyetten uzak ola­
günkü durumu ve kalmtılann incelen­
caktır.
mesi, avlunun kuz^inde kalan kısmın­
da bir revağm varlığmı ortaya koymak­ Asıl cami mekânına gelince; Bura­
tadır (Res.: 7.8.9). Şöyle ki; Kuzey yü­ sı plândan da anlaşılabileceği gibi, ya­
zünün doğu lusnunda bugün altısı or­ tık dikdörtgen şeklinde geniş ve yük­
tada, bir yedincisi de Şafiiler kısmının sek bir mekândır. Bu mekâmn kuzeyi­
duvarları arasında kalmış yedi payenin ni, yani avlunun güney cephesini, orta
arası sivri kemerhsrie kapatılmış, bun- yerinde pek belirli olmayan hafif bir
lann arkasında çapraz tonozlu revak- çıkma yapan, düzgün kesme taş işçili­
1ar ve onlann da ardmda bugün çoğu­ ğinden başka hiçbir Özellik gösterme­
nun durumu kesinlikle anlaylamayan yen, masif bir duvar meydana getir­
ve bazısı depo olarak kullanılan oda­ mektedir.
lar yer almaktadu:. Beşinci ve altıncı
Duvann dört yerinde, belirli ara­
payder arasındaki kısmm kuzeyinde
lıklarla dört giriş kapısı yer almakta­
de selsd>illi bir ^van bulunmaktadır
dır. Arada üç kısmı, duvarlann yansım
(Resim 10. II).
aşan bir yüksekliğe kadar kaplayan,
Avlunun kuzende yer alan orta­ geç deviriere ait bir destek duvan bu
da selsdıilli eyvanı ve aricada birtabm girişlerin durumunu ve eğer varsa bu
odaian bulunan bu revaklann sözü e- cephedeki süsleme ve kitabeleri de
dildiği gibi. ancak doğu kısmından beş örtmektedir. Bu duvann bir bölümü­
gözü, bugün için açık olarak seçilmek­ nün ortasında basit bir mihrap nişi yer
tedir. Diğer kısımlar ise örülüp kapa­ alır.
tılmış aralan, bozulup yeniden örülmüş
yanlan ile ilk şeklini burada avlunun Kapılar İse kalan kısımlardan an­
kuzeyini kaplayan revaklann işaretçisi laşılacağı gibi, yüksek sivri kemerler
durumunu korumaktadu-. arasmda, köşe sütunceleri olan yüzey-
MARDİN UU) CAMİİ Vt ÇİfTt Mİ»MREL£R ÜZERll« eİRKAC NOT 193
^ nişler şeklinde olmalıdır. 1967 de
gün çok belirsiz hale sokmaktadır.
5^kle kemer aralan camekânlarla (Res.: 3,4).
şekilde, ama ilk durumları hak-
jonda daha açık fikir verebilecek du­ Kubbenin oturduğu dört paye T
rumda iken 1968 de dört giriş yerinin şeklindedir ve kemer ayağı hizasmda
^lâiae yapılan camekânlar ve kemer iki sıra düz silmeler dolaşır. (Res.: İS).
«lalannm örülüp pencerelerle dışa a-
çjjıoası ve beton konstrüksiyon bu Ana mekân, kapılar dışmda kuzey­
de doğu ve batı uçlannda, avluya giriş
oephaıin durumunu büsbütün bozmuş­
kısımlanna açılan birer pencere ve gü­
tur (Rcs.: 13, 14).
neyde kubbeli kısmm doğu ve batı-
İçte, mihrap duvarına paralel iki smda ikişer, en batıda ikinci basit mih­
sıra meydana getiren sık aralıklarla rabın batısında bir tek pencere ile, top­
(Jiâli kaim, masif görünüşlü dikdörtgen lam olarak yedi pencere ile ve kubbe
payelere rağmen, ilk bakışta smırlannı kasnağmdaki dört küçük aydınlıkla
bdli etmeyen, böylece yüksekliğin de ışıklanmaktadır. Doğu ve batı duvarla­
yardımı ile, çok payeli cami mekânları rında çok küçük birer mazgal deliği
gibi smırsızhk etkisi bırakan bir me­ dışında hiçbir açıklık yoktur. Bugün­
kânla karşılaşılır (Res.: 3). Yer yer kü beyaz badanalı duvarlann etkisi ol­
kendini belli eden düzgün kesme taş mazsa içinin oldukça loş olduğu dü­
işçiliği bugün oldukça kalın bir sıva şünülebilir.
ve beyaz badana örtüsü ile kaplandı­
ğından bu bölgede kesme taşla elde Güney cepheye açılan pencereler
edilen kuvvetli mekân etkisi durumu­ dıştan oldukça yüksek, sivri kemerli
nu kaybetmiştir. yüzeyde nişler içine aimmıştır. (Res.:
2).
Ardarda düzgün şekilde sıralan­
Caminin ana mihrabı iki kademe­
mış payelere rağmen, mihrap önü kub­
li, yüksek ve stridye kabuğu şeklinde
besinin yeri yapıdaki simetriyi bozmuş­
biten uzun bir niş halindedir. (Res.:
tur. Batıda mekân doğudakinden daha
16). Dış kademe sivri bir kemer şeklin­
uzundur ve burada ikinci bir mihrap
de biter. Bunun üzerinde geç devirler­
yer alır. Üç nefli mekânm iki nefini ke­
de yapıldığı kesinlikle belli olan payan­
sen kubbe ile örtülü kare bölümün ku­
dalara oturtulmuş üçgen bir alınlık
zey yam geniş ve tek bir kemerle, do­
yerleştirilmiştir. Aluüığı köpek dişi şek­
ğu ve batı yanlan ise nefleri karşılıyan
linde iki friz çevirir. Ortada ise natür-
ve daha alçaktan başlayan ikişer sivri
alist çelenk motifleri gösteren, içte ya­
kemerle smırlanmaktadır.
rım yuvarlak, dışta altı köşeli bir dol­
Bu kemerler bölgesinin üstünde, gu yer alır. İki yanmdaki hilâlle biten
kemer ayakları ve iç köşeleri mukamas alem şekilleri ile geç devre işaret eden
ve stridye kabuğu şeklinde yumuşatıl­ bu eklemelerden başka mihrap nişinin
mış, iki kademeli tromplar bölgesi yer asıl bordürleri de garip bir durum
alır. Bugünkü durumu ile dışa da ak­ meydana getirir. Dıştaki sivri kemerli
seden bu tromp ve sekizgen kasnak böl­ nişi çevreleyen bordür, asma dallan ve
gesinin üzerinde ise dıştan dilimlenmiş, yapraklan ile işli bir frize sahiptir. Bu­
taş kubbe yükselmektedir. Tromplann na karşıhk içte, stridye kabuğu şeklin­
arasında kalan kasnak kısımlarının, iç­ de biten niş ise iki tanesi ortada pal-
te yüzeyde kemerler yaptığı ve kubbe metler meydana getiren karşılıklı ru-
eteğini de bir sıra testere dişini andıran mi motifleriyle bezeli bir frize sahiptir.
şerit çevirdiği anlaşılmakla birlikte ka- Rumi-palmet frizi ve asma dallannm
hn sıva ve badana tabakası bunlan bu­ yanyana yer alması bunlara bir de üç-
194
meli silmeler halinde sivriden çok kaş
gen alınlığın eklenmesi, mihrabın tari­
kemeri andıran bir çerçeve içine alın­
hi hakkında herhangibir fikir ileri sür­
mıştır. Bu çerçevenin hemen içinde iki
meği imkânsız duruma sokmaktadır.
kalın, oldukça plastik işli sütunce yer
Mihrabın batısında yer alan min­ alır. Sütuncelerdeki bezeme iki karak-
ber de, kapı kirişindeki yansı bozuk ter göstermektedir. Bir kısmı; Arada
ve yenilenmiş altı satırlık kitabesinde sekiz kollu küçük yıldızlar me; dana ge.
Artuklu Sultan Davud'un (769 - 778 tirecek haçvari örgülerin sonsuz şekiû
H.) (1366 - 1377) adım taşımasına rağ­ de sıralanması ile, diğer kısmı da; Da­
men köşk kısmının kaidesini meydana ha sık ve ağ şeklinde bir örgü ile kap­
getiren dikdörtgen kısımlar ve yandaki lanmıştır. Bu sütunların başlıkları da
üçgen merdiven altı kısımlarının bir çok iri bitki motifleriyle doldurulmuş­
bölümü dışında yenilenmiştir. Orijinal tur. Bunlar arasında rozet çiçekler ya-
kısımları geometrik düzen gösteren nmda rumryi andıran yapraklar da
parçaların çeşitli bitki dekoru ile be­ yer alır. Kemerin içi ise üzüm salkımı,
zenmesinden meydana getirilmiştir. asma yaprağı kıvrımları ile doldurul'
muş, iki taraf ortada üç kollu bir yap­
Caminin bugün kuzey-doğu köşe­ rakla bağlanmıştır. Alınlıkta girift, ne­
sinde bulunan bir tek çok süslü mina­ sih yazılı ve sonunda (1306 H.) 1888/89
resi vardır (Res.: 17). u veren bir kitabe yer alır. Bu karışık
görünümlü kısımdan sonra minare si­
Zeminde kare bir oturtmalıkla baş­
lindir şeklinde bir gövde ile yükselir.
layan bu minare, oturtmalığın güney
Bu gövde de çeşitli kademelerde deği­
yüzündeki kitabeli kısmı dışında geç
şik süslemelerle bezelidir. En altta ne­
devre aittir (Res.: 18). Kitabelerin bu­
sih bir kitabe kuşağı, onun üzerindeki
lunduğu kısmın kare formu oldukça
kısmın orta yerinde yan yana içi yazı
yükseğe kadar iki silme ile devam eder.
ile doldurulmuş damla motifleri, üze­
Bundan sonra, küçük, yuvarlak sütün-
rinde ikinci bir kitabe kuşağı yer alır.
lann taşıdığı bir arşitrav şeklinde dü­
Bundan sonraki kısım silmelerle sathi
zenlenmiş frizle, bir kademelenme, bir
nişler haline sokulmuş, her niş kısmi­
daralma görülür. Daralma görülmekle
nin ortasında yuvarlak, içi yazı ile dol­
birlikte bunun üzerindeki kısım da ka­
durulmuş madalyonlar yer almıştır. Sil.
re formunu devam ettirmektedir. An­
melerle sınırlandırılmış üçüncü bir ku­
cak, bu kısım dört köşede yer alan, bit­
şaktan sonra üç kademe halinde silme­
kisel kıvrımlarla bezeli, başlıklı, olduk­
ler yardımı ile sathi nişler halinde işli
ça plastik şekilde işlenmiş sütunların
gövde, dördüncü bir kuşak ve sathi mu-
taşıdığı, üç kademeli silmelerden, artık
karnaslan andıran taşkın şerefe altlığı
sivriden çok kaş kemeri andıran yüzey­
ile kesilir. Şerefenin korkulukları de­
de nişler halinde sonuçlanır. Her yüzde
mirdendir. Bundan sonraki kısım ol­
de kare çerçeve içinde çok kabarık şe­
dukça derin, kademeli, aşagıdakilerle
kilde işlenmiş geometrik kûfi ile "Laila,
aynı karakterde nişlerle teşkilâtlandı­
heillallah" yazısı yer alır. Batı cephe­
rılmış olup, dilimli küçük bir kubbe
sinde bu kare kufinin altında bir sıra
ile sonuçlanır.
nesih kitabe bulunur (Res.: 19). Yine
batı cephesinde minarenin girişi var­
dır (Res.: 20). Kapı, avlunun doğusun­ Mardin Ulu Camiinin tarihlendlrllmesi
daki mekânın üstündedir. Buraya av­ hakkmda Kitabeler :
ludan dar bir merdivenle çıkılmakta­
dır. Kapı avlu tarafından oturtmalık 1 — Avlunun kuzey cephesinde,
kısmının daralmadan önceki son kade­ revak kalıntısının doğusun­
mesini karşılıyan yerdedir. Yine kade­ da, duvar araşında, Selçuklu,
MARDİN ULU CAMİİ VE ÇİFTE MİNARELER ÜZERİNE BİRKAÇ NOT 195
çiçekli kufi .... min hüsam
Akkoyunlulann dördüncü hü­
el... (Resim: 21). '
kümdarı Muizeddin Cihan­
2 — Minare kaidesinde, güney gir'in adım verir. Kasaplara
cephede, nesih, şerit, bir kıs­ koyun başları ile ilgili bir
mı eksik, Artuklu, çiçekli ne­ fermandır (Resim: 24). •
sih.
7 — 6'nın altında, karışık, parça,
llGazi Kutbeddin admı ve ira­ Akkoyunlu, nesih.
desiyle minarenin yapımma Emir Tağrı Vermiş adım ve­
başlandığmı verir, (Resim: rir, yukarıki ile ilgilidir, tari­
22).* hi eksiktir. (Resim 24). '
3 — 2'nin ahmda, çerçevenin üs­ 8 — Batı girişinin güney duvarın­
tünde, iki satır, Artuklu, çi­ da, pencerenin doğusunda,
çekli nesih. Bu minare mu­ sekiz satır, girift nesih, çoğu
harrem 572 de yapıldı (1176 bozuk.
Temmuz/Ağustos) kaydını
Besmele ile başlar, sonu oku­
verir. * (Resim: 22).
namadı. (Resim: 25).
4 — 3'ün altında çerçevenin için­
9 — 8'in altında iki satır, yarısı
de, Artuklu, geometrik kûfî,
bozuk, nesih. Okunamadı.
iri harfli. Bunu kendisine su­
(Resim: 25).
nanı Tanrı korusun anlamına
"ve menyetevekkel alcUahi 10 — Avlunun kuzeyinde Şafiiler
fehüve hasbü" (Resim: 22). * kısmının kapısı üzerinde, ye­
ni, iki satır, Osmanlı.
5 — Caminin doğusunda, avlu du­
1178 - 1764/65 veya 1278 -
varının dış cephesinde, doğu
1861/62 tarihini verir.
girişi kuzeyinde, Artuklu, iki
kısım, çeşitli karakterde, ço­ 11 — Avlunun kuzeyinde. Şadırva­
ğu bozuk, toplam 13 satırı nın arkasında, Osmanlı, kü­
1968 de mevcut. çük karakterli nesih, altı sa­
Muharrem 582/Nisan 1186 ta­ tır ve tarih.
rihini ve ebu Mansur Alpl^uş 1303 (13) - 1885/86 (1895/96)
b. Abdulah ile Hüsameddin tarihini verir.
Yavlak Arslan adlarını verir.
(Resim: 23). ' 12 — Minare kapısında. Asma kıv­
rımlı kapı kemeri alındığın­
6 — Doğu girişinin güney duva­
da, Osmanlı, üç satır, nesih,
rında, pencerenin batısında,
1306 - 1888/89 tarihini verir.
dört satır, Akkoyunlu, nesih.
(Resim: 20).
i. KiUbe parçası Selçuklu, XI yy. sonuna tarih-
feimekledir; Sauvaget, Inscriptions Arabes, Voyages 13 — Cami içinde. Minberde, kapı
Atahtetogiques dam la Turquie Oricntale, Paris 1W0, 1.
. üstünde, Artuklu, Memluk ka-
4. Yayın: Sauvaset, Inscriptions Arabes... s. 291:
Betthcm, Inschriften aus Syrıen Mesopotamicn und
KWnasien, Leipzig 1909, n loo; Ali Emin,., s: 25. S. Sauvaget, kitabenin sonunda bir 5.. bulunduûu­
nu kaydeder. Cihangir'in hUkilmdarlıSt t4S-857 dir? Ya­
5. Yayın: Saugavet, Inscriptions Arabes,.. s 291;
yın: Sauvaget, Inscriptions,.. 294; Berchem,, Inschrif­
Borchem, Inschriften.. loo; Ali Emiri, 25.
ten.. 104.
*. Yayın: Sauvaget, Inscriptions., s 291; Ali Emiri..
9. Göjiinç, XVI. yy. da Mardin SancaS", İstanbul
». 2S.
1969, s 107 de; Gabriel. Voyages.. 295 de Abu Bakr-l
^ 7, Bu tarih Ali Emiri'de caminin yapım tarihi ola- Tihrani, Kitabı Di>'arbakıriye I, 77 79 dan naklen Taj-
•*»k geçmektedir, yayın: Sauvaget, Inscriptions., s. 291; rı Vermiş'in Kara Yusuf'un nökeri ve Mardin Vallıl ot
Berchem, Inschriften... KÖ İOS; Ali Emiri. s. 25 eksik- dugu. Kitabenin yayını: Sauvaget, Inscriptions., s 294.
ARA ALTUM
196
şarlanıp, gerçekleştirilmiş olduğu dü-
rakterli, nesih, üç satır, so­
şünülemez. Gerçi mihrap önü kubbesi
nuncusu yenilenmiş.
fikri Selçuklular'la gelişen ve Anadolu*,
Artuklu Sultan Dâvud'un lâ­
ya gelen bir şeklidir ama, XI. yy. Ana-
kabını verir. (769 - 778 —
dolusunda, Mardin'de bu tipin uygulan­
1367 - 1376/7). " ması beklenemez. Yapıda en fazla kita­
be bırakan ve Mardin'de en uzun süre
14 — Ana mekânın doğusunda, av­
egemen olan Artuklular devrinde, çev­
luya açılan kapılardan biri­
redeki diğer aynı tip yapılar, özellikle
nin kanadına bakır şerit ola­
Kızıltepe Ulu Camii gözönünde bulun­
rak aplike edilmiş.
durularak, yapının bugünkü plân şek­
Hazel Mevlâna Elsultan El-
lini kazandığını ya da eski yapı kısım­
malik Elmelik,... ile başlar,
larının bugünkü şekline tamamlandığı,
sonu yok. "
nı düşünmek mümkündür.
15 — Batı avlu girişi üzerinde altı
Ali Emirî Mardin Ulu Camii vakfi­
satır çok yeni dini kitabe.
yesinin 573-1177/78 de tanzim edilip
16 — Minare gövdesinde şerit, ku­ kırk yıl sonra 613 de "büyük bir taşa
şak, kare, damla motifi ve yazıldığım" (1216/17) kaydeder. Bu­
madalyon içinde çeşitli dini gün bu kitabe yoktur
kitabeler. (Resim: 17,18.19).
Bugün kalan kitabeler yapının ta­
rihi için kesin bir bilgi vermemekle bir­
Tarilılendlnne üzerine :
likte 3 numaralı kitabede olduğu gibi
Kitabelerin yukarıda görüldüğü gi­ minarenin tarihi için olduğu şekilde ba­
bi çok olmasına rağmen Mardin Ulu zı ipuçları sağlamaktadır. Bunların yar­
Caminin ilk kuruluşu ve geçirdiği de­ dımı ile kesinlikle olmazsa da Artuklu
virler hakkında kesin ve inandırıcı bel­ ve Akkoyunlu devirlerinde yapının ö-
geler yoktur. Buckingham'ın yerli Hır- nemli onarımlar gördüğünü, eklemeler
istyan geleneğine dayanarak Ulu Ca­ yapıldığını anlıyoruz.
minin eski bir kilise olduğunu yazması
Bir diğer önemli ihtimal de yapı­
bugünkü yapının verilerine göre imkân­
nın bugünkü durumunu, eski şekline
sız görünmektedir '^ Yapıdaki en er­
sadık kalınarak son yüzyıllar içinde Os­
ken görünüşlü kitabe 1 numaralı Sel­
manlı hakimiyeti sırasında almış olma­
çuklu Çiçekli Kûfi parçası olup, yapı­
sıdır. Ancak, bu devirde yapılanların
nın daha XI. yy. içinde kurulmuş oldu­
daha çok köklü onarımlar ve revakla-
ğunu gösterir Ancak, bu ilk yapının
nn kapatılması île Şafiiler kısmının
şekli hakkında tahminde bulunmak
meydana getirilmesi gibi plân şeklini
güçtür. Bu devirde aynı bölgede Diyar­
değiştirmeyen işler olduğu düşünülme­
bakır Ulu Camii gibi enine gelişim gös­
lidir.
teren bir yapı bulunmakla beraber,
Mardin'de Ulu Camiin bugün gösterdi­ 1832 1erde Osmanlı merkez idaresi­
ği şekilde, mihrap önü kubbesi ve eni­ ne karşı ayaklanan Mardin çevresinde,
ne gelişme gösteren yan mekânları ile devlet kuvvetlerinin asilerle yapıtğı u-
bir bütün olarak Selçuklu devrinde ta- zun süreli çatışmalarda patlayan bom­
baların Ulu Camiyi büyük ölçüde ha-
10. Yayın; Sau\-««et.. s. Î94
11. SauNiget.. Î9l deki bu kitabe jeridi 1967 vc U. Ali Emin, Kilip Ferdi'nin Mardin Arluklulan
196S de «araiemedi. Tarihi, tjt. Uîl s. 25 dn 9.
U. Gabriel, Voyageı.. 20 de Buckingham. Travels 15. Yapının XVI. yy. vakıfları için bknz: GiSyünç,
in Mesopotamia, London 1827, 1. I, 3Î9 dan naklen. XVI. yy. da Mardin Sancaftı, tttanbul 1969 «. lOT vc
I}. Diez-Aslanapa. Tttrk Sanatı, tstanbul 19S5, t ü. dn. 5.
MARDİN ULU CAMİİ VE ÇİFTE MİNARELER ÜZERİNE BİRKAÇ NOT
197
sara uğrattığı yolunda kayıtlar vardır. di ki, bugünkü Mardin Ulu Camiinin
w Bundan sonra yapının köklü bir şe­ tek minaresi de yeni devirlerde yapıl­
kilde onarıldığı akla yakın bir düşün­ mıştır.
ce olmaktadır.
Kaidesindeki kitabeler 1176 gibi er­
A. Gabnel, güney dış duvardaki, ken tarihlere dayanmakla birlikte, açık­
dilimli kubbelerle biten payandaların ça görülebileceği gibi kare oturtmalığın
XV. veya XVI. yy. üslubunda oldukla­ belirli kısmından sonrasında taşlar de­
rını ve yukarıda adı geçen onarım sıra­ ğişmektedir. Bugünkü minarenin kapısı
sında bu üsluba sadık kalınarak yeni­ da çok geç ve eklektik bir üsluba işaret
lendikleri düşüncesini ileri sürmekte­ etmekte ve 1888/89 tarihini vermekte­
dir. Ona göre hattâ bugünkü dilimli dir". Fakat 1816 larda da Buckingham
kiibbe de bu sırada yapılmış olmalı- yapınm tek minaresini bugünkü gibi,
ancak sivri bir külahla tarif etmekte­
dir** Bugünkü dilimli kubbeli tepesi
Devir üslupları ve taş malzeme yö­
ile minare, yukanda sözü edilen ayak­
nünden oldukça aldatıcı durumlar or­
lanmadan sonra herhalde eski şekline
taya çıkmakla birlikte, Mardin'de yer
sadık kalınarak yeniden yapılmış ol­
yer taşın devirleri hakkında kabaca fi­
malıdır. Mardin'deki usta taşçı gelene­
kir edinmek mümkün olmaktadır. Bu­
ği o devirde henüz yapıcı karakterini
na göre başka ipucu bulunmadıkça
kaybetmemiş olmalıdır. Ulu Camiin
Gabnel'in payandalar ve kubbe için ile­
çifte minareli olduğu geleneği halk ara-
ri sürdükleri kabul edilebilir görün­
smda Sultan İsa Medresesine Zinciri-
mektedir. Ancak, kubbeye içten bakıl­
ye denilmesine kadar uzamakta, bu da
dığında durum tersine döner. Bu da kat
iki minaıre arasında gerili olan pula­
kat biriken sıva ve badana etkisi sonu­
dın Timur istilası sırasında minareler­
cudur.
den batıdaki yıkıldığında medreseye
Tarihi gibi, Mardin Ulu Camiinin götürülmüş olmasına bağlanmakta­
minareleri de karışık bir durum gös­ dır*'. Eldeki kaynak ve kayıtların çeşit-
termektedir.
19. t. Artuk, Mardin ArtukogulUrı Tarihi, ttt: 1944,
tik önce Ali Emirî'nin yukanda da
s: 96 da 1886 daki yıldmm isabetinden sonra 1888/89
adı geçen "taşa yazılı vakfiye" kaydı da halkın yardımı ile ooarlılmı$ olduğunu Diyarbakır'lı
AbdUlgani Efendinin Mardin Tarihi (Basılmamı?, Mar­
önemli bir konunun ortaya çıkmasına
din Halkevlnde. s: 43) kaynağına dayanarak nakleder.
sebep olmaktadır. Ali Emirî bu vakfi­
20. Gabnel, Voyages... s: 23 de Buckingham, Tra­
yede Ulu Camiin iki minareleri olarak vels in Mesopolamia... I, 338/39 dan naklen "The mina­
ret of the great mosque is also a fine one, it consist
kaydedildiğini belirtmektedir. "
of a circular shaft, raised on a square base, on each
front of which is a large pointed arch; the shaft itself
Bu durumda Artuklu devrinde
is then omanvented on the exterior by sculptured arches
(XII - XIII yy. da) Kızıltepe Ulu Ca­ and other devices, in separate compartements from the
base upwards, when an open stone-work gallery and
mii ile birlikte Mardin Ulu Camiinde
a pointed top terminates the whole".
de çifte minare sorunu belirmektedir.
21. a) B. Paksoy, Turirm, C 7, s 6 Ankara 1967 de
Bu durumda minarelerin değişik form­ Ulu Camiin yapım tarihi İçin; Artuklu HUsameddin Ti-
murtaf ve 1127 M. urihinl vermektedir..?
larda olması da düşünülmelidir. Kal-
b) Bunun dışında A.E. Toksoy, Mardin Cumhuri­
yetten önce ve sonra, İstanbul 1958, s: Î6 da Kâtip Fer-
W. Gabriel, Voyages., s. 23 dn 1 d« Ainsworth, Tra-
di'nin Mardin Artuklulan tarihine dayanarak.. Ulu Ca­
vci> Md Researches in Asia Minor, Mesopotamia, Chal-
minin S98 H. (1201/02)) de ölen Kutbeddin tl Gazi tara­
^ Md Armenia, London 1842, II. 114 den naklen "At
fından yaptırıldığını kaydetmektedir.
^"Mch time a mine $o skilfully exploded as to destroy
• niunber ot the Sultan's troops and a Jami or large c) Aslında Kitip Ferdi (Mardin Artuklan Tarihi, tst.
mosque." 1939 - Mardin Halkevi yayını 8, yazıldığı tarih H. 944-
1537/8 - Notlar kı».iu Ali Emirl - İstanbul 1331) Kut­
17. Gabriel, Voyages.. 23. beddin Gazi b.Necmeddin Alpi için (560-598 H. - 1164/
1». Gabriel de Voyages,... s. 24 dn 3 Ali Emiri'nin 65-1201/1202).. "Mardin'de Cami-i Kebir demekte met-
bu ttotu Özerinde durvr. hur camiyi bünyad edllp..." demektedir. Kitabı yayın-
AKAALTUN
198
Hliğine karşılık, şimdilik, Mardin Ulu bölgede dini ve sivil mimari alanların­
da çok sık karşılaşılmaktadır. Yapı-
Camiinin bugünkü veya bugünküne ya­
nın küçük ölçüde benzer uygulamaları-
kın şeklini en erken, Mardin Artukoğul-
na Mardin'deki 14. yy. yapıları Bab es
lan idaresinde ve XII, yy. m son çey­
Sur ve Abdüllatif camilerinde rastlıyo­
reğinde almağa başladığım düşünmek
ruz.
zorunda kalıyoruz.
Vakıflar Arşivinde mevcut olduğu Ulu Camide revaklı avlunun ilk
anlaşılan Mardin Ulu Camiinin orijinal devirden olduğu anlaşılmaktadır. Bu­
vakfiyesinin tam metninin yayınlanma­ na karşılık, yıkılmış, bozulmuş ve de­
sı ile kesinlikle açıklığa kavuşacak ğiştirilerek mescid haline getirilmiş
olan çifte minare sorunu, Anadolu Türk olan tek nefli, çapraz tonozlarla örtülü
Sanatının gelişmesinde önemle işlen­ Şafii kısmı ise t. Artuk'un caminin ilk
meğe değer kanısındayız. yapılışı ile birlikte ele almış olmasına
karşılık; Geç devir görünümünü ver­
Mardin camilerinin ortak plan mekte ve bu durum kapıdaki tarih ve
özelliklerinin en önemli yanı, anıtsal avluya açılan pencerelerin halat sil­
yapılardan küçük mahalle mescitleri­ meleri ile de desteklenmektedir. Selse-
ne kadar enine plan gelişimi gösterme­ billi eyvanı da bulunan bu revaklı av­
leridir. Ulu Camide görülen enine ge­ lunun iki ucunda iki minarenin bulun­
lişen mekânların mihrap önünde kub­ ması da, bölge için olduğu kadar. Ana­
be ile kesilmesi diğer Mardin yapı­ dolu Türk Mimarisi için de önemli bir
larında da değişik ölçülerde uygulama durumu ortaya koymaktadır: Bu du­
alam bulmuştur. Revaklı avlunun Ana­ rumda Mardin Ulu Camii, 1204 tarihli
dolu'daki erken örneklerinden olan Kızhtcpc Ulu Camii ile birlikte Ana­
Mardin Ulu Camiinin bu özelliği ile dolu'nun belki de en erken tarihli.çifte
minareli yapısı olmak durumuna sahip­
bıjraıl Ali EıBiri ise 6 jıumantı notunda "Necmeidhi tir. Revaklı avlusu da Mardin ve çev­
Alpi'nin haltfi ve mahdumu Kulbeddin'in Mardin'de bi­
resi yapılarında genel özellik olmakla
na eylediği cami-i kebirin cidarı terkisinde mektup olan
ahir muharrem sene M ve keıatik minaresinde menkıif beraber, Ulu Camide olduğu anlamda
oduı 572 tarihli kiıabeîerle müsbetflr. Uetkûr kitabe-
az yapıda rastlanmaktadır. Selçuklu
terden başka vakıfnamenin tarihi de 57S olnp öyle avı-
metli bir camiyi celil bir iki senede itmam olup vakıf­ hakimiyeti sırasında daha kuzeyde Di­
namesi tamim »« tecil olımamai" demektedir.
yarbakır'da ele alınmış olan Şam Eme-
9 numaralı notunda ise (adı geçen kitabelere daya­
viye Camiinin plan şeması ve formu,
narak yukarıda da «eçıiti gibi)... "Ulu . Camiin doiu
dıtvarıtıda camiin yapım tarihi «ardır. Başla allı satır
bomklur sonra.." Fi alılri şehri muharrem, senete se-
.man; ve sinine ve hamse mie. «IM hicreti seyyidina Mıı- \-urmaga cetaret edememişlerken Mehmet EfcH adlı bir mi­
hfuıunedin Saltailahu aleyhi vessetim" diye kaydetmek­ mar hem taşlan sökmüş hem de yapmıştır (t) (Diyarba­
ledir. . . kırlı Abdiilgani Efendinin Mardin Tarihi. Gayrimalbu.
Mardin Halkevinde, salıife 43)Melik Müşarıniüeyh bu
Bu tUr detifiklikkr caminin yapım tarihi için defi- camiye pek çok dükkân, han, hane, arati, bag, bahçe,
>ik tarihler ileri sOrUlmesine yol açmaktadır. vakıf ve vdıifeter tayin etmiş ve metkûr vakfiyeyi 573
1944 de yayınlanmış olan Mardin ArtukoSullan Ta­ senesi Ramazan Şerifin V inci fliııU Kad Kudüslil Ab-
rihî adlı kitabında t. Artuk. s: 96 da İkinci Kutbeddin Hisselim efendiye tasdik ve tecil ettirmiştir. Vakfiyenin
li CazI b. Necmeddin'devri 1)76-IIM>) baflıfı allında .aslı ince ve tarif bir ceylan..derisi üzerinde yazılmış-
Ulu Cami için.... "Mardin'de mevcut caini-i kebir'in lir..?" demekte ve 97. tayf*<i* I . numaralı dipnotunda.
biri tarp ve diteri, şarM.tarafutda iki minare ve. şimal "Vakfiyevi Tisi Aşer Mliceddet Anadolu 1329-1334 Nu­
cihellade. şafii mescidi ve alttı üslIH medrese .ve çeşme mara: m Ankara Vakıflar Umum MiidiirtüğH Vakfiye,
v< imamlara mahsus hücreleri, cülusu sırasında bina Sahife: 50 den Si ye kadar, devanı etmektedir" • kaydı
ye. *« iki .minare arasmda çdikten mamul tttiım- ile Kadı AbdüıseUm Efertdi ve Kadı AbdUlganI Efe«wli-
U bir tincirle raplolunmuştu, Corp cihetindekt minareyi İcrin ilki 57J-1I77/7* ikincisi 964-1556/57 tarihli vakfiye
m H. .1400 (imiHOl karşıUiı) senesinde Il4ardin'i ıV şerhlerini vermektedir. Vakfiyeden başlangıç A-C övgü
lila e<leıt TtmurUnk tarafından yıkılmıştır, şark tara­ •parçaları da nakleden yazar, 98. sayfada "...Vakfiyede
fından halen baki olan minare 1304 senesinde düşen bir bu camiin iki minareli olduğu Muharrerdir. Bu vakfi­
yıldırtmla yarısından fatla yarılmış iken ehli hayrın yede Muharrer olan ibareyi tavsif iyesi şöyledir "
ntüûveneti üe ve J30S (IW/tt) tarihinde tamirine baş­ demesine karşılık bundan sonra naklettiği kısımda (her­
lanmış ve 1306 (imm senesinde ikmal «damişllr. Mi- halde yanlışlıkla) sadece Kutbeddin tlGazi'nin kişiliti
««rtar Melhuz olan t«Mikeye mçbni yanlan taflar» ifl ile ilgili bir parça vermektedir....
MARDİN ULU CAMİİ VE ÇİFTE MİNARELER ÜZERİNE 6İRKAÇ NOT
199
XII. yy- sonunda Mardin'de Ulu C^nni-
çıkmaktadır, işte bu gelişme içinde
de uyg"l*""^**"*Ş**''- Bunun paraleli
Mardin Ulu Camii, homogen bir yapı ol-
olan fakat gelişmesini Gaznelj mima­
madiği üzerinde birleşilen Silvan Ulu
risinden beri sürdürmek imkanı bulu­
Camiinden sonra Artuklulann ortaya
nan ve daha çok Selçuklular tarafmdan
koymuş olduğu bu tipin ilk yapıların­
Anadolu'da XIV. yy. a kadar çeşitli şe-
dan olması ve gelişmede Kızıltepe Ulu
Icillerde uygulama imkânı bulan mih­
Camiini hazırlayan basamak karakteri­
rap önü kubbeli cami tipi gerek Ulu
ne sahip olması nedeniyle önem kazan­
Canride gerekse diğer Mardin ve Ar-
maktadır. Çifte minareli oluşu sorunu
tuklu yapılarmda detay farkları ile
ise Mardin Ulu Camiinin tarihi yerini
uygulama imkânı bulmuştur. Suriye
biraz daha sağlamlaştırmakta bu yönü
cami mimarisine genellikle hakim olan
ile Anadolu'nun belki de ilk çifte mina­
Şam Emeviye Camii tipinin ya da Sel­
reli yapısı olmaktadır- Kızıltepe Ulu
çuklular ve Atabekleri aracılığı ile do­
Camii 1204 de tamamlanmış homogen
mdan gelen mihrap önü kubbeli, para­
bir yapı olarak ve mihraba paralel üç
lel tipin, Mardin ya da daha geniş an­
nefi, ortada iki nef boyunca mekânı
lamı ile Anadolu mimarisini etkilemiş
kesen tromplu kubbesi ve iki minareli
oluj) olmamalan, ya da bunlartlan
medreseli avlusu ile henüz köklü bir
hangisinin Ulu Camide ağır bastığı ko­
araştırmaya konu edilmemiş, Anadolu
nusu bu yazısmm sınırlarını aşacaktır.
Türk Mimarisinin en önemli ortaçağ
Bu yüzden burada Mardin Ulu Camii-
yapılanndandır. 1967 de Vakıflar Genel
nin, Anadolu'da taş mimari olarak ilk
Müdürlüğünün temizleme çalışmalan
defa Artuklular tarafından geliştirilmiş
sonucu avluda düzenli mekânların te­
olduğu kabul edilen mihrap önü kub­
mel kalıntıları ile avlu kapı girişleri­
beli cami tipinin en olgun örneği Kı­
nin eşik ve köşe taşları açıklığa kavuş­
zıltepe Ulu Camiinden^ biraz önce, aynı
muştu. Yapının güneyinde de bir ta­
şekli almağa başladığını kabul etmek
kım eklerin bulunabileceği, bu yönde­
•zorunda kalıyoruz. Anadolu'da taş mi­
ki duvar ve kapı kalıntılarma bakıla­
mari olarak en erken örneğine Bitlis
rak, düşünülebilir. Bu temizlik ça­
Ulu Camünd^' rastladığımız bu plan
lışmalarından sonra yapılan röleveden
lormu, avlu durumu tartışmalı olan Sil
de (plan: 2) anlaşılabileceği gibi avlu­
van Ulu Camiinde" ortaya çıktıktan
nun iki köşesinde iki kare minare kai­
sonra, Mardin Ulu Camiinde ana me­
desi ve ikinci kat merdivenlerinin baş­
kânı, avlusu ve hatta minareleriyle son
langıçları açıklık kazanmış olmaktadır
şeklini aldıktan sonra, tamamen homo-
Mardin ve Kızıltepe Ulu Camilerinin
gen bir yapı olan Kızıltepe Ulu Camiin­
çifte minareli olmaları yanında bu mi­
de, en anıtsal şekli ile ve bir XIII. yy.
narelerin formları da üzerinde durula­
başı yapısı olarak Artuklu Mimarisinin
cak bir konudur. Bugünkü Ulu Cami
en güzel örneği durumunda karşımıza
minaresi ve bölkedeki benzerlerini 1409
tarihli Hasankeyf minaresine bağlayan
22. Yapı için: DKZ • Aslanapa. Ttirk Sanatı, 1st: görüş" yanında, genllikle Halep Ulu
IKS s: ü: Cabnel, Voyages.... 46-52 >-e Ars Islamka.
IV 1957, 357-36»; I. Artuk, Danaystr'da ArlııkogııUartmn Camiinin Zengiler devrindeki minare­
Vlu CaıuU; Belleten X, s: 37 vd.; Gabnel'in nakilterin- sine bağlanan, Kızıltepe ve Silvan'da
<>e hatla avlunun dört kölesinde dört minareden İki
defa bahtedilir örnekleri görülen, tamamen kare for­
13. Aslanapa O., Bir Doğu Aııadotu Gelişinden Nol- mu yukarı kadar devam ettiren mina­
tar, Millellerarası I. Türk Sanallan Kongresi, Kongreye reler üzerinde de durulabilir. Artuklu­
«ınulan tebliğler, Ankara 1962, s: 26-27.
lann Musul ve Halep Merkezleri ile
24. Dıc&Aslanapa. Türk Sanalı,... 64-65; Cabnel, Vo­
lutes.. 221-228; Bell C. Palace and Mosque »t Ukhaidir,
Oxford 1914, 132-159; Kuban, Anadolu Türk Mimarisi­
nin Kaynak ve Sorunları, İstanbul 1965, 123-127 (krleljl 25. Yetkin S.K.. İslim Mimarisi, Ankara 1965, t:
İle). . 156.
WW, ALTVN
200
kapılarda çifte minare örnekleri taniyo.
olan poHtik ve kültürel alışverişleri ve
ruz. Bunlann da en erken örneği Kon-
Bugünkü Mardin Ulu Camiinin tek mi­
ya'da Sahip Ata Camiinin (1258) Kö-
naresinin oturtmalığı da bu düşünceyi
lük b. Abdullah'm eseri çifte minareli
kuvvetlendirebilir,
portali olmaktadır". Bundan sonra
Anadolu Türk Mimarisinin genel XIII yy. m sonlarmda 1271 de, biri yi.
gelişiminde Aydmoğulannın Selçuk'da- ne Sahip Ata'nın Kâlûyan'a yaptırdığı
ki îsa Bey Camisi ve Klasik Osmanlı Gök Medrese portali ve diğeri tlhanh
Mimarisinin önemli basamak yapısı Veziri Cüveynî'nin belki de Kölük b.
Edime Üç Şerefeli Cami ile yerleşmeğe Abdullah'a yaptırmış olduğu Çifte Mi-
başlayıp, anıtsal Osmanlı Camilerinde nareli Medrese portali ile, yapılışı hak­
uygulanmağa başladığını görebildiği­ kında tartışmalann mevcut olduğu ama
miz revaklı avlunun köşelerine yerleş­ 1277 deki Baybars'ın Anadolu seferin­
tirilmiş minarelerin hakim olduğu plân den önce tamamlanmış olması gereken''
formunun, Anadolu'daki ilk örnekleri­ Erzurum Hatuniye Medresesinin çifte
ni Mardin ve Kızıltepe'deki Artuklu minareli portali gelmektedir^.
Camilerinde bulduğumuzu rahatlıkla
Geniş bir araştırmaya konu olabile­
söyleyebilecek durumdayız. Artuklu
cek olan ve derinlemesine geliştirilme
devri ile Anadolu Beylikleri ve Osman­
imkânı bulunan bu konunun Anadolu
lı imparatorluğunun Mimarileri ara­
Türk Sanatı sentezlerinde çeşitli yorum­
sındaki bağıntı için bugün elimizdeki
lar açısından üzerinde durulmağa ve
belgeler güneyli usta ve mimarların ad­
işlenmeğe değer nitelikte olduğu anla­
larından ileri gidememektedir. Osman-
şılmaktadır.
lılann gelişmeleri sırasında ordu ile
birlikte mimarların da (Sinan Örneğin­
26. Bu yapının Selfuklu Devri Anadolu Mimarisinin
de olduğu gibi) güneydoğu mimarisini İlk çifte minareli yajutı olduftunu «k sjk hatırlatarak
kanunun önemine dikkatimizi çeken Prof. Dr. Okuy
tanımış olmaları ve bu tanımanm Os.
Aslanapaya tefekkUr borçluyum.
manii mimarisini etkilemesi henüz tar­
K. AsUnapa O, 19<fr» der» notlan (Edebiyat Fa-
tışma götürür durumdadır. Aradaki iki- kUlteıi, li(anbul).
üç yüzyıllık zamanda ise Anadolu Sel­ İt. A.Cabriel (Monuments Turcs d'Anatolic I, Pa­
rts İMİ >: I2S lig- 9>) e «6re portali çifte minareli
çuklu egemenliğinde ve îlhanlı idare­
olan Niğde'deki Sungur Bey camiini de bu arada g»x
sinde az sayıdaki yapıda ve anıtsal tak önltnde bulundurmak mUmktindiir.