MANEVİYAT ALGISI VE DİĞERKÂMLIKLA İLİŞKİSİ

303 Pages·2013·5.27 MB·Turkish

T.C.
NECMETTİN ERBAKAN ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
FELSEFE VE DİN BİLİMLERİ ANA BİLİM DALI
DİN PSİKOLOJİSİ BİLİM DALI

MANEVİYAT ALGISI VE DİĞERKÂMLIKLA İLİŞKİSİ
(Kan Bağışı Örneğinde Türkiye ve Amerika
Karşılaştırmalı Nitel Bir Araştırma)

Sevde DÜZGÜNER

DOKTORA TEZİ

Danışman
Prof. Dr. Abdülkerim BAHADIR

Konya – 2013
ii
iii
iv

T.C.
NECMETTİN ERBAKAN ÜNİVERSİTESİ
Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü

Adı Soyadı Sevde DÜZGÜNER
Numarası 088102073001
n Ana Bilim / Bilim Dalı Felsefe ve Din Bilimleri / Din Psikolojisi
i
n
i Tezli Yüksek Lisans Doktora
c Programı
n
e
r Tez Danışmanı
ğ
Ö Prof. Dr. Abdülkerim BAHADIR
Tezin Adı M(NKiataennle BBviiayrğ aAıtş rıA aÖlşgtrıınrsmeı ğvaie)n dDei ğTeürrkkâimyel ıAklma eİlriişkkai sKi a rşılaştırmalı

ÖZET

Maneviyat kavramı, son zamanlarda dikkatleri daha çok üzerine çekmiş ve
dinden ayrı bir kavram olarak ele alınmaya başlamıştır. Bu süreçte, din ve
maneviyatı zıt kutuplara yerleştiren veya birbirinden ayrı olmakla birlikte bu iki
kavramının sıkı ilişki içerisinde olduğunu ileri süren yaklaşımlar gibi çeşitli
yaklaşımlar ortaya çıkmıştır. Genel olarak maneviyatın, bireysel inanç ve
uygulamalar; kutsal olana ve evrene bağlı olma hissi; benliğin ve kişisel
potansiyellerin gelişimi; anlam arayışı ve hayat memnuniyeti gibi konularla
ilişkilendirildiği söylenebilir. Ancak maneviyatın tanımı noktasında bir uzlaşma
olduğundan bahsetmek mümkün değildir. Diğer taraftan, “herhangi bir harici ödül
beklentisi olmaksızın bir başkası yararına yapılan gönüllü davranış” olarak
tanımlanabilen diğerkâmlık, bilimsel araştırmaya çoğu kez konu olmuştur. Çok
sayıda çalışma gerçek diğerkâmlığın olup olmadığını tartışsa da, bir başka insan,
grup veya neden için gönüllü olarak yapılan her eylem diğerkâm olarak
değerlendirilebilir.
Bu çalışma maneviyat kavramının Türk ve Amerikan kültürlerinde nasıl
algılandığını ve maneviyat-diğerkâmlık ilişkisini ortaya koymayı amaçlamıştır.
v

Bunun için öncelikle konu ile ilgili kavramsal bir çerçeve sunulmuştur. Bu bölümde
Türkçe ve İngilizce literatürde maneviyat kavramına yüklenen anlamlar kronolojik
olarak ortaya konmuştur. Diğerkâmlık kavramı ise farklı yaklaşım türleri ve
maneviyatla ilişkisi açısından incelenmiştir.
Araştırma bölümünde ise nitel yöntemlere başvurulmuştur. Araştırmada,
“kuram oluşturma” ve “kültür analizi” desenleri esas alınarak “görüşme” ve
“gözlem” yöntemleri kullanılmıştır. Diğerkâmlık, kan bağışı örneğinde ele alınmış
ve Türkiye’de 80, Amerika’da 60 kan bağışçısı ile yarı-yapılandırılmış görüşme
formuna dayalı mülakatlar yapılmıştır. Gözlemler ise “not alma” ve “fotoğraf
çekme” yöntemleriyle kaydedilmiştir. Elde edilen verilere “içerik analizi”
uygulanmıştır. Bu çalışma, konu ile ilgili ayrıntılı literatür taramasını ve yapılan
araştırmanın sonuçlarını içermektedir.
Dizin terimleri: Maneviyat, Ruhsallık, Tinsellik, Spiritualite, Dindarlık,
Diğerkâmlık, Özgecilik, Kan Bağışı, Nitel Araştırma, Kültürler Arası Çalışma
vi

T.C.
NECMETTİN ERBAKAN ÜNİVERSİTESİ
Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü

Adı Soyadı Sevde DÜZGÜNER
Numarası 088102073001
Ana Bilim / Bilim Dalı Felsefe ve Din Bilimleri / Din Psikolojisi
n
ni Programı Prof. Dr. Abdülkerim BAHADIR
i
c
n Tez Danışmanı
re Sevde DÜZGÜNER
ğ
Ö
Tezin İngilizce Adı TA(DAhlot enrQ uaPuitseiaomrlcnit e aIptnti viToenu Asr knOedyf CSAponimrdip tTuaahraleit tiUyv enA iRtnededs IeStast raRctehes lO)a tnio Bnslohoipd To

SUMMARY

Recently, spirituality has attracted increasing attention and is becoming
conceptualized as a separate construct from religion. Several approaches have
emerged during this period, some of them placing the terms “religion” and
“spirituality” into opposite poles while others have asserted them to be distinct but
closely interrelated. Generally spirituality is related to individual beliefs and
practices such as the sense of being connected to the sacred and the universe,
development of self and personal potentials, and the search for meaning and
satisfaction with life. However, there is no consensus on the definition of
spirituality. On the other hand, altruism, which is commonly defined as “voluntary
behavior that is carried out to benefit another person without the anticipation of
external reward”, has become a subject matter of scientific inquiry. Although
dozens of studies debate whether or not real altruism exists any activity in which
time is given freely to benefit another person, group or cause might be considered
altruistic behavior.
This study aims to reveal individuals’ perceived spirituality and its
relationship to altruism in Turkish and American culture. A conceptual framework
vii

is presented first. The meanings given to the term spirituality in Turkish and
English literature are given chronologically in this part. Finally, altruism is
investigated from the point of different approaches to the concept and its
relationship to spirituality.
A Qualitative approach is used for the research that involved. “Interviews”
and “observation” as the main methods of this study are based on grounded theory
and culture analysis. Altruism is investigated in the case of blood donation. 80
blood donors in Turkey and 60 blood donors in the United States have been
interviewed with the help of semi-structured interview protocol. Observations have
been documented by means of “field notes” and “photography”. Content analysis
has been conducted to the data. This study includes the detailed literature review
and the results of the research.
Keywords: Spirituality, Religiosity, Altruism, Blood Donation, Qualitative
Research, Cross-cultural Study
viii

ÖNSÖZ

İnsanın kutsal olarak kabul ettiği varlıkla ilişki kurma ihtiyacı, çeşitli inanç
sistemlerinin ortaya çıkmasında etkili rol oynamıştır. Tarih boyunca pek çok bilim
dalı, bu inanç ve ilişki biçimlerini din kavramıyla ele almıştır. Herhangi bir dini
geleneğe bağlanmayı tercih etmek veya etmemek, bireyi derinden etkileyerek onun
hayatına anlam verme şeklinden günlük davranışlarına kadar kendini hissettiren bir
durumdur. İnsanı anlamaya yönelik girişimler de, bireyin inanç ile ilgili tercihlerini
ve bu tercihin onun hayatındaki tezahürlerini göz önünde tutmak durumundadır. Bu
nedenle gerek Türkiye’de gerekse dünyada bireylerin dini yaşantıları üzerinde pek
çok çalışma yapılmış, çeşitli kuramlar ileri sürülmüştür. Ortaya çıkan zengin
literatür, çeşitli sorulara cevap verdiği kadar her geçen gün yeni sorular da
üretmekte ve yeni araştırma alanları da oluşturmaktadır.
Diğer taraftan zaman içerisinde ortaya çıkan bireysel, sosyal ve küresel
değişimler, insan kutsal varlık ilişkisine yönelik farklı yaklaşımların ortaya
çıkmasında etkili olmuştur. Örneğin sekülerleşme, küreselleşme ve postmodernizm
gibi yakın geçmişte yaşanan değişimler, insanın kutsal olanla ilişkisine yeni bakış
açıları getirmiştir. Psikoloji alanında bu güncel durumun, din / dindarlık ile
maneviyat kavramlarına yüklenen anlamların değişmesi şeklinde ortaya çıktığı
söylenebilir. Özellikle Avrupa ve Amerika’da maneviyat, son zamanlarda daha çok
öne çıkan ve yeniden tanımlanma sürecine giren bir kavramdır. Maneviyat
genellikle, bireysel inanç ve uygulamalar, kutsalla ve evrenle bağlı olma hissi,
benliğin gelişimi ve kişisel potansiyellerin gerçekleşmesi, anlam arayışı ve hayat
memnuniyeti gibi konularla ilişkilendirilmiştir. Yapılan araştırmalar bireylerin din
ve maneviyat kavramlarına birbirine yakın ancak farklı anlamlar yüklediklerine dair
sonuçlar ortaya çıkarmıştır. Bu noktada ise maneviyat kavramına birbirinden farklı
yaklaşımlar ortaya çıkmıştır. Bunlardan ilki, dini maneviyatı da kapsayacak şekilde
ele alan yaklaşımdır. İkincisi, maneviyatı dini de kapsayacak şekilde daha geniş bir
kavram olarak ele alan yaklaşımdır. Diğer bir yaklaşıma göre ise bu iki kavram
birbirinden farklı ancak kuvvetli bir şekilde ilintilidir. Ayrıca din ve maneviyatı zıt
kutuplara yerleştiren ve dinden tamamen bağımsız bir maneviyattan bahseden bir
yaklaşım da söz konusudur.
ix

Diğerkâmlık kısaca, karşılık beklemeden yapılan yardım davranışı olarak
tanımlanabilir. Literatürde diğerkâmlığa yönelik farklı yaklaşım türleri
bulunmaktadır. Örneğin diğerkâmlığın tamamen insani bir erdem olduğunu ileri
süren çalışmalar olduğu gibi özgeci davranışın temelinde egoist veya hedonist
ihtiyaçların giderilmesi olduğunu iddia eden araştırmalar da olmuştur. Bunların
yanı sıra diğerkâmlığı empati, sosyal öğrenme veya sosyal norm gibi yaklaşımlarla
açıklayan araştırmacılar da olmuştur. Diğerkâmlığın en belirgin özelliği gönüllülük
temeline dayanmasıdır. Kişinin kendi isteğiyle bir başka bireye yardım etmesi
genellikle dini inançla ilişkilendirilmiştir. Bununla birlikte kişinin kendi dışındaki
alana yönelmesi, diğerkâmlık ile maneviyatın kesiştiği noktadır.
Çalışmamız, maneviyat ve diğerkâmlık kavramlarının Türkiye ve Amerika
kültürlerinde nasıl algılandığı ve birbirleriyle olan ilişkisine yöneliknitel bir
araştırmadır. Çalışmamız, giriş ve üç bölümden oluşmaktadır. Kavramsal bir
çerçeve sunan ilk bölümünde maneviyatın, Batı ve Türkiye literatüründeki
karşılıkları ve yeri incelenmiştir. Bu nedenle öncelikle Batı literatüründe kavrama
yüklenen anlamların tarih içerisindeki değişimi, din ile maneviyat kavramlarına
bakış açıları, kavramla ilgili güçlük ve eleştirilere yer verilmiştir. Ardından
maneviyat kavramının Türkiye literatüründeki geleneksel ve modern anlamlarına
değinilerek kavramla ilgili güçlük ve eleştiriler dile getirilmiştir. Bu bölümde ayrıca
diğerkâmlık kavramının sözlük ve terim anlamlarına yer verilmiştir. Diğerkâmlığa
yönelik psikolojik yaklaşımlara değinildikten sonra diğerkâmlıkla diğer yardım
türleri arasındaki ilişki incelenmiştir. Kan bağışının oldukça güçlü diğerkâm
motivasyonlara sahip olduğuna dair çalışmalara yer verilmiş ve diğerkâmlık ile
maneviyat arasındaki ilişkiye yönelik literatüre dayalı bir inceleme yapılmıştır.
İkinci bölüm, yapılan araştırmanın yöntemi hakkında bilgiler içermektedir.
Görüşme ve katılımlı gözlem yöntemlerinin esas alındığıaraştırmamızın desenleri
kuram oluşturmave kültür analizidir. Araştırmanın örneklemini, Türkiye ve
Amerika’daki kan bağışçıları oluşturmaktadır. Görüşmeden elde edilen veriler,
yarı-yapılandırılmış görüşme soruları aracılığıyla; gözlemden elde edilen veriler
ise not alma ve fotoğraf çekme şeklinde toplanmış ve kaydedilmiştir. Bu verilere
içerik analizi uygulanmıştır.
x

Çalışmamızın üçüncü bölümü Türkiye ve Amerika’da yapılan görüşme ve
gözlemlerden elde edilen verilerin analizleri ve bulgulardan elde edilen sonuçların
değerlendirilmesinden oluşmaktadır. Bu bölümde, ilk olarak katılımcıların
demografik özelliklerine yönelik bulgu ve yorumlara yer verilmiştir. Ardından kan
bağışı ve diğerkâmlığa yönelik bulgu ve yorumlara değinilmiş ve son olarak da
maneviyat algısı ve bu algının diğerkâmlıkla ilişkisine yönelik bulgu ve yorumlara
temas edilmiştir.
Bu çalışmada, akademik anlamda bir kavram karmaşasının içinde olan
maneviyat terimine yüklenen anlamları, kültürel açıdan karşılaştırmalı olarak
sunarak kavramın kapsamını netleştirmeye yönelik bir adım atmayı amaçladık.
Ayrıca bu algının diğerkâmlıkla olan ilişkisini değişik açılardan ele almayı da
hedefledik. Çalışmamızın, literatüre katkı sağlamasını ve yeni çalışmalar için ufuk
açıcı olmasını ümit ediyoruz.

Sevde DÜZGÜNER
Konya 2013