makroekonomik göstergelerle bütçe büyüklükleri arasındaki ilişkinin değerlendirilmesi ergun ...

167 Pages·2012·1.95 MB·Turkish

T.C.
MALİYE BAKANLIĞI
BÜTÇE VE MALİ KONTROL GENEL MÜDÜRLÜĞÜ

MAKROEKONOMİK GÖSTERGELERLE
BÜTÇE BÜYÜKLÜKLERİ ARASINDAKİ İLİŞKİNİN
DEĞERLENDİRİLMESİ

ERGUN UNUTMAZ

DEVLET BÜTÇE UZMANLIĞI ARAŞTIRMA RAPORU

ANKARA
EYLÜL 2008

MAKROEKONOMİK GÖSTERGELERLE
BÜTÇE BÜYÜKLÜKLERİ ARASINDAKİ İLİŞKİNİN
DEĞERLENDİRİLMESİ

Ergun UNUTMAZ
Devlet Bütçe Uzmanlığı Araştırma Raporu
Eylül, 2008

ÖZ

Bu araştırma raporu, seçilmiş makroekonomik göstergelerle bütçe
büyüklükleri arasındaki bilimsel ilişkiyi Türkiye ekonomisi için farklı zaman
aralıklarından oluşan ve Hata Düzeltme Modeli ile hazırlanan sekiz ayrı model
ile incelemektedir. Sekiz modelden ikisi ABD ekonomisindeki bütçe açığı –
enflasyon ve ikiz açıklar ilişkilerini araştırmış ve sonuçlar Türkiye için elde
edilenlerle karşılaştırılmıştır. Model sonuçları göstermektedir ki, bütçe açıkları
parasallaşma veya borçlanma mekanizmalarının kullanılmasına göre enflasyonu
iki farklı yönde etkilemektedir. Araştırma sonucunda ayrıca yatımların, özellikle
de özel yatırımların büyümeye oldukça önemli katkısının olduğu tespit edilmiştir.
Son olarak Türkiye ekonomisi için cari işlemler açığı, bütçe açığı ve yatırım
değişkenleri arasında pozitif uzun dönemli bir ilişkinin varlığı yönünde bulgular
elde edilmiştir.

ii
ANALYSES OF RELATIONSHIP BETWEEN
MACROECONOMIC INDICATORS AND
BUDGETARY FIGURES

ABSTRACT

This report analyzes the empirical relationship between selected
macroeconomic indicators and budgetary figures for the Turkish economy with
different time intervals with eight independent models which are set out by
Vector Error Correction Model. Two out of these eight models examines the
relationship for the US economy for budget deficit - inflation and twin deficits
and results have been compared with those of Turkish counterpart. Model results
show that budget deficits effect inflation in two different ways with regards to
whether it is monetized or debt financed. Also at the conclusion of research it is
detected that investments, particularly private ones, make a paramount
contribution to the growth. Finally positive findings have obtained on side of that
there is a long-run relationship between current account deficit, budget deficit
and investment variables in the Turkish economy.

iii
İÇİNDEKİLER

ÖZ ............................................................................................................................... ii
ABSTRACT .............................................................................................................. iii
İÇİNDEKİLER ......................................................................................................... iv
TABLOLAR LİSTESİ ................................................................................................ x
ŞEKİLLER VE GRAFİKLER LİSTESİ ................................................................... xi
KISALTMALAR ..................................................................................................... xii
GİRİŞ .......................................................................................................................... 1
Problem ................................................................................................................ 1
Amaç .................................................................................................................... 2
Önem .................................................................................................................... 2
Varsayımlar .......................................................................................................... 3
Sınırlılıklar ........................................................................................................... 3
Tanımlar ............................................................................................................... 7
YÖNTEM ................................................................................................................... 8

BÖLÜM I9
TANIMLAR9

1. MAKROEKONOMİ .................................................................................... 9
1.1. Nominal Gayrisafi Yurt İçi Hasıla ............................................................... 9
1.2. Reel Gayrisafi Yurt İçi Hasıla .................................................................... 10
1.3. Gayrisafi Milli Hasıla ................................................................................. 10
1.4. Ekonomik Büyüme ..................................................................................... 11
iv
1.5. Ekonomik Dalgalanmalar ........................................................................... 12
1.6. Enflasyon .................................................................................................... 13
1.7. Faiz ............................................................................................................. 13
1.8. Döviz Kuru ................................................................................................. 14
1.9. Ödemeler Dengesi ...................................................................................... 16
1.9.1. İthalat ...................................................................................................... 17
1.9.2. İhracat ..................................................................................................... 18
1.9.3. Cari İşlemler Dengesi ............................................................................. 19
1.9.4. Sermaye Hareketleri Dengesi ................................................................. 21

2. KAMU SEKTÖRÜ .................................................................................... 21
2.1. Kamu Gelirleri ............................................................................................ 21
2.2. Kamu Harcamaları ..................................................................................... 23
2.3. Bütçe ........................................................................................................... 23
2.3.1. Bütçe Açığı / Fazlası ............................................................................... 25
2.3.2. Faiz Dışı Denge ...................................................................................... 26

3. EKONOMETRİK MODELLEME VE BAZI TEMEL KAVRAMLAR... 27
3.1. Matematiksel Modeller............................................................................... 27
3.1.1. Tek Denklem Modelleri .......................................................................... 27
3.1.2. Eşanlı Denklemler Sisteminden Oluşan Modeller .................................. 30
3.2. Matematiksel Modellerde Karşılaşılan Sorunlar ........................................ 30
3.3. Matematiksel Modellerden Ekonometrik Modellere Geçiş ....................... 31
3.4. Ekonometrik Modeller ............................................................................... 32
3.4.1. Rassal Değişken ...................................................................................... 33
3.4.2. Beklenen Değer ...................................................................................... 33
3.4.3. Varyans, Kovaryans ve Korelasyon Katsayısı ....................................... 34
3.4.4. Hipotez Testleri ...................................................................................... 35
3.4.5. Genel Doğrusal Modelin Tahmini .......................................................... 37
3.4.6. Tahminde Kullanılan Veriler .................................................................. 37
3.4.7. Belirlilik Katsayısı R2 ............................................................................. 38
v
BÖLÜM II40
DURUM DEĞERLENDİRMESİ40

1. TÜRKİYE EKONOMİSİNİN GENEL GÖRÜNÜMÜ ............................. 40
1.1. Yakın Dönem ve 1980 Reform Paketi ....................................................... 42
1.2. Reform Dönemi Sonrası Gelişmeler .......................................................... 43
1.3. Kriz Dönemleri ve Uygulanan Politikalar .................................................. 44
1.3.1. Döviz Krizi ............................................................................................. 44
1.3.2. Körfez Savaşı Dönemi ............................................................................ 44
1.3.3. 1994 Nisan Krizi ..................................................................................... 45
1.3.4. 5 Nisan Kararları Sonrası Dönem ........................................................... 45
1.3.5. 2000 Kasım ve 2001 Şubat Krizleri ....................................................... 46

2. EKONOMİK GÖSTERGELERİN SEYRİ ................................................ 48
2.1. Milli Gelir ................................................................................................... 48
2.1.1. Yıllar İtibarıyla GSMH 1 (1924 – 1970) ................................................ 49
2.1.2. Yıllar İtibarıyla GSMH 2 (1971 – 2007) ................................................ 49
2.1.3. Yıllar İtibarıyla GSMH 3 (1994 – 2007) ................................................ 50
2.1.4. Yıllar İtibarıyla Büyüme (1951 – 2005) ................................................ 51
2.2. Sabit Sermaye Yatırımları .......................................................................... 52
2.2.1. Sabit Sermaye Yatırımlarında Kamu ve Özel Sektör Payları ................ 52
2.2.2. Sabit Sermaye Yatırımlarının GSMH İçindeki Payı .............................. 53
2.3. Enflasyon Trendi (1950 Sonrası Dönem) ................................................... 54
2.4. Cari Açık .................................................................................................... 57
2.4.1. 1980 Sonrası Dönemde Cari Açık ve CA/GSYH Oranları .................... 57
2.4.2. Yabancı Doğrudan Yatırımlar ve Portföy Yatırımları ............................ 58
2.5. 1970 Sonrası Dönemde Döviz Kuru ve Faiz Oranları ............................... 59
2.6. Kamu Kesimi .............................................................................................. 60
2.6.1. 1980 – 2007 Arası Dönemde Bütçe Büyüklükleri .................................. 60
2.6.2. 1980 – 1990 Arası Dönemde Bütçe Büyüklükleri .................................. 61
vi
2.6.3. Vergi Gelirleri ......................................................................................... 62
2.6.4. Borçlanma Kompozisyonu (1980 -1986) ............................................... 63
2.6.5. Borçlanma Kompozisyonu (1986 Sonrası Dönem) ................................ 64

BÖLÜM III65
MAKROEKONOMİK GÖSTERGELER İLE65
BÜTÇE BÜYÜKLÜKLERİ ARASINDAKİ İLİŞKİLER65

1. ANALİZ YÖNTEMİ .................................................................................. 66
1.1. Birim Kök Testi .......................................................................................... 67
1.2. Eşbütünleşme Testi..................................................................................... 68
1.3. Hata Düzeltme Modeli ............................................................................... 69
1.4. Granger Nedensellik Testi .......................................................................... 70

2. TÜRKİYE’DE ENFLASYON VE BÜTÇE AÇIĞI İLİŞKİSİ .................. 72
2.1. Model 1 (ABD Y 1965–2001) ................................................................... 75
2.1.1. Veri ve Metodoloji .................................................................................. 75
2.1.2. Birim Kök Testi ...................................................................................... 75
2.1.3. Eşbütünleşme Testi ................................................................................. 76
2.1.4. Hata Düzeltme Modeli ............................................................................ 77
2.1.5. Granger Nedensellik Testi ...................................................................... 80
2.2. Model 2 (TR Y 1987–2007) ....................................................................... 82
2.2.1. Veri ve Metodoloji .................................................................................. 82
2.2.2. Birim Kök Testi ...................................................................................... 82
2.2.3. Eşbütünleşme Testi ................................................................................. 83
2.2.4. Hata Düzeltme Modeli ............................................................................ 84
2.2.5. Granger Nedensellik Testi ...................................................................... 86
2.3. Model 3 (TR Q 1987:1–1994:1) ................................................................. 88
2.3.1. Veri ve Metodoloji .................................................................................. 88
2.3.2. Birim Kök Testi ...................................................................................... 89
vii
2.3.3. Eşbütünleşme Testi ................................................................................. 90
2.3.4. Hata Düzeltme Modeli ............................................................................ 91
2.3.5. Granger Nedensellik Testi ...................................................................... 93
2.4. Model 4 (TR Q 1995:1–2007:4) ................................................................. 95
2.4.1. Veri ve Metodoloji .................................................................................. 95
2.4.2. Birim Kök Testi ...................................................................................... 95
2.4.3. Eşbütünleşme Testi ................................................................................. 96
2.4.4. Hata Düzeltme Modeli ............................................................................ 97
2.4.5. Granger Nedensellik Testi ...................................................................... 99

3. KAMU VE ÖZEL SERMAYE YATIRIMLARININ EKONOMİK
BÜYÜME İLE İLİŞKİSİ ................................................................................. 101
3.1. Model 5 (TR Y 1963–1999) ..................................................................... 103
3.1.1. Veri ve Metodoloji ................................................................................ 103
3.1.2. Birim Kök Testi .................................................................................... 103
3.1.3. Eşbütünleşme Testi ............................................................................... 104
3.1.4. Hata Düzeltme Modeli .......................................................................... 106
3.1.5. Granger Nedensellik Testi .................................................................... 109

4. İKİZ AÇIKLAR ....................................................................................... 111
4.1. Model 6 (TR Q 1991:4–2001:4) ............................................................... 113
4.1.1. Veri ve Metodoloji ................................................................................ 113
4.1.2. Birim Kök Testi .................................................................................... 113
4.1.3. Eşbütünleşme Testi ............................................................................... 114
4.1.4. Hata Düzeltme Modeli .......................................................................... 115
4.1.5. Granger Nedensellik Testi .................................................................... 118
4.2. Model 7 (TR Q 2001:2–2006:4) ............................................................... 120
4.2.1. Veri ve Metodoloji ................................................................................ 120
4.2.2. Birim Kök Testi .................................................................................... 121
4.2.3. Eşbütünleşme Testi ............................................................................... 121
4.2.4. Hata Düzeltme Modeli .......................................................................... 122
viii
4.2.5. Granger Nedensellik Testi .................................................................... 124
4.3. Model 8 (ABD Q 1981:1–1997:2) ........................................................... 126
4.3.1. Veri ve Metodoloji ................................................................................ 126
4.3.2. Birim Kök Testi .................................................................................... 127
4.3.3. Eşbütünleşme Testi ............................................................................... 128
4.3.4. Hata Düzeltme Modeli .......................................................................... 129
4.3.5. Granger Nedensellik Testi .................................................................... 132

SONUÇ ................................................................................................................... 134
EKLER .................................................................................................................... 139
Ek 1: Ödemeler Dengesi Tablosu .................................................................. 139
Ek 2: Merkezi Yönetim Bütçe Gelir Kalemleri ............................................. 140
Ek 3: Feldstein - Horioka Bulmacası ............................................................. 143
TABLOLAR ........................................................................................................... 145
KAYNAKLAR ....................................................................................................... 150

ix