MAHMUD MUHAMMED ġAKĠR VE CÂHĠLĠYE ġĠĠRĠ HAKKINDAKĠ DÜġÜNCELERĠ

346 Pages·2016·3.67 MB·Turkish

by  Ali Tulu

T.C.
ĠSTANBUL ÜNĠVERSĠTESĠ
SOSYAL BĠLĠMLER ENSTĠTÜSÜ
TEMEL ĠSLAM BĠLĠMLERĠ ANABĠLĠM DALI

DOKTORA TEZĠ

MAHMUD MUHAMMED ġAKĠR VE CÂHĠLĠYE
ġĠĠRĠ HAKKINDAKĠ DÜġÜNCELERĠ

ALĠ TÜLÜ
2502110362

TEZ DANIġMANI
PROF. DR. ABDURRAHMAN ÖZDEMĠR

ĠSTANBUL-2016

ÖZ
MAHMUD MUHAMMED ġAKĠR VE CÂHĠLĠYE ġĠĠRĠ
HAKKINDAKĠ DÜġÜNCELERĠ
ALĠ TÜLÜ
ÇalıĢmamızda 1920‘li yıllarda Mısır‘da birçok tartıĢmaya sebep olan
―Câhiliye ġiiri‖ni Mısırlı edip ve düĢünür Mahmud Muhammed ġakir üzerinden
inceledik. Bu incelemeyi yaparken önce Mahmud ġakir‘i tanımaya ve tanıtmaya
çalıĢtık. Sonra Mahmud ġakir‘in yetiĢtiği çevreler üzerinden Osmanlı Devleti‘nin
son döneminde Mısır‘da cereyan eden olaylara ve vücut bulan düĢünce ve anlayıĢlara
dâir bilgiler vermeye çalıĢtık. Tezin ilerleyen safhalarında o dönem Mısır kültürel
hayatında tartıĢılan kültür, medeniyet ve tecdid gibi kavramlara Mahmud ġakir‘in
gözünden bakmaya çalıĢtık. Son olarak Mahmud ġakir‘in gözüyle ―Câhiliye Ģiiri ve
Câhiliye Ģiirinin mevsûkiyeti‖ ile ―Câhiliye Ģiiri - i‗câzü‘l-Kur‘ân‖ iliĢkisini anlattık.

Anahtar kelimeler: Mahmud Muhammed ġakir, Câhiliye ġiiri, i‗câzü‘l-Kur‘ân

iii
ABSTRACT
MAHMOUD MOHAMED SHAKER AND HĠS OPĠNĠONS ABOUT PRE-
ISLAMĠC AGE'S (JAHĠLĠYYA) POETRY
ALĠ TÜLÜ
In this study, we have paid attention to ―pre-Islamic age‘s (Jahiliyya) poetry‖
which causes many of debates in 1920 in Egypt, through the Egyptian poet and
thinker Mohamed Shaker. While we research this issue; we have tried to be closely
acquainted with him and also introduce him at first. Thereafter, we have made an
effort to enlighten events, embodied ideas and understandings which occur after the
last period of the Ottoman Empire in Egypt on the basis of the circumstances that
Mahmood Shakir grown up in. We, also have endeavored to comprehend the
concepts of culture that discussed in Egypt in that time, civilization and tajdid from
Mahmood Shakir‘s point of view. Finally, we have tried to explain relationship
between ―pre-Islamic age‘s poetry and its authenticity‖ and connection between
―pre-Islamic age‘s poetry and i‘câz (unique style) of the Qur‘an‖.
Keywords: Mahmoud Mohamed Shaker, Pre-Islamic Age‘s Poetry
(Jahiliyya) Poetry, I‘câz of the Qur‘an.
iv
ÖNSÖZ
Osmanlı Devleti‘nin yıkılıĢ sürecinde Batı‘nın kültürel baskısını arttırmasının
da etkisiyle Ġslâm Dünyasında dinî ve kültürel alanlarda birçok mesele tartıĢılmıĢtır.
Bu tartıĢmalar Mısır ölçeğinde de olmuĢtur. Meydana gelen tartıĢmalar toplumda iki
kesimin ortaya çıkmasına neden olmuĢtur: ―Gelenekçiler ve yenilikçiler‖.
Gelenekçiler kadîm kültürü savunurken, tecdidin yine bu kadîm kültür üzerine inĢâ
edilmesini söylüyordu. Yenilikçiler ise kadîm kültürün, geri kalmanın yegâne sebebi
olduğunu söyleyip Batı kaynaklı bir tecdidin olmasını gerekli görüyorlardı. Bu
kültürel ve metodolojik tartıĢmanın bir tarafında da çalıĢmamıza konu olan Mısırlı
düĢünür ve dil âlimi Mahmud Muhammed ġakir vardı.
Bu dönem de tartıĢılan meselelerden biri de ―Câhiliye Ģiiri ve Câhiliye Ģiirinin
mevsûkiyeti‖dir. Bu çalıĢmamızda dostları ve sevenleri tarafından ―Fârisü‘t-türâs‖,
―ġeyhü‘l-‗Arabiyye‖ gibi vasıflarla nitelenen Mahmud Muhammed ġakir‘in bakıĢ
açısını oluĢturan kültürel anlayıĢı ve bu anlayıĢla, özellikle Câhiliye Ģiiri ve Câhiliye
Ģiirinin mevsûkiyeti konularına nasıl baktığını öncelikle kendi eserlerinden
incelemeye çalıĢtık.
Tezimizi hazırlarken karĢılaĢılan en büyük zorluk Mahmud ġakir‘in birçok
eserinin ve onunla ilgili çalıĢmaların ülkemizde bulunmamasıdır. Kaynaklarımızın
pek çoğunu yurt dıĢından edinmek zorunda kaldık. Bu noktada birçok dostumuzun
katkısı göz ardı edilemez.
Tezimizin yazımında transkripsiyon sistemi, kısaltmalar ve dipnotlarda
ĠSAM‘ın sistemini esas aldık. Ayet meallerinde Türkiye Diyanet Vakfı Kur‘ân-ı
Kerim mealinden faydalandık.
Tezimizi üç bölüm halinde hazırladık. Ġlk bölümünde Mahmud ġakir‘in
hayatını, ailesini, yetiĢtiği dönemi, içinde bulunduğu edebî ve siyasî çevreyi ve
etkilediğini düĢündüğümüz kimseleri inceledik.
Ġkinci bölümde ise Mahmud ġakir‘in düĢünce dünyasına etki eden ve bakıĢ
açısını etkileyen olay ve kavramları özellikle kendi eserlerinden kendisinin
v
anlamlandırdığı Ģekilde anlamaya ve aktarmaya çalıĢtık. Bunu yaparken gerektiğini
düĢündüğümüz durumlarda bu kavram ve olaylara baĢka araĢtırmacı ve düĢünürlerin
nasıl baktığına dâir atıflarda bulunduk.
ÇalıĢmamızın üçüncü bölümü ise Mahmud ġakir‘in Câhiliye Ģiirine bakıĢını,
onu nasıl anlamlandırdığını, Câhiliye Ģiiri ile Kur‘ân-ı Kerim‘in i‗câzı arasında nasıl
iliĢki kurduğunu ve özellikle Câhiliye Ģiirini inkâr eden müsteĢriklerin Câhiliye
Ģiirinin mevsûkiyetine dâir ortaya attıkları iddiaları nasıl okuduğunu yine öncelikle
kendi eserlerinden aktarmaya gayret ettik.
ÇalıĢmamızın ortaya çıkmasında birçok kimsenin emeği ve katkıları oldu.
Öncelikle doktora sürecine baĢladığımız ilk günden bu tezin tamamlanma sürecine
kadar teĢviklerini esirgemeyen, geniĢ bakıĢ açısı ve ilmiyle yönlendirmelerde ve
katkıda bulunan, tez sürecinin her adımında samimiyetiyle gayretlendiren,
karĢılaĢtığımız problemlerin çözümünde her daim yanımızda olan danıĢmanım Prof.
Dr. Abdurrahman ÖZDEMĠR Beyefendi‘ye Ģükranlarımı sunarım.
Tezin devam ettiği süreçte izleme komitesinde yer alan Doç. Dr. Adem
YERĠNDE ve Doç. Dr. Ali ÖZTÜRK hocalarıma göstermiĢ oldukları ilgiden ve
katkılarından dolayı kendilerine teĢekkür ederim.
Dostluğuyla her daim yanımda olan sadece tezin yazım sürecinde değil, ilmî
hayata adım attığım ilk günlerimden itibaren farklı birçok ilmî hususta değerli
görüĢlerini esirgemeyen hocam, dostum ve ağabeyim Öğretim Görevlisi Hüseyin
ARSLAN Bey‘e ayrıca teĢekkür ederim.
Tez sürecinde yardımlarını esirgemeyen ve rahat bir ortamda çalıĢmalarıma
devam etmem için gayret sarf eden fakülteme ve mesai arkadaĢlarıma, özellikle hem
Ģahsi kütüphanesini açan hem de tez ile ilgili görüĢ alıĢ-veriĢinde bulunduğum Yrd.
Doç. Dr. Özgür KAVAK Bey‘e teĢekkür ederim.
Tezin yazım sürecinde yazdıklarımızı okuyan, tashihlerinde yardımcı olan
Mehmet ASAĞ, Ġsa GÖKGEDĠK ve Mehmet NĠġANCI Beyler‘e, yurt dıĢından
kitapların temini hususunda Yakup KARA ve Murat KOLĠP Beyler‘e ve hem
vi
Mahmud ġakiri tanımama vesile olan hem de kaynakların temini noktasında üstün
gayret sarf eden dostum Mu‘tez ez-ZEYTAVΑye, teĢekkür ederim.
Bugüne gelmemde en büyük emeğe sahip olan, bizim ilmen geliĢmemiz için
çabalayan ve uzun, meĢakkatli doktora sürecinde benden dualarını esirgemeyen
Anneme, Babama ve bu süreç içinde büyük fedakârlıklar gösteren EĢime, kendilerine
ayıramadığım vakitler için bana anlayıĢ gösteren oğluma ve kızlarıma
minnettarlığımı ifade ederim.
Ali TÜLÜ
Ümraniye-2016
vii
ĠÇĠNDEKĠLER
ÖZ .............................................................................................................................. ĠĠĠ
ABSTRACT ............................................................................................................... ĠV
ÖNSÖZ ....................................................................................................................... V
KISALTMALAR LĠSTESĠ ........................................................................................ XĠ
GĠRĠġ ........................................................................................................................... 1
BĠRĠNCĠ BÖLÜM .........................................................................................................
MAHMUD MUHAMMED ġAKĠR‘ĠN HAYATI, ESERLERĠ, SĠYASĠ VE EDEBÎ
KĠġĠLĠĞĠ ........................................................................................................................
I. HAYATI ............................................................................................................. 10
II. AĠLESĠ ............................................................................................................ 20
III. ġAHSĠYETĠ .................................................................................................... 27
IV. ĠLMĠ-FĠKRĠ KĠġĠLĠĞĠ.................................................................................... 37
A. ETKĠLENDĠĞĠ ĠLMĠ VE FĠKRĠ ÇEVRE ....................................................... 37
B. EĞĠTĠM-KÜLTÜR HAYATI ......................................................................... 47
C. ÖĞRENCĠLERĠ - ETKĠLEDĠĞĠ ÇEVRE ....................................................... 52
V. SĠYASĠ KĠġĠLĠĞĠ ........................................................................................... 60
VI. MAHMUD ġAKĠR‘ĠN YAġADIĞI DÖNEM ............................................... 66
A. MISIR‘IN ORTAMI ....................................................................................... 66
B. MISIR‘DA EĞĠTĠM ........................................................................................ 67
C. MISIR‘DA SĠYASĠ ATMOSFER ................................................................... 69
D. MISIR‘DA EDEBĠ-KÜLTÜREL HAYAT ..................................................... 71
E. MISIR AYDINLARINA VE ULEMÂSINA BAKIġI .................................... 73
F. MISIR ĠNSANINA BAKIġI ........................................................................... 77
VII. YAZI ÜSLÛBU .............................................................................................. 79
VIII. ESERLERĠ .................................................................................................. 83
A. MAKALELERĠ ............................................................................................... 87
B. TELĠF ESERLERĠ .......................................................................................... 89
IX. TAHKĠK ÇALIġMALARI ........................................................................... 111
A. BĠR MUHAKKĠK OLARAK MAHMUD ġAKĠR ....................................... 111
B. TAHKĠK/TASHĠH/ġERH ETTĠĞĠ ESERLER ............................................ 116
X. BĠR ġAĠR OLARAK MAHMUD ġAKĠR .................................................... 132
viii
XI. BĠR EDEBĠYAT ELEġTĠRMENĠ OLARAK MAHMUD ġAKĠR ............. 136
XII. EDEBĠ VE SĠYASĠ MÜCADELELERĠ ....................................................... 142
A. TAHA HÜSEYĠN ......................................................................................... 142
B. LOUĠS ‗AVAD ............................................................................................. 148
C. ALĠ CEVAD TAHĠR .................................................................................... 151
D. SEYYĠD KUTUB ......................................................................................... 151
ĠKĠNCĠ BÖLÜM ............................................................................................................
MAHMUD ġAKĠR‘ĠN BAKIġ AÇISINI VE ZĠHĠN DÜNYASINI
ġEKĠLLENDĠREN KAVRAM VE OLAYLAR ...........................................................
I. MAHMUD ġAKĠR‘ĠN ―DĠL‖E BAKIġI ......................................................... 153
A. GENEL OLARAK DĠL ................................................................................. 153
B. ARAPÇA ...................................................................................................... 154
C. ARAP DĠLĠ VE ĠSLÂM ÜLKELERĠ BĠRLĠĞĠ ĠLĠġKĠSĠ ............................ 156
D. FASĠH ARAPÇANIN DĠRĠLTĠLMESĠ ........................................................ 158
E. AMMĠCEYE KARġI DURUġU ................................................................... 160
II. ĠSLÂM ÜMMETĠNĠN KENDĠ ĠÇ DĠNAMĠKLERĠ ĠLE KALKINMA
ARAYIġLARI ......................................................................................................... 162
III. ĠSLÂM MEDENĠYETĠ-BATI MEDENĠYETĠ KARġILAġTIRMASI ....... 176
A. BATI MEDENĠYETĠNĠN ĠSLÂM MEDENĠYETĠNE SALDIRISI ............. 177
B. ORYANTALĠZM ......................................................................................... 182
C. MISIR ÖZELĠNDE ORYANTALĠZM ......................................................... 186
D. MAHMUD ġAKĠR‘ĠN GÖZÜYLE BATI MEDENĠYETĠ .......................... 189
IV. MODERN DÖNEM ARAP EDEBĠYATINDA METODOLOJĠ SORUNU 191
A. MAHMUD ġAKĠR VE METĠN ĠNCELEME USÛLÜ................................. 192
1. MAHMUD ŞAKİR‟İN USULÜNÜN OLUŞUM SÜRECİ .......................... 196
2. MAHMUD ŞAKİR‟İN USÛLÜNDE KÜLTÜR VE DİLİN ÖNEMİ ........... 198
3. MAHMUD ŞAKİR‟İN USÛLÜNÜN KAYNAKLARI ................................. 199
V. KÜLTÜR ...................................................................................................... 199
A. KÜLTÜR–ĠLĠM ĠLĠġKĠSĠ ............................................................................ 202
B. KÜLTÜR-DĠN ĠLĠġKĠSĠ .............................................................................. 203
C. EVRENSEL KÜLTÜR ................................................................................. 203
VI. MEDENĠYET ............................................................................................... 205
VII. TECDĠD ........................................................................................................ 206
VIII. EDEBÎ ZEVK ............................................................................................ 209
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM .......................................................................................................
MAHMUD ġAKĠR‘ĠN CÂHĠLĠYE ġĠĠRĠNE BAKIġI .................................................
ix
I. CÂHĠLĠYE ġĠĠRĠ KAVRAMI.......................................................................... 213
A. CÂHĠLĠYE DÖNEMĠ ................................................................................... 213
B. ġĠĠRĠN TANIMI ............................................................................................ 214
II. CÂHĠLĠYE ġĠĠRĠNĠN ÖNEMĠ ..................................................................... 216
A. ARAP KÜLTÜRÜ AÇISINDAN ................................................................. 216
B. ARAP ĠSLÂM KÜLTÜRÜ AÇISINDAN ................................................... 217
III. MAHMUD ġAKĠR - CÂHĠLĠYE ġĠĠRĠ ĠLĠġKĠSĠ ....................................... 219
A. MERAK, OKUMA VE ÖĞRENME ............................................................. 219
B. BĠR MÜġKĠLE OLARAK CÂHĠLĠYE ġĠĠRĠ ............................................... 221
IV. DĠL ÖZELLĠKLERĠ AÇISINDAN KURA‘N-I KERĠM - CÂHĠLĠYE ġĠĠRĠ
ĠLĠġKĠSĠ ................................................................................................................... 225
V. CÂHĠLĠYE DÖNEMĠNDE EDEBÎ ZEVK .................................................. 226
VI. Ġ‗CÂZÜ‘L-KUR‘ÂN - CÂHĠLĠYE ġĠĠRĠ ĠLĠġKĠSĠ .................................... 228
VII. Ġ‗CÂZÜ‘L-KUR‘ÂN - SARFE NAZARĠYESĠ ĠLĠġKĠSĠ ............................ 231
VIII. Ġ‗CÂZÜ‘L-KUR‘ÂN - BELÂGAT ĠLĠġKĠSĠ ........................................... 232
IX. KADĠM DÖNEMDEN ĠTĠBAREN CÂHĠLĠYE ġĠĠRĠ ĠLE ĠLGĠLĠ
TARTIġILAN ÜÇ MESELE VE MAHMUD ġAKĠR‘ĠN GÖRÜġLERĠ ............... 239
A. CÂHĠLĠYE ġĠĠRĠNĠN ÖMRÜ MESELESĠ .................................................. 240
B. MEġHUR CÂHĠLĠYE ġAĠRLERĠ, BĠZE ULAġAN ġĠĠRLERĠ VE BU
ġĠĠRLERĠN MĠKTARI MESELESĠ .................................................................... 242
C. ġĠĠR UYDURUP CÂHĠLĠYE ġAĠRLERĠNE NĠSPET ETME MESELESĠ 242
X. CÂHĠLĠYE ġĠĠRĠNĠN MEVSÛKĠYETĠ....................................................... 247
A. KADĠM DÖNEMDE CÂHĠLĠYE ġĠĠRĠNĠN MEVSÛKĠYETĠ ................... 250
B. MODERN DÖNEMDE ................................................................................. 254
1. MÜSTEŞRİKLERİN GÖRÜŞLERİ ............................................................ 254
2. MÜSLÜMAN ARAŞTIRMACILAR ( TAHA HÜSEYİN) ............................ 263
XI. CÂHĠLĠYE ġĠĠRĠNĠN ĠNTĠKALĠ ................................................................ 272
A. YAZILI ĠNTĠKAL ........................................................................................ 272
B. SÖZLÜ ĠNTĠKAL ......................................................................................... 279
XII. MAHMUD ġAKĠR‘ĠN ġĠĠR TAHLĠLĠ ........................................................ 288
A. ġĠĠR RĠVAYETLERĠ KARġISINDAKĠ TUTUMU .................................... 291
B. ġĠĠRĠN SIHHATĠNĠN VE DÖNEMĠNĠN TESPĠTĠ ...................................... 294
C. ġĠĠRĠN ġAĠRĠNĠN TESPĠTĠ ......................................................................... 296
SONUÇ .................................................................................................................... 298
KAYNAKÇA ........................................................................................................... 302
x