Table Of ContentMAGHARULMATZ HAKKINDA BİLGİLER Sayfa 2
Avarca (Magharulmatz: Dağlı dili), çoğunluğu Dağıstan'da yaşayan Avarların anadilidir. Kuzey-
doğu Kafkas dillerinin Nakh-Dağıstan dilleri öbeğine bağlıdır. Dağıstan Cumhuriyeti'nin resmî dillerin-
den biri olan Avarca, ülkenin konuşulan en yaygın yerli dilidir. Rus- Kafkas savaşlarına önderlik etmiş
üç büyük imam; İmam Gazi Muhammed, İmam Hamzad, İmam Şamil’in ve Rus- Kafkas savaşlarında
savaşçılığıyla meşhur olmuş Hacı Murad'ın da anadili olan Avarca, aynı zamanda direniş dilidir.
Dünyada bu dili konuşan 1.500.000 civarında Avar nüfusu bulunmaktadır. Çoğunluğu anayurtları
Avaristan'da olmak üzere, Rusya Federasyonu, Azerbaycan, Çeçenya, Kalmukya, Gürcistan, Kazakistan,
Suriye, Irak, Lübnan, Mısır, Suudi Arabistan, Ürdün ve Türkiye'de Avarca konuşulmaktadır. Avarların
dili eski Mezopotamya agglutinative (bitişken) dilleriyle benzerlik gösterir. Gırtlaksı ve fısıltılı seslere
sahiptir. Bitişken dillerde kelimelerin anlamları, sonlarına gelen hece ekleriyle kelime kökü değişmeden
yeni formlarına uyarlar. Avarca, 5 tanesi sesli, toplam 50 harften oluşan alfabesi ile zengin bir dildir.
Avarcanın, Avar (Magharula), Andi (Kughanni), Dido (Tsuntal) olmak üzere üç ana lehçesi var-
dır. Lehçelerin arasında sesbilgisi, biçimbilgisi ve sözvarlığı bakımından bazı farklılıklar vardır. Avar
dili ilk kez 15. yüzyılda yazıya geçirildi. İlk kullanılan alfabe eski Gürcü yazı sistemiydi. 17. yüzyıldan
itibaren bugün hâlâ konuşanlar tarafından bilinen Avarcaya uyarlanmış Arap alfabesine geçilmişse de
1928 yılında Latin alfabesi kabul edilmiştir. Sovyetler Birliği'nin getirdiği zorunluluk ile 1938 yılında
Kiril alfabesine geçilmiş ve hâlâ kullanılmaktadır.
BU KİTAP İMAM ŞAMİL’İN 144.ÖLÜM YIL DÖNÜMÜ ANISINA YAPILMIŞTIR.
TARİH: 05/04/2015
DERNEK BİLGİLER Sayfa 3
BU KİTAP DERNEK YÖNETİM KURULUNUN 05/04/2015 TARİH VE 13 SAYILI KARARI İLE
HAZIRLANMIŞTIR.
Yönetim Kurulu (2014-2016 DÖNEMİ)
Muharrem ATEŞ Başkan
Ahmet DEMİR Başkan Yardımcısı
Oktay ORAL Sosyal işler
İsmet AKSU İdari İşler
Ayhan ALKILINÇ Muhasebe
Cihan ÇINAR Kültürel işler
A.Vahit SÜSLEN Sekreterya
DERNEK KURUCULAR KURULU
Sıra Adı Soyadı Mesleği
1 Mehmet Gazi ÇINAR Emekli
2 Erdem ÖZDEMİR Esnaf
3 Ekrem ALKILINÇ Emekli
4 Kemal DEMİR Esnaf
5 Remzi YILMAZ Emekli
6 Hikmet ÇINGI Öğretmen
7 Ekrem ÇINGI Esnaf
8 Ahmet ÇEVİK Memur
9 Mehmet ARSLAN İşci
10 Kamil ÇINAR Öğretmen
11 Mehmet ORAL Öğretmen
12 Lokman ORAL İEsnaf
ÖNSÖZ Sayfa 4
Derneğiz Türkiye de yaşayan Dağıstanlıların dilleri ve kültürlerinin korunmasına ve gelişmesine
amaç edinmiştir. Farklı toplumların bir araya gelmesiyle ve bunların birbiri ile etkileşiminden Milli Kül-
tür meydane gelir. Milli Kültürümüzün bir parçası olan kültürümüzü korumayı ve yaşatmayı amaç
edinmiş derneğimiz bu amacı gerçekleştirmek için bir çok çalışmanın içerisinde yer almış ve kültürü
korumanın ve gelecek nesillere aktarmanın tek yolunun dili korumak ve öğretmek olduğunu görmüştür.
Kültür, bir toplumu kendi tarihi içinde meydana getirdiği değer hükümlerinin bütünüdür. Bunlar
ilim, sanat, ahlak ve dine ait değerlerdir. Her toplumun kendi kültürü vardır ve kültürün yükselmesi, iler-
lemesi ve gelişmesi medeniyetin doğuşunu sağlar. Sosyolojik çerçevede en geniş sınırlarına ulaşan kül-
tür kavramı ‘bir yaşama biçimidir.’ Bu yaklaşımda bir toplumda bulunan ve bulunmayan bütün ifade ve
etkileşim biçimleri önem kazanır. Bu anlamda kültür, insan olarak belli bir toplumda öğrendiklerimizle,
davranış, düşünce sistemimizin toplamı sayılabilir.
Sonuç olarak da kültür kavramı,toplumun yüzlerce, binlerce yıldan beri oluşturduğu ortak amaç-
ların, beklentilerin, değerlerin, inançların, duygu ve düşüncelerin, özetle ortak davranış kalıplarının de-
polandığı, saklandığı soyut bir kavram olup, toplumsal bellek olarak da kabul edilebilir.
Dil bir milletin tarih sahnesine çıktığı andan itibaren varlığını göstermeye başlar. Toplumun içinde bu-
lunduğu durum, toplumun karşılaştığı kültür ve medeniyetler, toplumun yaşayış tarzı ve ihtiyaçları dilin
gelişimini etkiler. Dil var olduğu toplumun içindeki insanlar ile bir bütündür onları etkiler ve onlardan
etkilenir.
Dil, bir milletin var oluş göstergesidir. İnsanlarımızın dilini kaybetmeye başlamış olması o toplu-
mun yok olmaya başladığını gösterir. İnsanlar tarih boyunca hem toplum içerisinde birbirleriyle hem de
başka toplumlarla sürekli etkileşim halinde olmuşlardır. Bu nedenle dil karşılaştığı tüm uygarlıkların iz-
lerini taşır. Dil bu yönüyle aynı zamanda yaşayan bir canlıdır. Dil; bir toplum için son derece önemli ve
etkili bir araçtır. Dilini kaybetmiş bir millet milli benliğini değerlerini özünü daha doğrusu her şeyini
kaybetmiştir. Ayrıca dil, kültürün temeli olduğu gibi taşıyıcısıdır da. Dili yok ettiğiniz takdirde milli ruh
ve kültür diye bir şey kalmaz.Bu sebeple dili korumak, koruyucu tedbirler almak önemlidir.
Milli his ancak o milletin dili ile oluşturulabilir.
Toplumumuzda dile gerektiği kadar önem verilmemektedir. Özellikle gençlerimiz arasında dil
tamamen unutulmaya yüz tutmuştur. Bu sebeple derneğimiz dil öğretmek için çalışmalarda bulunmakta-
dır ve bu çalışmada bunlardan bir tanesidir. Türkiye de yaşayan Dağıstanlılar için dil öğreniminin zaten
kullanmakta olduğumuz latin alfabesi üzerinden yapılması gerekli görülmüştür.
Tüm insanlar saygın ve özgür bir yaşam sürmeyi diler ve bunu hak eder tıbkı dünyadaki asil dil-
ler gibi. Dünyada insanların iletişimini sağlamak amacıyla binlerce dil var olmuştur. Bunların bazıları
yok olmuş bazıları ise dünyaya yayılmıştır. Şu anda dünya üzerinde konuşulan 7000 civarında dil var-
dır ve bunlardan 2400 tanesi yok olma tehlikesiyle karşı karşıyadır. Son birkaç yüzyılda 231 dil tama-
men yok olmuştur.
Sizlerin de bu güzel esere gereken önemi gösterip bir sonraki nesillere aktaracağınızdan ümidi-
mizle bu eserin hazırlanmasında emeği geçen Şamil YILDIZ, Saadettin ÇINAR, Ginaz TUĞRAL ve
Dernek Başkanımız Muharrem ATEŞ ile eski dernek başkanlarımızdan Ökmen AKSU’ya teşekkür edi-
yoruz.
Ayrıca bu kitaptaki çalışmanın temelini oluşturan Dağıstan İlim Merkezi Dil ve Sanat Enstitüsü
Edebiyat Bölüm Başkanı Prof.Dr.Ahmad MURTAZALİ beye
Teşekkürlerimizi bir borç biliriz.
DAĞISTANLILAR KÜLTÜR VE DAYANIŞMA DERNEĞİ
KAHRAMANMARAŞ
İÇİNDEKİLER Sayfa 5
İÇİNDEKİLER SAYFA
MAGHARULMATZ HAKKINDA BİLGİLER-İMAM ŞAMİL ANISINA 1
DERNEK BİLGİLER 2
ÖNSÖZ 3
İÇİNDEKİLER 4
LATİN ALFABE SES KARŞILIKLARI 5-6
ÖRNEK KELİMELER 7
TÜRKÇEDE OLMAYAN AVARCA SESLERİN KARŞILIKLARI 78-12
KELİME TELAFFUZ ÇALIŞMALARI 13-15
KELİME LER 16-34
DİLBİLGİSİ 35-43
ŞİİRLER 44-56
MARHABİ 57-64
ATASÖZÜ VE DEYİMLER 65-67
İMAM ŞAMİLSÖZLER 68-73
İMAM ŞAMİL İLE GÖRÜŞME 74-76
İMAM ŞAMİL DUA 76
İKİ İMAM (İMAM ŞAMİL-GAZİ MUHAMMED) 77-78
İMAM ŞAMİLİN İSTANBUL’A GELİŞİ 79-82
GHURUS-GHAJAM-LATİN ALFABE 83
GHAJAM THEW 84
GHAJAM THEWÇEVİRİ 85
ALFABE Sayfa 6
MAGHARULMATZ DİLİNDEKİ SESLERİN LATİN
ALFABE İLE OLUŞTURLMASI
LATİN TÜRKÇE
SIRA OKUNUŞU MAGHARULMATZ
HARFLER KARŞILIĞI
1 A-a a Ada Hala,Teyze
2 B-b be Ber Göz
3 V-v ve Vew Çoban
4 G-g ge Geni Armut
5 Ğ-ğ ğe Ğud Kaşık
6 H-h he Hoy Köpek
7 Gh-gh ghe Ghin Kulak
8 D-d de Dunyal Dunya
9 Ye-ye ye Yegize Yatmak
10 Yo-yo yo Yogurt Yogurt
11 J-j je Jurnal Dergi
12 Z-z ze Zaman Zaman
13 İ-i i İstakan Bardak
14 K-k ka Kun İplik
15 Q-q qa Qverq Kurbağa
16 Qh-qh qha Qho Köprü
17 Kh-kh kha Khal Agız
18 L-l le Lalu Kaval
19 Tl-tl tla Tlin Su
20 M-m me Mikki Güvercin
21 N-n ne Nay Arı
ALFABE Sayfa 7
LATİN HARF- TÜRKÇE
SIRA OKUNUŞU MAGHARULMATZ
LER KARŞILIĞI
22 O-o o Ots Oküz
23 P-p pe Per Soğan
24 R-r re Ruz Baykuş
25 S-s se Saghat Saat
26 T-t te Toxtur Doktor
27 Th-th the Theh Çiçek
28 U-u u Ulka Ülke
29 F-f fe Futbol Futbol
30 X-x xa Xono Yumurta
31 Kx-kx kxa Kxabakx Kabak
32 W-w wa Wit Ayakkabı
33 Xh-xh xha Xhama Eşek
34 Ts-ts tse Tser Tilki
35 Tz-tz tze Tzul Odun
36 Ç-ç çe Çu At
37 C-c ce Cor Ok
38 Ş-ş şa Şişa Şişe
39 E-e e Ebel Anne
40 Yu-yu yu Yurğan Yorgan
41 Ya-ya ya Yasikho Kız bebek
Y= Yardımcı
42 Y-y Y= Yardımcı harf
harf
Sayfa 8 ALFEBE ÖRNEK KELİMELER
TÜRKÇEDE OLMAYAN AVARCA SESLERİN MAHREÇLERİ
1-ts (tse) nin mahreçi
(
"Ts" mahreç yeri: Dil ucu ile alt ön dişlerin üstüdür. Arapçadaki " "صSad) harfidir.
Bu harfin sesi, dil ucu alt ön dişlerin üstüne değirilerek çıkartı-
lır. "Ts" önce "t" sesini sonra "s" sesini çıkarmak yada ikisini
birden aynı anda çıkarmaya çalışmak değildir.
MATZ TÜRKÇE
tsi ayı
tso bir
tser tilki
TÜRKÇEDE OLMAYAN AVARCA SESLERİN MAHREÇLERİ Sayfa 9
2-tz (tze) nin mahreçi
"Tz" mahreç yeri: dilin sol veya sağ tarafı ile üst azı dişleridir.
Bu harfin sesi, dilin sol veya sağ tarafı ile üst azı dişlerine değdiril-
mesiyle çıkar. "Tz" önce "t" sesini sonra "z" sesini çıkarmak yada
ikisini birden aynı anda çıkarmaya çalışmak değildir. Bu harfin ses
sesi karşılığı mahrece göre çıkarılması gereken sestir.
MATZ TÜRKÇE
Matz Dil
Tzi-bil Üzüm
Tzul Odun
"Ts" ve "tz" harflerinin sesleri birbirlerine çok benzemekle birlikte kesinlikle aynı sesler değildir. "Ts" ön
dişlerin üst kısmından çıkarken. "Tz" dilin sol veya sağ tarafı ile üst azı dişlerine değdirilmesiyle çıkar.
3-gh (ghe) nin mahreçi
ع
"gh" mahreç yeri: Boğaz ortasından boğazı hafif sıkarak çıkarılır .Arapçadaki " (ayn) sesidir.
Ayin'in bir ses değeri olmayıp bu harfin görevi Ayn'a eklenen sesli
harfin gırtlaktan okunmasını göstermektir.
MATZ TÜRKÇE
ghin kulak
ghazu kar
ghaka inek
"gh" harfi burada >>ilk isimde "u" nun, ikincisinde "a" nın, üçüncüsünde "u" nun gırtlaktan okunmasını
gösterir.
MATZ TÜRKÇE
ghumar ömer
ghali ali
ghusman osman
Sayfa 10 TÜRKÇEDE OLMAYAN AVARCA SESLERİN MAHREÇLERİ
4-qh (qha) nin mahreci:
"
qh" mahreç yeri: Dil ağzın arka tarafına kapatılıp arka azı dişine dokundurulup nefes dışarı patla-
ق
tılarak çıkartılır. Arapçada da olmayan bu ses için ghajam alfabesine " kaf harfine bir nokta
"ڨ
daha koyularak şeklinde yazılmıştır ve bu şekilde alfabede olmayan bir ses için harf eklenerek
o dilin ses sesleri tamamlanmıştır. Ghajam metinler okunurken de üç noktalı kaf harfi bu sesin ses
karşılığı söyleyerek okunmuştur. Bizim yapmamız gerekende "qh" harfinin ses karşılığını öğrene-
rek okumaktır.
MATZ TÜRKÇE
qho köprü
qher renk
mighgo sekiz
5-h (he) –x (xa) – xh (xha) nın mahreçleri
x (xa) mahreç yeri: Boğazın ağza en yakın olan kısmı
yani boğazın üstüdür. Hırıltılarak çıkarılır.
ﺥ
Arapçadaki ( hı) sesidir.
"xh (xha)" mahreç yeri: Boğazın tam ortası sıkılarak ses
tellerinin titreştirilmesi ile gırtlaktan çıkarılır.
"ح
Arapçadaki ( ha) sesidir.
h (he) mahreç yeri :Boğazın göğüsle birleştiği noktadan
"ﻫ
çıkarılır. Arapçadaki he) sesidir
