Table Of ContentB I B L I O T H E CA
S C RI P TO RVM GRAECORVM ET ROMANORVM
T E V B N E R I A NA
1221
M. TVLLI CICERONIS
SCRIPTA QVAE MANSERVNT OMNIA
FASC. 45
DE NATVRA DEORVM
POST O. PLASBERG
EDIDIT
W.AX
EDITTO STEREOTYPA
EDITIONIS SECVNDAE
(MCMXXXIII)
w
DE
G
BEROLINI ET NOVI EBORACI
WALTER DE GRUYTER MMVIII
© Gedruckt auf säurefreiem Papier,
das die US-ANSI-Norm über Haltbarkeit erfüllt.
ISBN 978-3-11-020843-6
Bibliograflsche Information der Deutschen Nationalbibliothek
Die Deutsche Nationalbibliothek verzeichnet diese Publikation in
der Deutschen Nationalbibliografie; detaillierte bibliograflsche Daten
sind im Internet über http://dnb.d-nb.de abrufbar.
© Copyright 2008 by Walter de Gruyter GmbH & Co. KG, D-10785 Berlin
Dieses Werk einschließlich aller seiner Teile ist urheberrechtlich geschützt. Jede Verwer-
tung außerhalb der engen Grenzen des Urheberrechtsgesetzes ist ohne Zustimmung des
Verlages unzulässig und strafbar. Das gilt insbesondere für Vervielfältigungen, Überset-
zungen, Mikroverfilmungen und die Einspeicherung und Verarbeitung in elektronischen
Systemen.
Printed in Germany
Druck und Bindung: AZ Druck und Datentechnik GmbH, Kempten
PRAEFATIO
Cicero in libri de divinatione II prooemio (3), ubi tem-
porum ordine servato libros a se usque ad id tempus de
philosophia scriptos enumerai, commemoratis Tusculanis
disputationibus sic scribit: quibus rebus editis tres libri
perfecti sunt de ne tura deorum '), in quibus omnis eius
loci quaestio continetur. quae ut plane esset cumulateque
perfecta, de divinatione ingressi sumns his libris scribere,
quibus, ut est in animo, de fato si adiunxerimus, erit ab-
unde satisfactum toti huic quaestioni. similiter hos ut per-
fectos commemorai div. 1,7. 2,148 fat. 1, ac velie se illos
qui sunt de divinatione horum esse supplementum, in qui-
bus ea quaestio praetermissa esset id est inchoata (cf. p. 170
v. divinatici), indicai div. 1,9. utque prooemium illud scrip-
tum esse paulo post C. Caesaris mortem, ipsos autem libros
ante apparet ex 2,7, ita in horum librorum prooemio (p.4,16)
unius dominatio iis verbis commemoratur ex quibus eam
nondum concidisse intellegatur. verum iam medio anno
709/45 Ciceronem videmus in omni hoc loco versantem, cum
scribat Att. 13, 8 VI Id. Iun. e Tusculano epitomen Bruti
Caelianorum velim mihi mittas et a Philoxeno JJavaixlov
jrigl TiQovoiai. Caelianis quidem se usum ipse testatur p.52,9
div. 1,48. 49. 55. 56. 78, Panaetium se auctorem sequi div.
2,97, cuius sententiam commemorai etiam p. 97,12. quare
quae paulo post scribit Att. 13,38,1 prid. Non. Sext. e Tuscu-
lano ante tucem cum scriberem contra Epicureos, ea ad
Cottae orationem quae est in horum librorum primo referri
probabile est, itemque ad Vellei orationem ilia pertinent
quae postridie illius diei scripsit Att. 13, 39, 2 Romam ut
censes veniam, sed invitus, valde enim in scribendo hae-
1) Sic hos libros ipse vocat etiam div. 1,7, 8. 2,148 fat. 1
(cf. infra p. 14,26. 17, 17. 48, 16), atque ita nos vocare par est,
quamquam et In codicum optimorum inscriptionibus et subscrlp-
tionibus est rie deorum natura et eodem ordine grammatici qui-
dam constanter utuntur, Probum dico qui fertur Vergili eclogarum
commentatorem Charisium Diomedem Nonium, quibus accedit
Augustinus de civ. Dei; sed Priscianus semper exhlbet de natura
deorum, Idem singulis locis scholia Vergili Veronensia et Iuvenalis
scholia; alii modo hoc modo illud, Lactantius (sed hic semel tantum
de d. n.) Servius. codex Vossianus B in paginarum marglnibus
superioribus habet de natura deorum. cf. IVahlen Zeitschr. f. d.
tìsterr. Oymn. 24 (1873) 241 n. vel Gesamni. philol. Sehr. 1, 566 n.
IV PRAEFATIO
reo ') ... ìibros mihi de quibus ad te antea scripsi veìim
miìtas et maxime $aiS(ov nsQl&eóbv eiTTAAIAOC: quos priore
loco ìibros dicat incertum est, incertum etiam quid lateat
in extremis1); Phaedri librum certe adhibere voluit ad pri-
mum de nat. deor. librum conscribendum, quamquam certum
indicium eius rei extat nullum, videmus igitur Ciceronem
hos Ìibros mense Sextili anni 709/45 et proximo tempore
ita conscripsisse ut Tusculanis disputationibus eodem tem-
pore operam daret sed eas prius ederet quam hos confe-
risse!'). eosdem ab ipso editos esse nullo testimonio con-
stat: perfectos dicit div. 2, 3, quae verba supra exscripsi,
perpolitos non potuit dicere; cuius rei maxime illud indi-
cium est, quod, cum nunc colloquium eodem die incipiat
atque finiatur (cf. p. 160,14), extant tamen prioris vestigia in-
stituti (p. 78,20. 118,12. 124,32), quo tribus diebus continuis
ita disputabatur ut singulis diebus singuli libri tribuerentur.
Sunt autem nunc etsi unum ac continuum colloquium
tamen duae disputationes, quarum participes idem sunt
homines, sed prior in libro I maxime habetur inter C. Vel-
leium Epicureum et C. Aurelium Cottam Academicum, poste-
rior (lib. II et III) inter C. Lucilium Balbum Stoicum et eun-
dem Cottam; quibus paene xtacpbv ngósanov accedit ipsius
Ciceronis (p. 7,4-8,14. 90, 24. 160,28, cf. Att. 13,19,4) ìuve-
nis sed ita intellegentis et eruditi ut Vellerns eum dicat
(p. 8,6) Cottae adiutorem fore, ac de Velleio quidem et Balbo
quae scimus ea omnia his libris debemus, nisi quod Vel-
leium L. Licini Crassi oratoris clarissimi fuisse familiarem
ut ex 1,58 discitur, codicibus quidem non consentientibus,
ita ex de orat. 3,78, ubi etiam 'duo Balbi' inter homines
Stoicos commemorantur eius aetatis. et hi et Cotta suae
quisque disciplinae principes dicuntur p. 7,15 (cf. index), et
si Antiochus, Academicus ille quidem sed qui proxime ab-
esset a Stoicis, ad Balbum ilium librum misit (p. 7,18), inde
quoque apparet eius principatum quendam fuisse. praeterea
1) Similiter 13, 45, 2 III la. quod me hortarls ut eos dies con-
sumarti in philosophia, currentem tu quidem', cf. 13,47 insti-
tuta omisi.
2) IìaXXàòoi scripsit Orelli, probavit Diels Sitz.-B. Beri. Ak. 1893,
116 n. 2 admonens Dlogenls libri qui fuit de Minerva (p. 17,23).
[Plasberg 1911, 198 duo nomina fuisse putat cf. subscrlptionem
Phllodemi de nat. deor. Ill (Diels Phllodemus III 1, p. 41) «DIAO-
AHMOY I jrltpl T))[s] f fxJrafl'foiis ràv | frjfùr iiayiayl jjs] I -T J
3) Cf. MPohlenz Cic. Tusc. disp erklärt I (1912) 24. eo-
dem fere tempore Tlmaeo Platonls operam dedlsse vldetur con-
vertendo, quo factum ut isdem fere verbis et lille uteretur et
hlc p. 67, 7ss.; utra tamen prius scrlpserit definire non auslm.
PRAEFATIO V
omnium familiaris dicitur Posidonius (p.48,15), quem a.668 86
Romam venisse constat, plura nobis tradita sunt de Cotta,
cuius persona iam ad Academicos Ciceroni commendata
erat ab Attico (Att. 13,19,3), sed inducta multo ante erat
in libris de oratore, ubi eum se ad Academicos adplicuisse
commemoratur 3,145; oratorem Cicero adulescens cupidis-
sime audierat (Brut. 305. 317). is cum anno 664/90 in exilium
eiectus esset (de orat. 3,11) lege Varia (cf. p. 154,19), Ro-
mam rediit a.672/82 (Brut.311); a.679/75 cum consul fuis-
set cum L. Octavio, pro consule obtinuit Galliam, deinde
priusquam triumpharet est mortuus. pontifici successisse C.
Caesarem auctor est Velleius 2,43,1 ; ipse cui successerit
nescimus, sed credas post exilium pontificem factum, certe
exemplis illis quae Cotta p. 154,3ss. profert usque ad an-
num 672/82 deducimur, quo scilicet anno Q. Scaevola pont.
max. a Damasippo praetore est trucidatus (Brut. 311 Veli.
2,26,2). de consulatu autem Cottae, quo consule Cicero
Lilybaei quaestor fuit, mentio nulla fit, ne de petitionibus
quidem eorum aut designationibus. ac si recte statuimus
Posidonium Ciceronis familiare!» (p. 48,15) dici non potuisse
nisi post iter illud quo hic Posidonium audivit Rhodi (Plut.
Cic.4), efficitur ut sermonem habitum finxerit aut a. 677/77 aut
678/76, quo tempore etiam P. Vatinius is qui Cicerone consule
quaestor fuit (Vatin. 12) potuit adulescens vocari (p. 51,7).
Codices') horum librorum inulti sunt, sed ex iis pauci
veteres neque ullus saeculo IX vetustior; omnes autem,
qui quidem noti sunt, ad unum archetypum redire et olim
intellectum est et multis arguinentis probatur. quorum gra-
vissima ilia sunt quae e defectibus petuntur et transposi-
tionibus ita codicum communibus omnium ut iis vitiis ne
typis quidem expressa exemplaria vacent vetustissima, sed
priusquam de iis rebus exponam, enumerandi sunt ii qui-
bus ut in maiore editione*) ita in hac recognitione prima-
riis usus sum testibus.
1) Cf. PSchwenke apparatus criticus ad Ciceronis libros de
n. d. (Classical Review 4 [1890] 347ss. 5,12ss.) ODieckhoff de
Ciceronis libris de natura deorum recensendo diss. Gotting. 1894.
mihi cum fusius de his rebus In maloris editlonls praefatione
agendum sit, hoc loco gravissimas tantum res mihi duxi esse
attingendas nec fere ultra liorum librorum qui nunc eduntur
lines progrediendum.
2) M. Tulli Ciceronis Paradoxa Stoicorum Academicorum re-
liquiae cum Lucullo Timaeus de natura deorum de divinatione
de fato ed. 0. P. fase. II. Lipsiae 1911.
vi PRAEFATIO
A Bibliothecae acadeniiae Lugduno-Batavae codex Vos-
sianus Lat. Fol. 84, scriptus saeculo IX extremo vel ineunte
X, foliis 132 formae oblongae, quorum pleraque 35 versus
habent, continet hos libros et post eos de divinatione, Ti-
mäeum, de fato, Topicorum partes, Paradoxa Stoicorum,
Lucullum, de legibus, libri de n. d. in paginis lr—36" a duo-
bus librariis scripti sunt alternis, quibus tertius quidam
pag. 23v paucis versibus intercessit. corrigendi munere prae-
ter ipsos librarios (Ac) duo homines functi sunt illorum
aequales, quorum manus quia aegre plerumque discernun-
tur uno signo notabo A*. tertius quidam huius codicis cor-
rector in his libris non videtur esse versatus, quare quartum,
qui saeculì est XII, signabo A*. fusius de hoc codice egi
in praefatione imaginis Sijthoffianae'); unius paginae ima-
ginem exhibuit Aemilius Chatelain Paléographie des clas-
siques latins tab. 188,1.
V Eiusdem fere aetatis et litteraturae est bibliothecae Cae-
sareae Palatinae Vindobonensis codex 189 (olim Philolog.
208) formae quadratae, foliorum nunc 128 binis columnis
versibus 24 scriptorum. in hoc olim iidem libri fuerunt qui
in A praeter Topica ut videtur, sed quaternionibus com-
pluribus et foliis amissis et legum libri perierunt et primus
de nat. deor. secundique partes (vide p. XIV) nec de div. II
Timaeusve sunt integri2), correctores dico Vs librarii fere
aequalem, Vs saeculi XII; tertium quendani non opus fuit
commemorare, unius paginae imaginem praebet Chatelain
1. d. tab. 38. Ad huius codicis defectus supplendos ex pro-
genie eius adscivi bibliothecae quae vocatur nationalis Pa-
N rislnae Latinum 17812, qui olim Nostradamensis fuit 178,
scriptum saec. XII binis columnis forma maxima, versibus
in initio 43, postea 36 vel 37. foliis 50 continet Lucullum,
de nat. deor., de fato; nam quae secuntur aliunde acces-
serunt. sed hunc memoria tenendum est descriptum esse
e Vindobonensi iam primi correctoris (V8) curam passo.
O idem valet de Oxoniensi bibliothecae Bodleianae Merto-
niano 311 (H. 3. 11), qui eodem saeculo exeunte scriptus
foliis 100 (quibus postea alia addita sunt) versuum 37 bina-
rum columnaruin continet de off., de nat. deor., de divin. I
usque ad dolores (106), Philipp. I-IV 15. hunc, cum plerum-
que cum Nostradamensi concinat, perraro commemorabo.
1) Codices Graeci et Latini photographice depicti duce Sca-
tone De Vries, torn. XIX. Lugduni Batavorum 1915. ibi p. IV
col. 1 casu intercidit llbri de fati commemoratio qui est fol.71r—77r.
2) CI. Detlefsen Sitzungsberichte d. Kais. Ahad. d. Wiss. Philos.-
hist. CI. 21. Band. U'ien 1857 p. llOss.
PRAEFATIO VII
Saeculo X scriptus videtur Leidensis Vossianus alter, qui B
forma paene eadem est qua A foliisque 192 eosdem libros con-
tinet (juos ille, nisi quod duorum in extremo foliorum iactura
interciderunt quaedam de extrema parte libri III de legibus,
in hoc quoque correctores duo librarii fere aequales una nota
comprehendoB'.tertium quendam multo posteriorem signoB".
Hie autem ut cum altero Vossiano et Vindobonensi cum
alia multa vitia habet communia tum defectus quosdam
maiores, ut in his libris p. 144,15, ita differt ab illis praeter
lectiones multas primum multitudine traiectionum. velut in
hoc uno ilia quae leguntur p. 25,15 non est — cognationem
p. 35, 29 suo loco omissa multo infra invenias post libri de
fato primam particulam (1—4), quae ipsa cum hac et aliis
quibusdam particulis adhaerentibus in libros de legibus de-
lata est. iam cum post illam quam dixi particulam lacuna
hiet in omnibus codicibus, ut aliis ita hoc exemplo disci-
mus ab ipso archetypo etiam illarum transpositionum par-
tem quandam repetendam esse quae in hoc uno codice
sunt, partem dico non omnes, id quod accuratiore versuum
computatione evincitur, quae huius loci non est sed hunc
codicem arguit non ex ipso archetypo esse descriptum. aut
igitur huius stirps antiquior est et post eius ortum archetypi
folia ex parte quadam in ordinem redacta, aut hie ordo,
postquam altera ilia stirps nata est, magis est perturbatus
usque ad eum statum quem Vossiani B praebuit ille quasi
parens, sed est etiam in illis transpositionibus quas hie cum
ceteris habet communes memorabilis quaedam diversitas
ad stirpes potius quam ad codices atque ad ipsum arche-
typum referenda quodam modo, hoc enim ordine particulae
se excipiunt in libro de nat. deor. II:
AV B
— p. 55,17 quam deum —— pp.. 5555,, 88 gguubbeerrnnaarrii
(((uuusssqqquuueee
p. 113,15 largitate
aaaddd ppp... 888666,,,111666
dddeeefffiiiccciiittt VVV))) — oidetur p. 113,16
p. 83,14 ex sese — maxuma p. 113> 15
p. 55,17 etenim I p. 55, 5 tarn multarum
— aliquid p. 83,14
p. 118,15 largitate et reliqua suo ordine
in his quae scripsi esse Vindobonensis libri testimonio desti-
tuta, tarnen cum in cognatis codicibus sint, de quibus iam
dicetur, probantur non Vossiani A esse propria sed eius
Vili PRAEFATIO
stirpis, ac facile intelleguntur ad codicem redire, cuius Iibra-
rius nescio quo errore incidens in eum ardietypi fasciculum
qui a p. 113,15 ineiperet inde prima verba usque ad finem
vel versus vel enuntiati descripserit, deinde errore suo co-
gnito ea quae falso scripsisset non induxerit. sed idem non
cognovit permutatam esse earn partem archetypi quae pro-
xima erat (p. 83 —113) cum ea quae deinceps sequebatur
(p. 55—83); quod ante eum cum alius intellexisset vel alii,
ex illius vel illorum conatibus ortae videntur stirpium dif-
ferentiae. nimirum cum hiatus qui sunt p. 55, 8 et 55,17
plena tamen enuntiata relinquant, ille qui est p. 55, 5 in me-
diani incidat sententiam, hunc putes esse primitivum, illos
inde correctionibus effectos: altera adiecti erant p. 55 ver-
sus 5—8, altera etiam 8—17; in posterioris fasciculi initio
ilia (B) relieta quae iam supra scripta erant v. 5—8, hac
(AV) deleta quae supra addita omnia (v. 5—17). quod si
in ipso archetypo iila effecta erant, videatur inde codicis B
stirps prius deducta esse quam ceterorum; si minus, tamen
effecta videntur ab iis quibus aut ipse archetypus praesto
esset aut notae quaedam inde transcriptae. priori illi opi-
nioni forsitan aliquid fidei inde accedat quod in ipso prin-
cipio unus Vossianus B servavit ilia quae leguntur p.1,7—2,5;
qoae quidem, ut ne ipsa quidem integra sunt (vide p. 1,8),
fuisse putes in prima archetypi pagina ita detrita ut ab al-
terius stirpis conditore iam legi non possent. verum ne hanc
quidem rationem satis certam esse manifestum est.
Duae igitur stirpes cum sint ex archetypo ductae multis-
que etiam praeter illas quas dixi rebus inter se diversae,
tertiae autem stirpis vestigium certum exstet nullum, quae
earum lectiones communes sunt, eae putandae sunt fuisse
in archetypo. sed eorum codicum qui ad nos pervenerunt,
nullus videtur ex ipso archetypo esse descriptus, ac prius-
quam ad eum liceat adscendere, recuperandae sunt si fieri
potest eae lectionibus quas praebuerunt stirpium duces olini
amissi. qua in re primum ilia difficultas est quod alterius
stirpis unicus testis est Vossianus B, unde non numquam
dubitatio nascitur, suine librarii vel culpa vel merito disce-
dat a reliquis an eius qui stirpem illam condidit. deinde
et in hoc et in altero Vossiano correctores saepe ita ver-
sati sunt radendo ut primitiva scriptura aut vix aut nullo
modo oculis dispici possit. quod incommodum non num-
quam observatione quadani sublevatur, qua discimus cor-
rectiones saepe ad nullam aliam rem pertinere nisi ad vo-
cabula recte distinguenda. sed praeterea in Vossiano B
interdum Fiorentini codicis ope uti licet de quo infra di-
cam, eius autem stirpis e qua ducti sunt Vossianus A et
