Ludzie zbędni w służbie przemocy

18 Pages·2018·0.19 MB·Polish

by  Stefan Czarnowski

Zredagowali Stefan Czarnowski
Andrzej Grzybowski i Iwo Łoś.
Ludzie zbędni w służbie przemocy
Podstawa wydania:
„Głos Współczesny”, nr 1, 1936.
Logo i okładkę zaprojektowała Kaisu Almonkari.
Złamał Andrzej Grzybowski.
for this edition by Oficyna Wydawnicza
Bractwa Trojka, 2018
ISBN 978-83-947490-7-1
Seria Tikn
www.tikn.pl
fb.com/SeriaTikn
Bractwo Trojka
ul. Fredry 5/3A Poznań
61-701 Poznań Warszawa
www.bractwotrojka.pl 2018
Słusznym, aczkolwiek symplistycznym w uję-
ciu, jest pogląd, że drobnomieszczaństwo, za-
grożone postępami proletariatu, dostarcza tak
zwanej podstawy masowej faszyzmowi, będą-
cemu formą ustrojową, w której wyrażają się
najpełniej dążenia monopolistycznego kapitali-
zmu doby dzisiejszej. Jednakże, nawet po wpro-
wadzeniu niezbędnych precyzji i poprawek,
które by wymieniony pogląd podniosły do
godności teorii, pozostanie w niej nieuwzględ-
nione zagadnienie warunków zwycięstwa fa-
szyzmu. A wiemy, że zdolny on jest zwyciężać
nawet w krajach bogatych w proletariat wiel-
koprzemysłowy, niezmiernie liczny, klasowo
uświadomiony i doskonale zorganizowany. By-
liśmy tego świadkami w Niemczech.
5
Nie mamy zamiaru rozważać na tym miej- ludzi żyjących z dorywczej pracy, a więcej
scu wszystkich tych warunków. Ograniczymy z dobroczynności, mieszczą się na marginesie
się rozmyślnie do omówienia tylko jednego społecznym zawodowi przestępcy; mieszczą się
z nich, zdaniem naszym bardzo ważnego, je- także ludzie uczciwi, którzy, mówiąc potocz-
śli chodzi o materiał ludzki, z którego faszyzm nie, z jakichkolwiek powodów „nie znajdują
wykuwa sobie narzędzie walki i zwycięstwa. sobie miejsca na świecie”; a więc zarówno mło-
Jest nim istnienie dostatecznie licznego „mar- dzież z rodzin robotniczych daremnie poszu-
ginesu” społecznego — by użyć terminologii kująca zatrudnienia, jak drobnomieszczańscy
Thrashera1 — to jest dostatecznej liczby jed- dyplomanci szkół wyższych, niewiedzący co
nostek zdeklasowanych, niemających określo- począć ze swymi dyplomami, czy poszukujący
nego społecznego statutu, z punktu widzenia protekcji i pomocy zamożnych krewniaków
produkcji materialnej i intelektualnej uwa- wywłaszczeni eksziemianie z Ukrainy. Należą
żanych za zbędnych i za takich uważających tu ci wszyscy, których zorganizowana społecz-
się. Pojęcia marginesu społecznego nie należy ność traktuje jako darmozjadów i natrętów,
mieszać z pojęciem lumpenproletariatu. Mar- których pomawia przynajmniej o nieuzasad-
gines obejmuje bowiem jednostki i nawet nione ambicje lub niedołęstwo, a częstokroć
całe grupy, których do lumpenproletariatu o różne zdrożności, jako to o tak zwane „kom-
zaliczyć nie sposób. Obok włóczęgów, obok binatorstwo”, wyłudzanie datków pod pozo-
rem pożyczek, życie na pograniczu uczciwości
1 Frederic Milton Thrasher (1892–1962) — socjo-
log amerykański, przedstawiciel szkoły chicagowskiej. i przestępczości, w każdym razie o pasożytowa-
W 1927 r. opublikował pionierskie badania dotyczące nie na organizmie społecznym. Ileż to słyszeli-
gangów w Chicago (The Gang: A Study of 1313 Gangs
śmy i nawet czytaliśmy oskarżeń pod adresem
in Chicago); zajmował się społecznymi uwarunkowa-
bezrobotnych, iż to swoje położenie traktują
niami przestępczości wśród młodzieży.
6 7
jako zawód, by nie pracując, żyć z rzekomej w postaci tubylca, który z jakichkolwiek po-
łaski społeczeństwa! Zresztą nie przeszkadza to wodów stracił związek ze wsią rodzinną i nie
bynajmniej temu, że ta sama zorganizowana ma innego sposobu przeżycia, jak oddanie się
regularna społeczność może żywić i żywi uczu- komukolwiek w niewolę. Znała Grecja przed-
cie litości w stosunku do ludzi marginesowych. klasyczna luzem chodzącego, zarabiającego
Wymaga ona jednak od nich uznania dla oka- pracą rąk własnych theta, wolnego osobiście,
zywanych „dobrodziejstw” i oburza się, gdy ale z racji tej swojej wolności pozbawionego
obdarowywani stawiają wymagania. Jako przy- wszelkich praw, przyjmowanego do pracy w ra-
kład wystarczy przypomnieć oburzenie prasy zie potrzeby, pędzonego następnie, częstokroć
warszawskiej na „krnąbrność” głodujących bez zapłacenia mu — bo jako wolny i tym sa-
bezrobotnych, którzy ośmielili się uważać, iż mym bezprawny, nie miał przed kim się użalić.
wydawane im obiady są im należne, i wyrażali Znało średniowiecze różne kategorie hominum
niezadowolenie ze złego gatunku rozdziela- vagorum2, począwszy od wyświęconych księży,
nych produktów spożywczych. którzy biskupa swego lub klasztor porzuciwszy,
Nie możemy wnikać tu w zagadnienie wy- sprzedawali po rozdrożach fałszywe relikwie,
twarzania się społecznego marginesu. Dość amulety i niejednokrotnie przystawali na ka-
będzie stwierdzić, że istnieje on we wszystkich pelanów do band zbójeckich — tak zwanych
społeczeństwach, w których środki produkcji clerici acephali3, aż do zbiegłych spod pana
są „związane”, to znaczy owładnięte przez ród, chłopów, do rycerzy, których pan stracił majęt-
stan, Kościół czy zamkniętą organizację pro- ność, i do młodszych braci posiadaczy feudów,
ducentów, bez względu na stopień rozwoju ofiarowujących swe ramię każdemu, w czyjej
technicznego, ustrojowego, duchowego. Zna
2 Łac. homo vagus — człowiek wędrujący.
Afryka Środkowa „marginesowego” człowieka 3 Łac. clericus acephalus — duchowny bez przełożonego.
8 9
drużynie można się było spodziewać łupu. — uważane za potrzebne, aczkolwiek niecie-
Mieliśmy i my w Polsce plebejskiego pocho- szące się uznaniem, niekiedy pogardzane. Są
dzenia „łazęgów” czy „ludzi luźnych” i szla- to przede wszystkim usługi społecznie niezor-
checką, poszukującą służby, a często żebrzącą ganizowane, natury dorywczej lub prywatnej,
„gołotę” — ludzi, których bezskutecznie usiłują oraz te, dla których społeczność nie wytwo-
poddać interesom szlachty posiadającej sejmu- rzyła lub nie zdołała wytworzyć organów dzia-
jące stany, których cechy miejskie starają się do łających zadowalająco. Tak jest na przykład
miast nie dopuścić, by nie obniżali płacy ro- w wielu krajach z bezpieczeństwem przewozu
boczej, a których miejski patrycjat4 używa nie- towarów: w Chinach — i nie tylko w Chi-
jednokrotnie dla zaszachowania krnąbrności, nach — powierza się transport opiece band
„zuchwałości” pospólstwa rzemieślniczego. zbójeckich, oczywiście za opłatą, wobec tego,
W okresach stabilizacji elementy te pędzą że opieka policji nie jest skuteczna poza obrę-
na marginesie społeczności żywot z dnia na bem miast. W Polsce grupą etniczną typowo
dzień i, mimo wyłączenia, są tolerowane marginesową są Cyganie. Są oni pomawiani
dzięki temu, że spełniają określone funkcje o kradzieże, nawet dzieci i tak szczególnie dla
4 W pierwszej wersji eseju Stefana Czarnowskiego, chłopa naszego cennych koni, i mieszkańcy
opublikowanej w Głosie Współczesnym w 1936 roku, wsi przedsiębiorą szczególne środki ostrożno-
w tym miejscu użyte jest słowo „proletariat“. Redak-
ści, gdy tylko obóz pojawi się w pobliżu. Jed-
cja niniejszego wydania wprowadziła korektę polega-
nocześnie korzysta się z ich usług jako kotla-
jącą na zamianie słowa „proletariat” na słowo „patry-
cjat”, zgodną z poprawką redakcyjną zaproponowaną rzy, konowałów i wróżbitów. Przy sposobności
przez Ninę Assorodobraj i Stanisława Ossowskiego różnych pilnych robót rolnych sezonowych,
w: Stefan Czarnowski, „Ludzie zbędni w służbie prze-
jako to sianokosu, żniwa, winobrania, korzy-
mocy”, [w:] S. Czarnowski, Dzieła, t. 2, red. N. Asso-
rodobraj i S. Ossowski, Warszawa 1956, s. 187. sta się chętnie z usług wędrujących po kraju
10 11
ludzi, w innym czasie pędzonych i denuncjo- odnoszeniem paczek, albo otwieraniem drzwi-
wanych organom bezpieczeństwa publicznego czek samochodów i rozpinaniem parasola nad
jako włóczędzy niebezpieczni, a przynajmniej wysiadającymi wystrojonymi damami.
podejrzani. W Stanach Zjednoczonych gan- Tak jest w czasach potocznie zwanych nor-
gsterzy najmowani są w okresach wyborczych malnymi. Ale w okresach wielkich przemian
do rozbijania wieców i do bicia przeciwników socjalnych i politycznych dostrzegamy, że zna-
politycznych. Wiemy, że nie inaczej dzieje się czenie elementów marginesowych wzmaga się
w wielu krajach europejskich i że w każdym ogromnie, w miarę jak z jednej strony nastę-
większym mieście, między innymi w Warsza- puje ich pomnożenie, a z drugiej, jak są orga-
wie, są szynki, gdzie w każdej chwili można nizowane przez zdolne do tego, rozporządzające
nająć ludzi do wykonania zemsty prywatnej. środkami materialnymi czynniki i przetwarzane
Tym częściej, częstokroć w celach uczciwych, na taran do rozbicia ustalonego porządku.
lecz niewartych wytworzenia organów specjal- Historia dostarcza aż nadto przykładów
nych, korzysta się z dorywczych usług owych drastycznych tej wielkiej roli, którą w chwi-
wyżej wspomnianych elementów nieznajdują- lach osobliwych odegrali ludzie marginesowi
cych sobie miejsca na świecie. Przykłady wy- przymusowo lub dobrowolnie zaciągnięci
dają się zbędne: każdy z nas wie o ludziach w służbę, że tak powiemy, przedsiębiorców
niemających żadnego stałego zatrudnienia, przemian politycznych i gospodarczych, róż-
niewykonywujących żadnego zawodu, spo- nych, nieobarczonych skrupułami zdobywców
łecznie niezaklasyfikowanych, zarabiających władzy i ziem; w służbę dorabiających się klas,
wyświadczaniem drobnych dorywczych usług potrzebujących narzędzia do zdruzgotania
— na przykład zajęciem miejsca w ogonku ustroju dotychczasowego i ufundowania swej
dla kogoś, dla którego czas jest drogi, albo przemocy. Czyimże ramieniem była dokonana
12 13
krucjata hiszpańska przeciwko Maurom5, je- Wszystko bowiem znaleźć można było w szere-
śli nie tych „kadetów”6 rodów feudalnych gach gran’ compagnie7: włóczęgę, zawodowego
francuskich, którzy nie mając grosza przy zbója, braciszka, który uciekł z klasztoru, pod-
duszy, a częstokroć nie mając nawet własnej danego, który ziemię i pana opuściwszy, po-
zbroi ni własnego konia, zbiegali się zewsząd szedł w świat, robotnika tkackiego, któremu
pod sztandary królów Aragonu, Kastylii, sprzykrzyła się praca i który nigdzie miejsca
Leonu czy hrabiów Barcelony, ożywieni na- zagrzać nie mógł, czeladnika, który zerwał sto-
dzieją łupu i, o ile się poszczęści, otrzymania sunki z cechem, szlachcica-gołotę — wszystko
bogatego lenna na ziemiach podbitych? Dla tam spotykamy, z wyjątkiem ludzi społecz-
wielu z tych „kadetów” owa krucjata była nie ustalonych. Nawet wśród dowódców by-
tylko wielką imprezą, dla której porzucali co- wają ludzie podobni, jak ów słynny Giovanni
dzienny swój zawód zbójecki. Wojska zaciężne, Acuto, czyli Jean de l’Aiguille8, działający we
które władcom wieku XIII i XIV posłużyły Włoszech, który stał na czele międzynarodowej
jako narzędzie do złamania oporu szerokiej drużyny żołdactwa — kondotier Anglik, który
rzeszy lenników i do położenia podwalin pod dla zyskownego przedsiębiorstwa wojennego
gmach absolutnej władzy królewskiej czy i łupieżczego porzucił swój pierwotny zawód
książęcej, były również złożone z owych ele- krawca. Czyż trzeba podkreślać, że pomiędzy
mentów, które nazywamy „marginesowymi”. ówczesnym oddziałem, służącym temu czy
innemu władcy, a bandą zbójecką granica jest
5 Tzw. rekonkwista — (zdobycie na nowo), wojny
o Półwysep Iberyjski, zakończone w XV w. zwycię-
stwem chrześcijan i wygnaniem muzułmanów i żydów 7 Franc. „wielka kompania”; w XIV w. najemne bandy
z terenów obecnej Hiszpanii. żołnierskie łupiące Francje w czasie wojny stuletniej.
6 Kadeci — tu: odsunięci od dziedziczenia młodsi sy- 8 Właśc. John Hawkwood (ok. 1323–1393) — żołnierz,
nowie w rodzinach feudalnych. kondotier, dowódca jednej z „wielkich kompanii”.
14 15
płynna? Nie darmo owych zaciężnych żołda- francuskie. A tyrani włoscy? Większość tych
ków nazywano we Francji routiers, „ludzie „książąt” — principi — byli to bogaci panowie,
drogi”, to znaczy ludzie, których zaciągnięto którzy zgnietli republikańskie gminy siłą za-
spomiędzy włóczęgów i rozbijających po dro- ciężnych drużyn, albo — częściej jeszcze — po
gach publicznych zbójców. Nie darmo też ter- prostu kondotierzy, którzy póty służyli repu-
min „kondotier”, oznaczający dowódcę zbroj- blikom miejskim, aż doszli do przekonania, iż
nej drużyny odnajmującego swoje usługi, jest dogodniej jest dla nich stać się tychże miast
równoznaczny z terminem „przedsiębiorca- władcami nieograniczonymi.
dzierżawca”: za określoną sumę i możność We wszystkich wypadkach przytoczonych
grabieży podejmuje się on dokonania określo- oraz w tych, znacznie liczniejszych, które by
nej wojennej imprezy, tak jak obecnie wódz przytoczyć można było, mamy do czynienia
bandy gangsterów podejmuje się rozbicia zwo- z elementami bardzo różnymi co do pocho-
lenników kandydatury przeciwnego stronnic- dzenia i co do natury, ale znajdującymi się
twa. Takim było narzędzie rozszerzenia władzy w położeniu formalnie jednakim w stosunku
owych despotów z przełomu wieków XIII na do ośrodków organizacyjnych społeczno-
XIV, jak Filip Piękny francuski czy Edward an- ści regularnej, ustabilizowanej przynajmniej
gielski. Nie innych ludzi prowadził do boju względnie. Właśnie „marginesowość” jest ich
„Czarny Książę”9, krusząc w Gujennie i w Ga- cechą wspólną i biorąc rzecz formalnie, mamy
skonii potęgę miejscowych panów i władztwo do czynienia z jednym zjawiskiem ogólnym.
Jest nim proces mniej lub więcej gwałtownej
9 Edward Woodstock, książę Walii (1330–1376) —
reintegracji do grupy elementów margineso-
syn króla Anglii Edwarda III, odniósł szereg zwycięstw
w wojnie stuletniej. wych, organizowanych przez te czynniki, które
16 17
dążą do rozprężenia swych sił i ugruntowania pomnożenia, stwierdzimy tylko, że następuje
swego panowania. W rzeczy samej mamy do ono w łączności z wyżej wspomnianym zwią-
czynienia z reintegracją, ze zrobieniem miej- zaniem — zmonopolizowaniem środków pro-
sca w społeczności dla tych, którzy dotych- dukcji i prawa do wykonania zawodu przez
czas stałego miejsca uznanego nie mieli. Tak klasy uprzywilejowane.
było z reformami wojskowymi Mariusza10, Przeżywamy właśnie okres podobnej mo-
które doprowadziły do zastąpienia tworzonej nopolizacji i podobnego bardzo intensywnego
na czas wojny armii obywatelskiej armią zło- pomnażania marginesu społecznego. O mo-
żoną wprawdzie również z obywateli, ale z oby- nopolizacji kapitalistycznej pisano już tyle, że
wateli ubogich, zaciągających się dla żołdu uważamy się za zwolnionych od omawiania
i emerytury — armią stałą. Od tego czasu woj- jej w krótkim artykule. Wystarczy stwierdzić,
skowość stała się zawodem w państwie rzym- że w dziedzinie nas obchodzącej wyraża się
skim, a wojsko narzędziem, którego impera- ona wyłączeniem na stałe olbrzymich rzesz od
torzy użyli do zgniecenia republiki. Zauważyć pracy produkcyjnej. Kartelizacja doprowadza
należy przy tym jeszcze jedno: we wszystkich do zamykania warsztatów w imię usunięcia
znanych nam wypadkach użycie ludzi margi- konkurencji. Racjonalizacja doprowadza do
nesowych do rozbicia ustalonego stanu rzeczy ograniczenia liczby robotników. W rezultacie
poprzedzone zostało okresem bardzo inten- olbrzymie rzesze bezrobotnych tracą wszelką
sywnego pomnożenia liczebnego „marginesu”. nadzieję znalezienia kiedykolwiek zatrudnie-
Nie wchodząc tu w przyczyny historyczne tego nia, a młodzież, z roku na rok liczniejsza, znaj-
duje wszystkie drzwi przed sobą zamknięte.
10 Caius Marius (157–86 p.n.e.) — wielokrotny konsul
Nie jest ona zaliczana do bezrobotnych, to jest
rzymski, wielki reformator armii, jako pierwszy ogłosił
pobór „ochotników”, nie zważając na ich majątek. do liczby tych, którzy pracę utracili, ponieważ
18 19