Ludzie dwóch kultur : wybrane przypadki transgresji kulturowej Polaków w Imperium Osmańskim w XVII, XVIII i XIX wieku

2020·4.3 MB·Polish

by  Kaim, Agnieszka Ayşen (1971- ) Autor

Agnieszka Ayşen Kaim
Ludzie dwóch kultur

Wybrane przypadki
transgresji kulturowej Polaków
w Imperium Osmanś kim
w XVII, XVIII i XIX wieku
k
u
a
N
mii
e
d
a
k
A
ej
ki
s
ol
P
ki 15
y
t h
wis K ac
a z
Sl ic
t n
u ULTURA a
yt gr
st o
n P
I a
n
Ludzie dwóch kultur
Kultura na Pograniczach
[Borderland Cultures]
15
Redaktor Naczelna [Editor-in-Chief]
Dr hab. ANNA ENGELKING, prof. IS PAN, Instytut Slawistyki Polskiej
Akademii Nauk, Warszawa, Polska [Institute of Slavic Studies, Polish
Academy of Sciences, Warsaw, Poland]
Rada Naukowa [Scientific Board]
Канд. іст. н. ЛЮДМИЛА БУЛГАКОВА, Інститут народознавства,
Національна академія наук України, Львів, Україна
[Kand. ist. n. Liudmyla Bulhakova, Ethnology Institute, National Academy
ofSciences of Ukraine, Lviv, Ukraine]
Dr hab. GRAŻYNA KUBICA, prof. UJ, Uniwersytet Jagielloński, Kraków,
Polska [Jagiellonian University, Cracow, Poland]
Д-р, праф. ВОЛЬГА ЛАБАЧЭЎСКАЯ, Беларускі дзяржаўны універсітэт
культуры і мастацтваў, Мінск, Беларусь
[D-r, praf. Olga Łobaczewska / Vol′ha Labachėŭskaia, Belarusian State
University of Culture and Arts, Minsk, Belarus]
Dr. RIMANTAS MIKNYS, Lietuvos istorijos institutas, Vilnius, Lietuva
[Lithuanian Institute of History, Vilnius, Lithuania]
Dr hab. ROBERT TRABA, prof. ISP PAN, Instytut Studiów Politycznych
Polskiej Akademii Nauk, Warszawa, Polska [Institute of Political Studies,
Polish Academy of Sciences, Warsaw, Poland]
Agnieszka Ayşen Kaim
Ludzie dwóch kultur

Wybrane przypadki
transgresji kulturowej Polaków
w Imperium Osmanś kim
w XVII, XVIII i XIX wieku
k
u
a
N
mii
e
d
a
k
A
ej
ki
s
ol
P
ki
y
t
s
wi
a
Sl
t
u
t
y
t
ns Warszawa 2020
I
Recenzje wydawnicze [Editiorial Reviews]
Prof. dr hab. Marek Dziekan
Uniwersytet Łódzki, Łódź, Polska
[University of Lodz, Łódź, Poland]
Prof. dr hab. Dariusz Kołodziejczyk
Uniwersytet Warszawski, Warszawa, Polska
[University of Warsaw, Warsaw, Poland]
Publikacja finansowana z subwencji na utrzymanie i rozwój potencjału badawczego
Instytutu Slawistyki Polskiej Akademii Nauk.
[This work was financed from a subvention for maintaining and developing
the research potential of the Institute of Slavic Studies, Polish Academy of Sciences.]
Projekt okładki i stron tytułowych [Cover, Halftitle and Title Page Design]
Barbara Grunwald-Hajdasz
Na okładce: Stylizacja znaczka osmańskiego z wizerunkiem Wojciecha Bobowskiego /
Ali Ufkî Beya, projekt Karolina Bajka.
[Cover: An image of Wojciech Bobowski / Ali Ufkî Bey styled as an Ottoman postage
stamp, designed by Karolina Bajka.]
Redaktor prowadzący [Editorial Supervision]
Dorota Leśniewska
Redakcja, korekta i indeks [Copyediting, Proofreading, and Index]
Helena Kamińska
Skład [Typesetting]
Jacek Marciniak
© Copyright by Agnieszka Ayşen Kaim, 2020
This is an Open Access book distributed under the terms
of the Creative Commons Attribution 3.0 PL License
(creativecommons.org/licenses/by/3.0/pl/), which permits redistribution,
commercial and noncommercial, provided that the book is properly cited.
ISBN: 978-83-66369-18-4 [druk]
ISBN: 978-83-66369-19-1 [ebook]
ISSN:2450-565X (Kultura na Pograniczach)

Instytut Slawistyki Polskiej Akademii Nauk
[Institute of Slavic Studies, Polish Academy of Sciences]
ul. Bartoszewicza 1b/17, 00-337 Warszawa
tel. [phone], [email protected], www.ispan.waw.pl
SPIS TREŚCI
NOTA TRANSKRYPCYJNA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .   10
WSTęP ...................................................................   11
ROzDzIAŁ I
TOżSAmOŚć .............................................................   17
modele tożsamości w Imperium Osmańskim we współczesnych bada-
niach ..................................................................    17
System milletów ......................................................   22
Konceptualizacja relacji międzyreligijnych w społeczeństwie osmań-
skim. Kategoria tolerancji i koegzystencji ..............................   26
Język osmański – poliglotyzm .........................................   30
ROzDzIAŁ II
z RzECzYPOSPOLITEJ DO ImPERIUm OSmAńSKIEGO ....................   33
Niewolnictwo .........................................................   33
Dewszirme (branka) ..................................................   37
Ścieżka kariery. Braniec czy wybraniec? ...............................   38
Jasyr ..................................................................   43
Powroty kobiet z jasyru – pomiędzy faktami a legendą ................   46
Redempcje – instytucje i przypadki ....................................   50
Potępienie i społeczna śmierć .........................................   52
Chrześcijanie Allaha i synkretyzm .....................................   57
Spis treści
6
ROzDzIAŁ III
KONWERSJA .............................................................   63
Konwersje dobrowolne ................................................   66
Formalności konwersji na islam .......................................   71
Symboliczne gesty konwersji .........................................   74
Strój ..................................................................   76
Obrzezanie ............................................................   77
Konwersja – amor i zderzenie cywilizacji ..............................   79
Konwersje kobiet i dzieci ..............................................   81
ROzDzIAŁ IV
CHARAKTERYSTYKA KONWERSJI NA ISLAm W XVII, XVIII I XIX WIEKU.
STUDIA PRzYPADKóW ................................................   87
homo ottomanicus
XVII wiek: Wojciech Bobowski, Bobovius, Ali Ufkî Bej – dragoman
i w opałach „przymusowej” transgresji .............   92
„Porwany za młodu” ...........................................   92
Pałacowa edukacja i skrawki historii osobistej ..................   94
Transgresja niewolnika Bobowskiego w twórcę kultury ......    103
Transgresja wykroczeń. Transgresja przekroczeń .............   105
„muzykolog” ..................................................   107
miniaturzysta(?) ..............................................   118
Tłumacz do wynajęcia ........................................   119
Święta księga .................................................   124
Tłumaczenie Boboviusa a teoria przekładu ...................   130
Dragoman – językowy pośrednik i negocjator .................   136
Tłumacz nut i słów, które „niosą pociechę duszy” ..............   138
muzułmanin czy chrześcijanin Allaha? .........................   139
Dragoman między stronami konfliktu .........................   144
Tradycja tłumacza dragomana .................................   145
Tradycja tłumacza uczonego ..................................   150
Naoczny świadek wydarzeń czy informator na obcych usłu-
gach? .........................................................   152
Tłumacz na tle polaryzujących się światów religijnych i w epoce
wzmożonej konfesjonalizacji ..................................   156
Renegat czyli zdrajca? .........................................   160
Spis treści
7
XVIII wiek: Salomea Regina z Rusieckich Pilsztynowa i jej pamiętnik –
ponad epokowa transgresja czy orientalne peregrynacje „ciemnej
baby”? ...............................................................   165
„Ciemna baba” ................................................   165
Wiek XVIII – transfer wiedzy zachodu na Bliski Wschód ......   167
Kim była Salomea Regina z Rusieckich Pilsztynowa? ..........   168
„Doktórka” ....................................................   170
„Handel niewolnikami” i „biznesy” Pilsztynowej ...............   174
„Amoraci” .....................................................   182
Matka ........................................................   185
Wiara ........................................................   188
model kobiecości .............................................   192
Podróżniczka .................................................   199
Literatka .....................................................   204
XIX wiek: Konstanty Borzęcki – przypadkowy bohater transgresji histo-
rycznej ...............................................................   208
Transgresja pojęć w służbie ideologii ..........................   209
„Przednia straż osmańskiej modernizacji” ....................   212
Apostaci sprawy polskiej .....................................   215
„z ziemi tureckiej do polskiej” (?) .............................   217
Wpływy wolnomularskie .....................................   224
Konstanty Borzęcki. Rys biograficzny .........................   228
„Słabe więzi” ..................................................   237
„Językoznawcze” dowody Borzęckiego na pochodzenie Turków . .   240
Lingwistyczny nacjonalizm ...................................   244
Traktat Borzęckiego o Turkach dawnych i współczesnych jako in-
spiracja reform ................................................   246
Turecki „reformowany” konserwatyzm .......................   248
Przygoda, czyli nasze życie
Potomkowie Borzęckiego .....................................   249
i Enwer Pasza ......................   251
„Słabe więzi” Enwera ..........................................   254
Ideologiczne dziedzictwo z ojca na syna ......................   257
Turkizm i panturkizm .........................................   260
Dalsi kontynuatorzy. Kultura i język narzędziem ideologii .....   262
Nacjonalizm jako filar tureckiego konserwatyzmu ............   265
Transgresja psychologiczna Borzęckiego i transgresja historycz-
na ideologii turkizmu .........................................   267
Spis treści
8
zAKOńCzENIE
INNA PERSPEKTYWA – PROPOzYCJA zmIANY TERmINOLOGII ...........   269
WYKAz SKRóTóW .......................................................   277
WYKAz SKRóTóW TURECKICH ..........................................   278
BIBLIOGRAFIA ..........................................................   281
Źródła archiwalne ....................................................   281
Źródła drukowane i literatura przedmiotu ............................   284
INDEKS OSOBOWY ......................................................   305
O AUTORCE; STRESzCzENIE .............................................   315
ABOUTH THE AUTHOR; SUmmARY ......................................   317
Książkę dedykuję mojej mamie, Ömür Bahar Sözmen