Table Of ContentLES
AUTEURS LATINS
’
PAR DEUX TRADUCTIONS FRANÇAISES
’
’
CeslivresontétéexpliquéslittéralementparM.Sommer,agrégé avecdessommairesetdesnotes
desclassessupérieures,doeurèslettres,traduitsenfrançaisetan-
notésparM.Aug.Deortes. PARUNESOCIÉTÉDEPROFESSEURS
VIRGILE
DEUXIÈME LIVRE DE L’ÉNÉIDE
Restitutionv.0.1:GérardGréco©2009—Cettecréationest
mise à diosition selon le Contrat Paternité-Pas d’Utilisation
Commerciale-PartagedesConditionsInitialesàl’Identique2.0
Francedionibleenlignehttp://creativecommons.org/licenses/
by-nc-sa/ 2.0/fr/ ou par courrier postal à Creative Commons,
171SecondStreet,Suite300,SanFrancisco,California94105,
USA.
PARIS
79-,79
12978.—ImprimerieA.Lahure,ruedeFleurus,9,àParis.
1886
ARGUMENT ANALYTIQUE.
ÉnéefaitàDidonlerécitdelapriseetdusacdeTroie.LesGrecs,
aprèsdixansdecombatsinutiles,ontrecoursàlaruse.Ilsfeignent
d’abandonnerlesiègeetderetournerdansleurpays;maisilssere-
AVIS
tirentseulementderrièreTénédos,enlaissantdanslecampuncheval
deboisd’unegrandeurmonstrueuseetpleindesoldatsarmés,vers
1-40.—LesTroyens,sansdéfiance,viennentenfouleetadmirentla
construioncolossale.Laocoons’efforceenvaindelaleurrendresus-
On a réuni par des traits les mots français qui traduisent
pee,41-56.—StratagèmedeSinon,57-199.—Laocoonetsesfils
unseulmotlatin.
étoufféspardeuxserpents,200-226.—LesTroyensplacentlecheval
On a imprimé en italique les mots qu’il était nécessaire
danslacitadelle,227-248.—Lanuitvenue,Sinonouvrelesflancsdu
d’ajouter pour rendre intelligible la traduion littérale, et qui
cheval;lesGrecsensortentetenvahissentlaville,249-266.—Énée
n’ontpasleuréquivalentdanslelatin.
voitensongeHeorquil’avertitdeseprépareràlafuiteetd’emporter
Enfin, les mots placés entre parenthèses, dans le français,
lesdieuxdelapatrie,267-296.—Panthée,prêtred’Apollon,instruit
doivent être considérés comme une seconde explication, plus
Énéedesévénementsquiviennentdesepasserdanslaville.Lehéros,
intelligiblequelaversionlittérale.
suividequelquesguerrierstroyens,seprécipiteaumilieudescom-
bats. À la faveur d’un déguisement ils obtiennent d’abord quelques
avantages;maisbientôtcedéguisementdevientfunesteàlatroupe,
297-436. — Le palais de Priam est assiégé. Mort de Priam, tué par
Pyrrhus,437-558.—VénussemontreàÉnéeaumomentoùilallait
immolerHélèneauxmânesdesesconcitoyens;elleledétournedece
crimeinutileetl’engageàs’occuperdusalutdesonpère,desafemme
etdesonfils,enlesemmenanthorsdeTroie,559-630.—Anchisere-
fusedepartir.Unprodigeledécideenfin.Énéesortdelavilleportant
Anchisesursesépaules,etsuivid’AscagneetdeCréuse,631-728.—
PoursuiviparlesGrecsdanssafuite,ÉnéeperddevueCréuse;déses-
péré,ilrevientsursespas,rentredanslavilleetlacherchepartoutin-
utilement.L’ombredeCréuseluiapparaîtetluiannoncequ’ellen’est
plus,729-789.—Énéevarejoindresescompagnons,dontlenombre
s’estgrossiensonabsence,etilgagneaveceuxlesmontagnes,789-
804.
1
ÉNÉIDE
AENEIS
LIVRE 2
LIBER II
Omnesconticuere, Tousseturent,
Conticuereomnes,intentiqueoratenebant¹; 1
intentique ettendus-versÉnée
IndetoropaterÆneassicorsusabalto:
tenebantora; ilstenaientleursvisagestournésverslui,
«Infandum,regina,jubesrenovaredolorem; indepaterÆneas delà(alors)lepère(lehéros)Énée
Trojanasutopesetlamentabileregnum orsussicatoroalto: commençaainsidesonlitélevé:
«Jubes,regina, «Tum’ordonnes,ôreine,
EruerintDanai;quæqueipsemiserrimavidi, 5
renovare derenouveler
Etquorumparsmagnafui!Quistaliafando
doloreminfandum; unedouleurinexprimable;
Myrmidonum,Dolopumve²,autdurimilesUlyssei utDanai dedirecommentlesfils-de-Danaüs
Temperetalacrimis?Etjamnoxhumidacælo eruerintopesTrojanas ontrenversélapuissancede-Troie
etregnumlamentabile, etceroyaumedéplorable,
Præcipitat,suadentquecadentiasiderasomnos.
miserrima événementstrès-malheureux
Sedsitantusamorcasuscognoscerenostros, 10
quæquevidiipse, etquej’aivusmoi-même,
EtbreviterTrojæsupremumaudirelaborem, etquorumfuimagnapars! etdontj’aiétéunegrandepart.
Quamquamanimusmeminissehorret,luuquerefugit, Fandotalia, Enentendant-diredetelleschoses,
Incipiam.Fraibello,fatisquerepulsi, quismilesMyrmidonum, quelsoldatdesMyrmidons,
Dolopumve, oudesDolopes,
DuoresDanaum,totjamlabentibusannis,
autduriUlyssei, ouducruelUlysse,
Instarmontisequum,divinaPalladisarte, 15
temperetalacrimis? pourrait-s’abstenirdelarmes?
Etjamnoxhumida Etdéjàlanuithumide
præcipitatcælo, seprécipite(descend)duciel,
Tous se taisent, et tiennent leurs regards attentivement fixés sur sideraquecadentia etlesastresquitombent(quisecouchent)
Énée.Alorslehéros,dulitélevéoùilestassis,commenceencestermes: suadentsomnos. conseillentlesommeil.
«Vousm’ordonnez,ôreine,derappelerlesouvenird’inexprimables Sedsitantusamor Maissiunsigranddésirestàtoi
cognoscerenostroscasus, deconnaîtrenosmalheurs,
douleurs;vousvoulezquejevousdisecommentlesGrecsontabattula
etaudirebreviter etd’entendreen-peu-de-mots
puissancetroyenneetrenversécedéplorableempire:affreuxmalheurs
supremumlaboremTrojæ, lederniertravail(désastre)deTroie,
quej’aivusdemesyeuxetquej’aimoi-mêmepartagés!Quelhomme,à
quamquamanimus bienquemonerit
cerécit,fût-ceunDolope,unMyrmidonouunsoldatducruelUlysse,
horretmeminisse, ait-horreurdes’ensouvenir,
pourraitretenirseslarmes?Déjàlanuithumideabandonnelescieux, refugitqueluu, ets’yrefuseparaffliion,
etlesastres,surleurdéclin,nousinvitentausommeil;cependantsi incipiam. jecommencerai.
vousavezunsigranddésirdeconnaîtrenosmalheursetd’entendrele Fraibello, Brisésparlaguerre,
courtrécitdesderniersmomentsd’Ilion,quoiquemonâmefrémisseau repulsiquefatis, etrepoussésparlesdestins,
duoresDanaum, leschefsdesGrecs,
souvenirdetantdemauxetreculedevantcestristesimages,j’obéirai.
totannisjamlabentibus, tantd’annéesdéjàs’écoulant,
Épuisés par la guerre et toujours repoussés par les destins, les
ædificantequum construisentuncheval
chefs des Grecs, après tant d’années d’efforts inutiles, construisent
instarmontis, commeunemontagne,
enfin, aidés par le secours divin de Pallas, un cheval haut comme
4 ÆNEIS. LIBERII. ÉNÉIDE. LIVRE2. 5
Ædificant,seaqueintexuntabietecostas: artedivinaPalladis, parl’artdivindePallas,
Votumproreditusimulant:eafamavagatur. intexuntquecostas ettissent(forment)sesflancs
abietesea: desapincoupé:
Hucdeleavirumsortiticorporafurtim
simulantvotum ilsfeignentd’accomplirunvœu
Includunt¹cæcolateri,penitusquecavernas proreditu: pourleurretour:
Ingentesuterumquearmatomilitecomplent. 20 eafamavagatur. cebruitserépand.
Sortiti Ayanttiré-au-sort
EstinconeuTenedos²,notissimafama
includunthucfurtim ilsenfermentlààladérobée
Insula,divesopum,Priamidumregnamanebant; latericæco dansleflancobscurducheval
Nunctantumsinus,etstatiomalefidacarinis. corporadeleavirum, descorpschoisisdeguerriers,
complentquepenitus etilsremplissentjusqu’au-fond
Hucseproveidesertoinlitorecondunt.
militearmato d’unsoldatarmé(desoldatsarmés)
Nosabiisserati,etventopetiisseMycenas. 25 ingentescavernas lesvastescavités
ErgoomnislongosolvitseTeucrialuu: uterumque. etleventre.
InconeuestTenedos, EnvuedeTroieestTénédos,
Pandunturportæ;juvatire,etDoricacastra,
insulanotissimafama, îletrès-connueparlarenommée,
Desertosqueviderelocos,litusquerelium. divesopum, richeenressources,
HicDolopummanus,hicsævustendebatAchilles, dumregnaPriami tantqueleroyaumedePriam
manebant; subsistait;
Classibushiclocus,hicaciecertaresolebant. 30
nuncsinustantum, maintenantc’estungolfeseulement,
ParsstupetinnuptædonumexitialeMinervæ, etstatiomalefida etunestationpeu-sûre
Etmolemmiranturequi;primusqueymœtes carinis. auxcarènes(auxvaisseaux).
Proveihuc Tranortéslà
secondunt ilssecachent
unemontagne.Ilsenrevêtentlesflancsd’aisdesapinétroitementunis. inlitoredeserto. surlerivagedésert.
Ilsfeignentquec’estunvœupourobtenirunheureuxretour.Cebruit Nosrati Nous,noussommespersuadés
abiisse, euxêtrepartis,
serépandets’accrédite.Cependantilsrenfermentsecrètementdansles
etpetiisseMycenasvento. etavoirgagnéMycènesàl’aideduvent.
flancsténébreuxducolosseuneélitedeguerriersquelesortdésigne:
ErgoomnisTeucria EnconséquencetoutelaTroade
bientôtleventreénorme,lescavitésprofondesdelagigantesquema- sesolvitlongoluu: sedélie(sedélivre)d’unlongdeuil:
chinesontentièrementremplisdesoldatsarmés. portæpanduntur; lesportess’ouvrent;
En face de Troie est Ténédos, île fameuse, île opulente tant que juvatire, ilplaîtd’aller,
etviderecastraDorica, etdevoirlecampDorien,
subsista l’empire de Priam, mais qui n’est aujourd’hui qu’une rade,
locosquedesertos, etleslieuxdéserts,
abri peu sûr pour les vaisseaux. Les Grecs gagnent cette île et se
litusquerelium. etlerivageabandonné.
cachent sur la côte inhabitée. Nous croyons, nous, qu’ils sont par- HicmanusDolopum, IcilatroupedesDolopes,
tis et que les vents les poussent vers Mycènes. Après un si long hicsævusAchilles làlecruelAchille
tendebat; dressait-ses-tentes;
deuil, la Troade entière renaît à la joie. On ouvre les portes, on
hiclocusclassibus; iciétaitlelieuréservéauxflottes;
s’empressedesortir;onaimeàvisiterlecampdesGrecs,cesplaines,
hicsolebant làonavaitcoutume
ces rivages qu’ils ont abandonnés. Ici campaient les Dolopes; là se certareacie. decombattreen-bataille-rangée.
dressaient les tentes du cruel Achille; ici était la flotte, là combat- Parsstupet Unepartieregarde-avec-stupeur
taient les armées. Plusieurs contemplent ébahis ce présent fait à la donumexitiale leprésentpernicieux
Minervæinnuptæ, deMinerve(offertàMinerve)lavierge
chasteMinerve,présentquidevaitnousêtresifuneste!Ilsadmirent
etmiranturmolemequi; etilsadmirentlamasseducheval;
la masse prodigieuse du cheval. ymète le premier, soit trahison,
ymœtesqueprimus etymétèslepremier
soit que le destin de Troie l’ordonnât ainsi, nous conseille de l’in- hortatur exhorte
6 ÆNEIS. LIBERII. ÉNÉIDE. LIVRE2. 7
Duciintramuroshortatur,etarcelocari. duciintramuros lechevalêtreconduitendedansdesmurs
Sivedolo,seujamTrojæsicfataferebant. etlocariarce, etêtreplacédanslacitadelle,
sivedolo, soitparfourberie,
AtCapys,etquorummeliorsententiamenti 35
seufataTrojæ soitquelesdestinéesdeTroie
AutpelagoDanauminsidiassueaquedona ferebantjamsic. leportassent(levoulussent)déjàainsi.
Præcipitarejubent,subjeisveurereflammis, AtCapys, MaisCapys,
etmentiquorum etceuxàl’eritdesquels
Autterebrarecavasuteriettemptarelatebras.
sententiamelior, étaitunjugementmeilleur,
Scinditurincertumstudiaincontrariavulgus. jubent conseillent
Primusibianteomnes,magnacomitantecaterva, 40 autpræcipitarepelago oudeprécipiteràlamer
insidiasDanaum lesembûchesdesGrecs
Laocoonardenssummadecurritabarce,
donaquesuea, etleursprésentssues,
Etprocul:«Omiseri,quætantainsania,cives? urereve oudelesbrûler
Creditisaveoshostes?autullaputatis flammissubjeis, lesflammesétantmises-dessous,
autterebrareettemptare oudeperceretdesonder
DonacareredolisDanaum?sicnotusUlysses?
latebrascavasuteri. lescachettescreusesduventreducheval.
AuthocinclusilignooccultanturAchivi, 45 Vulgusincertum Lafouleincertaine
Authæcinnostrosfabricataestmachinamuros, scinditur separtage
instudiacontraria. ensentimentsopposés.
Ineuradomos,venturaquedesuperurbi,
Ibiprimusanteomnes, Là(alors)lepremieravanttous,
Autaliquislateterror:equonecredite,Teucri. magnacatervacomitante, unegrandetroupel’accompagnant,
Quidquididest,timeoDanaosetdonaferentes». Laocoonardens Laocoonenflammé
decurritasummaarce, accourtdusommetdelacitadelle,
Sicfatus,validisingentemviribushastam 50
etprocul: etdeloins’écrie:
«Omisericives, «Ômalheureuxcitoyens,
quæinsaniatanta? quelledémencesigrandeestlavôtre?
troduiredansnosmursetdeleplacerdanslacitadelle.MaisCapys Creditishostesaveos? Croyez-vouslesennemispartis?
autputatis oupensez-vous
et les plus sages veulent qu’à l’instant on précipite dans la mer
ulladonaDanaum aucunsdonsdesGrecs
cetteoffrandeinsidieuse,cedonsuedelaGrèce,qu’onlalivre careredolis? êtreexemptsderuses(d’embûches)?
auxflammes,ouquedumoinsonenpercelesflancsetqu’onen sicUlyssesnotus? est-ceainsiqu’Ulysseestconnudevous?
AutAchivioccultantur OudesAchéenssontcachés
sondelesprofondescavités.Lamultitudeincertainesepartageen
inclusihocligno; enfermésdanscebois;
sentimentscontraires. authæcmachina oucettemachine
Soudain,suivid’unefoulenombreuse,Laocoon,enflammede fabricataest aétéfabriquée
innostrosmuros, contrenosmurs,
colère,accourtdeshauteursdelacitadelle,etdeloin:«Malheu-
ineuradomos, devantavoir-vue-surnosmaisons,
reuxcitoyens,s’écrie-t-il,quelleestvotredémence?croyez-vous
venturaquedesuperurbi, etdevantvenirpar-dessusàlaville;
audépartdevosennemis?croyez-vousexemptdepiègeundonde autaliquiserrorlatet: ouquelquetromperieestcachée:
laGrèce?est-celàconnaîtreUlysse?Ouceboisperfiderenferme Teucri,necrediteequo. fils-de-Teucer,nevousfiezpasàcecheval.
Quidquididest, Quelquechosequecelasoit,
leurs soldats, ou cette machine impie fut fabriquée pour abattre
timeoDanaos, jecrainslesGrecs,
nosmurailles,pourexplorernosdemeuresetdominerIlion;ou etferentesdona.» mêmeapportantdesprésents.»
bien elle recèle quelque autre embûche. Troyens, défiez-vous de Fatussic, Ayantparléainsi,
viribusvalidis avecdesforcespuissantes
cecheval.Quoiquecepuisseêtre,jecrainslesGrecs,mêmedans
contorsitingentemhastam illançaungrandjavelot
leursprésents.»Ildit,etd’unbrasvigoureuxillancesurleflanc inlatus contreleflanc
8 ÆNEIS. LIBERII. ÉNÉIDE. LIVRE2. 9
Inlatusinquefericurvamcompagibusalvum inquealvumferi etcontreleventredel’animal
Contorsit:stetitillatremens,uteroquerecusso, curvam courbé(faitencourbe)
compagibus: parlesassemblagesdeplanches
Insonuerecavægemitumquedederecavernæ.
illastetittremens, cejavelotsetint(sefixa)tremblant,
Et,sifataDeum,simensnonlævafuisset, uteroquerecusso, etleventreayantétéébranlé,
ImpuleratferroArgolicasfœdarelatebras; 55 cavernæcavæinsonuere lescavitéscreusesrésonnèrent
dederequegemitum. etdonnèrent(rendirent)ungémissement.
Trojaquenuncstares,Priamiquearxaltamaneres!
Et,sifatadeum, Etsilesdestinsdesdieux,
Eccemanusjuvenemintereaposttergarevinum simens sinotreerit
Pastoresmagnoadregemclamoretrahebant¹ nonfuissetlæva, n’avaitpasétéà-gauche(aveuglé),
impulerat ilnousavaitpoussés
Dardanidæ,quiseignotumvenientibusultro,
fœdareferro àravageraveclefer
Hocipsumutstrueret,TrojamqueaperiretAchivis, 60 latebrasArgolicas; lescachettesdes-Argiens;
Obtulerat;fidensanimi,atqueinutrumqueparatus, nuncquestares,Troja, etmaintenanttuserais-debout,Troie,
maneresque, ettusubsisterais,
Seuversaredolos,seucertæoccumberemorti.
arxaltaPriami. citadelleélevéedePriam.
UndiquevisendistudioTrojanajuventus Interea Cependant
Circumfusaruit,certantqueilluderecapto. eccepastoresDardanidæ voilàquedesbergersDardaniens
trahebantadregem traînaientversleroi
AccipenuncDanauminsidias,etcrimineabuno 65
magnoclamore àgrandscris
Disceomnes. juvenem unjeunehomme
Namqueutconeuinmedioturbatus,inermis revinummanus liéquantauxmains
postterga, derrièreledos,
Constitit,atqueoculisPhrygiaagminacircumexit:
quiultro quide-lui-même
seobtuleratignotum s’étaitprésentéinconnu
arrondidumonstreuneénormejaveline.Letraits’yfixeentremblant; venientibus, àeuxvenantdesoncôté,
utstruerethocipsum, afinqu’ildiosâtceci-même,
lamasseenestébranlée,etdesesprofondescavitéssortunlonggé-
aperiretqueTrojam etqu’ilouvrîtTroie
missement.Ah!silesdieuxnenousavaientpasétécontraires,sinos
Achivis; auxAchéens;
eritsn’avaientpasétéégarés,noussuivionscetexemple;leferàla fidensanimi, confiant(hardi)decœur,
main,nousbrisionsceténébreuxrepairedesGrecs;etmaintenant,ô atqueparatusinutrumque, etpréparéàl’unetàl’autre,
Troie,tuseraisencoredebout! palaissuperbe dePriamnoustever- seuversaredolos, soitàagiterdanssoneritdesruses,
seuoccumberemorticertæ. soitàsuccomberàunemortcertaine.
rionsencore!
Undique, Detoutepart,
Mais voici qu’au même instant des bergers phrygiens amènent au studiovisendi, parenviedevoir,
roi, avec de grands cris, les mains liées derrière le dos, un jeune juventusTrojanaruit lajeunessetroyenneseprécipite
homme, un inconnu qui de lui-même s’était offert à leur rencontre, circumfusa, répandue-autourdelui,
certantqueilludere etilsluttentàsejouer(ilssejouentàl’envi)
pour mieux couvrir sa ruse et ouvrir aux Grecs les portes d’Ilion :
capto. deluifait-prisonnier.
pleind’audaceetprêtàtout,soitàpoursuivrejusqu’auboutsonstra-
Accipenunc Reçois(entends)maintenant
tagème, soit à mourir s’il le fallait. Attirée par la curiosité, la jeu- insidiasDanaum, lesembûchesdesGrecs,
nesse troyenne accourt en foule de toutes parts, insultant à l’envi etabunocrimine etparunseulcrime(parlecrimed’unseul)
le prisonnier. Apprenez maintenant, ô reine, toute la fourberie des disceomnes. apprendsàlesconnaîtretous.
Namqueutconstitit Cardèsqu’ilsetint-debout
Grecs, et que le crime d’un seul vous les fasse connaître tous. Dès
Inmedioconeu, aumilieudesregards,
qu’il se voit seul et sans armes au milieu de cette multitude, il se
turbatus,inermis, troublé,sans-armes,
trouble,ils’arrête,etpromenantsesregardssurlesTroyensrassemblés: atquecircumexit etqu’ilaperçut-autourdelui
10 ÆNEIS. LIBERII. ÉNÉIDE. LIVRE2. 11
«Heu!quænunctellus,inquit, quæmeæquorapos- agminaPhrygia: lamultitudePhrygienne:
sunt 70 «Heu!inquit, «Hélas!dit-il,
quætellus,quææquora quelleterre,quellesmers
Accipere?autquidjammiseromihideniquerestat,
possuntnuncaccipereme? peuventàprésentrecevoirmoi?
CuinequeapudDanaosusquamlocus,etsuperipsi autquidrestatdeniquejam ouquereste-t-ilenfindésormais
Dardanidæinfensipœnascumsanguineposcunt?» mihimisero, àmoimalheureux,
cuinequelocus àquiniunlieuderetraite
Quogemituconversianimi,compressusetomnis
usquamapudDanaos, n’estquelquepartchezlesGrecs,
Impetus.Hortamurfariquosanguinecretus, 75 etsuper etenoutre
Quidveferat;memoret,quæsitfiduciacapto. Dardanidæipsiinfensi lesDardanienseux-mêmesirrités
poscuntpœnas demandentmonsupplice
Illehæc,depositatandemformidine,fatur:
cumsanguine?» avecmonsang?»
«Cunaequidemtibi,rex,fueritquodcumque,fatebor Quogemituanimiconversi, Parcetteplainteleseritsfurentchangés,
Vera,inquit;nequemeArgolicadegentenegabo: etomnisimpetus ettoutemportement
compressus. réprimé.
Hocprimum;nec,simiserumfortunaSinonem 80
Hortamurfari Nousl’exhortonsàdire
Finxit,vanumetiammendacemqueimprobafinget. quosanguinecretus, dequelsangilestissu,
Fandoaliquid¹,sifortetuaspervenitadaures quidveferat; oucequ’ilapporte(cequ’ilannonce)
memoret, qu’ilexpose,
BelidænomenPalamedis²etinclytafama
quæfiduciasit quelleconfiancepeutêtreaccordée
Gloria,quemfalsasubproditionePelasgi capto. àluiprisonnier.
Insontem,infandoindicio,quiabellavetabat, 85 Ille, Lui,
formidinedepositatandem, lacrainteétantdéposéeenfin,
Demisereneci;nunccassumluminelugent:
faturhæc: ditcesparoles:
«Rex,inquit, «Roi,dit-il,
equidemfatebortibi moiassurémentj’avoueraiàtoi
« Hélas! quelle terre à présent, quelles mers peuvent m’offrir cunavera, touteschosesvraies(toutelavérité),
unrefuge!Queleoirmereste-t-ilencore,àmoi,malheureux, quodcumquefuerit; quoiqu’ilendoiveêtre;
nequenegabo etjenenieraipas
quin’aiplusd’asilechezlesGrecsetquivoislesTroyensirrités
medegenteargolica: moiêtredelaraceargienne:
demander mon supplice! » Cette plainte change subitement la hocprimum; j’avouececid’abord;
diosition des erits et fait tomber leur colère. On l’exhorte à nec,sifortuna et,silafortune
finxitSinonemmiserum, afaitSinonmalheureux,
parler,àdiredequelsangilestné,cequ’ilaànousapprendre,et
improbafingetetiam lacruelleneleferapasdeplus
sinouspouvonscomptersurlafoid’uncaptif.Remisenfindesa vanummendacemque. fauxetmenteur.
premièrefrayeur,ilnousparleencestermes: Fandoaliquid, Endisantquelquechose,
siforte siparhasard
«Ôroi,s’écrie-t-il,quoiqu’ilpuissem’arriver,jedirailavérité
nomenPalamedisBelidæ lenomdePalamèdedescendantdeBélus
toutentière.Etd’abordjenevouscacheraipasquejesuisGrec.Si pervenitadtuasaures, estarrivéjusqu’àtesoreilles,
lafortunecruelleafaitSinonmalheureux,jamaisdumoinsellene etgloria et(ainsique)sagloire
inclytafama, fameuseparlarenommée,
leferaniimposteur,nitraître.Quelquerécitpeut-êtreauraporté
quemPelasgi luiquelesPélasges
jusqu’àvouslenomdePalamède,princeissudusangdeBélus,et demisereneciinsontem ontenvoyéàlamortinnocent
dontlarenomméeseplaîtàpublierlagloire.Faussementaccusé subproditionefalsa, sousprétexted’unetrahisonfausse,
indicioinfando, surunedénonciationindicible(infâme)
detrahison,viimeinnocented’unetrameperfide,lesGrecsle
quiavetabatbella; parcequ’ildéfendaitlaguerre;
livrèrentàlamortparcequ’ils’opposaitàlaguerre.Ilslepleurent nunclugent maintenantilspleurent
12 ÆNEIS. LIBERII. ÉNÉIDE. LIVRE2. 13
Illimecomitem,etconsanguinitatepropinquum, cassumlumine: luiprivédelalumière:
Pauperinarmapaterprimishucmisitabannis. paterpauper monpèrepauvre
misitmehuc envoyamoiici
Dumstabatregnoincolumis,regumquevigebat
inarma danslesarmes(àlaguerre)
Conciliis,etnosaliquodnomenquedecusque aprimisannis, dèslespremièresannéesdusiège,
Gessimus:invidiapostquampellacisUlyssei 90 comitemilli, commecompagnonpourlui,
etpropinquum étantaussisonprocheparent
(Haudignotaloquor)superisconcessitaboris,
consanguinitate. parlacommunauté-du-sang.
Adfliusvitamintenebrisluuquetrahebam, Dumstabatincolumis Tantqu’ilsetenaitsain-et-sauf
Etcasuminsontismecumindignabaramici. regno, danssonroyaume(sonautorité),
vigebatque etqu’ilavait-de-la-force
Nectacuidemens;etme,forssiquatulisset,
conciliisregum, danslesconseilsdesrois,
SipatriosunquamremeassemvioradArgos, 95 etnosgessimus nousaussinousavonsporté(eu)
Promisiultorem,etverbisodiaaeramovi. aliquodquenomen etquelquenom(unnom)
decusque: etquelquehonneur:
Hincmihiprimamalilabes;hincsemperUlysses
postquaminvidia aprèsqueparsuitedel’envie
Criminibusterrerenovis;hincargerevoces pellacisUlyssei duperfideUlysse
Invulgumambiguas,etquærereconsciusarma. (loquorhaudignota) (jeparledefaitsnonignorés)
concessit ilsefutretiré
Necrequievitenim,donecCalchante¹ministro.... 100
aborissuperis, desbordsd’en-haut(delaterre),
adfliustrahebamvitam affligéjetraînaismavie
maintenant qu’il n’est plus. Mon père, qui était pauvre et que intenebrisluuque, danslesténèbresetledeuil,
etindignabarmecum etjem’indignaisavecmoi(enmoimême)
les liens du sang attachaient à ce héros, m’envoya combattre
casuminsontisamici. delachutedemoninnocentami.
auprès de lui dès le commencement du siège. Tant que Pala- Nectacui Etjenemesuispastu
mède a conservé son haut rang dans l’empire, tant qu’il a eu demens; insenséquej’étais;
etpromisimeultorem, etjepromismoidevoirêtresonvengeur,
del’autoritédanslesconseilsdesrois,moi-mêmeaussij’aipu
siquaforstulisset, siquelquehasardm’enoffriraitl’occasion,
meflatterdequelquecréditetdequelquegloire;maisquandla siunquam sijamais
hainejalouseduperfideUlysse(jenedisrienquinesoitconnu) remeassemvior jepouvaisretourner-vainqueur
adArgospatrios, àArgosmapatrie,
l’eutprécipitésurlessombresbords,morneetchagrinjetraî- etverbis etparmesparoles
nai,dansledeuiletleslarmes,uneviemisérable,m’indignant moviodiaaera. j’excitaideshainesfarouches.
Hincmihi Delàpourmoi
en secret du coup qui frappait un ami innocent. Insensé! je
primalabes lapremièretache(lepremierconta)
ne sus pas me taire. Je jurai que si jamais la fortune m’en of- mali; dumal;
fraitl’occasion,sijamaisjerentraisvainqueurdansArgos,ma hincUlysses delà(dèslors)Ulysse
terreresemper commençaàm’effrayertoujours
patrie, je serais le vengeur de Palamède, et mes menaces allu-
criminibusnovis; pardesaccusationsnouvelles;
mèrentcontremoid’implacablesressentiments.Delàtousmes hinc dèslorsilcommença
malheurs.Depuiscetemps,Ulyssen’acessédemepoursuivre argereinvulgum àrépandredanslepublic
vocesambiguas, desparoleséquivoques,
d’atrocescalomnies,desemerdanslamultitudemillesoupçons
etconscius etayantconsciencedesoncrime
odieux;et,tourmentéparsaconscience,dechercherdesarmes quærerearma. àchercherdesarmescontremoi.
contremoi.Enfin,sahainen’eutpointdereposjusqu’àceque, Necenimrequievit. Eteneffetilnesereposapas,
donec jusqu’àceque [Calchas)...
par le ministère de Calchas.... Mais pourquoi prolonger ces Calchanteministro.... Calchasétantministre(parleministèrede
14 ÆNEIS. LIBERII. ÉNÉIDE. LIVRE2. 15
Sedquidegohæcautemnequiquamingratarevolvo? Sedautemquid Maispourquoi
Quidvemoror?SiomnesunoordinehabetisAchivos, revolvoegonequiquam déroulé-je(raconté-je)inutilement
hæcingrata? ceshistoiresdésagréablesàentendre?
Idqueaudiresatest;jamdudumsumitepœnas:
Quidvemoror? Oupourquoitardé-je?
HocIthacusvelit,etmagnomercenturAtridæ.» Sihabetisunoordine Sivousavez(placez)surunseulrang
Tumveroardemusscitarietquærerecausas, 105 omnesAchivos, touslesAchéens,
estquesat etsic’estassezpourvous
IgnariscelerumtantorumartisquePelasgæ.
audireid, d’entendrecela(quejesuisGrec),
Prosequiturpavitans,etfiopeorefatur: jamdudum depuislongtemps(auplustôt)
«SæpefugamDanaiTrojacupiererelia sumitepœnas: prenez(exécutez)lechâtiment:
Ithacusvelithoc, l’Ithacienvoudraitcela(monsupplice)
Moliri,etlongofessidiscederebello:
etAtridæ etlesAtrides
Fecissentqueutinam!Sæpeillosaeraponti 110 mercenturmagno.» l’achèteraientd’ungrandprix.»
Interclusithiems,etterruitAustereuntes. Tumveroardemus Maisalorsnousbrûlons
scitari d’interroger
Præcipue,quumjamhictrabibuscontextusacernis
etquærerecausas, etderechercherlescausesdesafuite,
Staretequus,totosonueruntætherenimbi ignari ignorants(n’ayantpasd’idée)
SuensiEurypylumscitatumoraculaPhœbi tantorumscelerum desigrandesscélératesses
artisquePelasgæ. etdel’artificedes-Pélasges.
Mittimus;isqueadytishæctristiadiareportat: 115
Prosequiturpavitans, Ilpoursuittremblant,
«Sanguineplacastisventosetvirginecæsa, etfaturpeorefio: etilparleavecuncœurdéguisé:
«QuumprimumIliacas,Danai,venistisadoras; «SæpeDanai «SouventlesGrecs
cupieremolirifugam, ontdésiréd’exécuterunefuite,
Trojarelia, Troieétantabandonnée,
récitsquipeut-êtrevousimportunent?Pourquoiretardervotreven- etdiscedere, etdeseretirer,
geance?SitouslesGrecssontlesmêmesàvosyeux,s’ilvoussuffitde fessilongobello: fatiguésd’unelongueguerre:
utinamquefecissent! etplût-aux-dieuxqu’ilsl’eussentfait!
savoirquejesuisGrec,punissez-moi.Ulyssenedésirerientant,etles
Sæpehiemsaeraponti Souventlatempêterigoureusedelamer
Atridesmettraientunsihautprixàmonsupplice!»
interclusit, enferma(arrêta),
Cesmotsenflammentnotrecuriosité;nousbrûlonsdeconnaîtreles etAusterterruit etl’Austereffraya
causesdesafuite,ignorant,hélas!jusqu’oùpeutallerlascélératesseet illoseuntes. euxquis’enallaient.
Præcipue, Principalement,
laperfidied’unGrec.Alors,d’unevoixtremblante,ilreprendsonrécit
quumjamhicequus lorsquedéjàcecheval
menteur:
contextustrabibusacernis tissé(construit)depoutresd’-érable
«SouventlesGrecs,rebutésparunesilongueguerre,ontvoulufuir staret, setenait-debout,
deceslieux,abandonnerTroieetretournerdansleurpatrie.Plûtaux nimbisonuerunt lesnuagesretentirent
dieuxqu’ilsl’eussentfait!Maistantôtlatempêteleurfermalesmers, ætheretoto. dansl’éthertout-entier.
Suensi En-suens
tantôtl’Austerimpétueuxlesmenaçaàleurdépart;depuissurtoutque
mittimusEurypylum nousenvoyonsEurypyle
cecheval,formédeboisd’érable,estlàdebout,centfoislesnuesreten-
scitatumoraculaPhœbi; interrogerl’oracledePhébus;
tirent des éclats du tonnerre. Incertains du sens de ce prodige, nous isquereportatadytis etcelui-cirapportedusanuaire
envoyonsEurypyleconsulterl’oracled’Apollon.Eurypylerapportadu hæctristiadia; cestristesparoles:
sanuairecesdésolantesparoles:«Cefutparlesang,cefutparlesa- «Placastisventos «Vousavezapaisélesvents
«sanguineetvirginecæsa, «pardusangetparunejeune-filleégorgée,
crificed’uneviergequevousapaisâteslesvents,ôGrecs,quandvous
«quumprimum, «lorsquepour-la-première-fois,
vîntespourlapremièrefoischercherlesrivagesd’Ilion:c’estparlesang
«Danai, «descendants-de-Danaüs,
quevousobtiendrez «venistisadorasIliacas; «vousêtesvenusauxbordsd’Ilion;
16 ÆNEIS. LIBERII. ÉNÉIDE. LIVRE2. 17
«Sanguinequærendireditus,animaquelitandum «sanguinereditus «c’estpardusangqueleretour
«Argolica.»Vulgiquævoxutvenitadaures, «quærendi, «està-rechercher(peutêtreobtenu),
«litandumque «etil-faut-faire-un-sacrifice
Obstupuereanimi,gelidusqueperimacucurrit 120
«animaArgolica.» «avecuneâmeArgienne.»
Ossatremor,cuifataparent,quemposcatApollo. Utquævoxvenit Dèsquecetteparolefutarrivée
HicIthacusvatemmagnoCalchantatumultu adauresvulgi, auxoreillesdelamultitude,
animiobstupuere, leseritsfurentfrappés-de-stupeur,
Protrahitinmedios;quæsinteanuminaDivum
tremorquegeliduscucurrit etuntremblementglacialcourut
Flagitat.Etmihijammulticrudelecanebant perimaossa, dansl’intérieurdesos(desmembres),
Artificisscelus,ettacitiventuravidebant. 125 cui lesGrecssedemandantàqui
fataparent, lesdestinspréparaientlamort,
Bisquinossiletilledies,teusquerecusat
quemposcatApollo. quidemandaitApollon.
Proderevocesuaquemquam,autopponeremorti. HicIthacusmagnotumultu Ici(alors)l’Ithacienavecungrandbruit
VixtandemmagnisIthaciclamoribusaus, protrahitinmedios entraîneaumilieudesGrecs
vatemCalchanta; ledevinCalchas;
Compositorumpitvocem,etmedestinataræ.
flagitat illuidemande-avec-instance
Assensereomnes,et,quæsibiquisquetimebat, 130 quæsinteanuminadivum. quellessontcesvolontésdesdieux.
Uniusinmiseriexitiumconversatulere. Etmultijam Etbeaucoupdéjà
canebantmihi prédisaientàmoi
Jamquediesinfandaaderat:mihisacraparari,
sceluscrudeleartificis, lecrimecrueldel’artificieuxUlysse,
Etsalsæfruges,etcircumtemporavittæ. ettaciti etsetaisant
videbantventura. voyaientcequiarriverait.
Illesilet Lui(Calchas)garde-le-silence
votre retour : sacrifiez un Grec. » À peine cette fatale sen-
bisquinosdies, pendantdeuxfoiscinqjours,
tence est-elle arrivée aux oreilles de la multitude, la ter- teusquerecusat etcouvert(dissimulant)ilrefuse
proderequemquam d’indiquerquelqu’un
reurs’emparedetousleserits,glacetouslescœurs.Quel
suavoce, desavoix,
est celui que les destins ont marqué? Quelle est la vic- autopponeremorti. ou(et)d’exposerquelqu’unàlamort.
Vixtandem Avec-peineenfin
time que demande Apollon? Alors le roi d’Ithaque en-
ausmagnisclamoribus pousséparlesgrandesclameurs
traîne à grand cris le devin Calchas au milieu de la foule Ithaci, del’Ithacien,
etlesommed’expliquerlavolontédesdieux.Déjàplusieurs rumpitvocem illaisse-échappersavoix
composito, d’après-une-conventionfaiteavecUlysse,
m’annonçaient le cruel artifice de mon ennemi, et, silen- etdestinatmearæ. etdésignemoipourl’autel.
cieux, pressentaient mon triste sort. Dix jours entiers Cal- Omnesassensere, Tousconsentirent,
etquæquisque etlesmalheursquechacun
chas se tait, et, par une feinte pitié, refuse de nommer le
timebatsibi, craignaitpoursoi,
malheureux qu’attend la mort. Enfin, cédant comme à re- tulere illessupportèrentsanspeine
conversa tournés(détournés)
gretauxinstancesd’Ulysse,ilromptlesilence,et,d’accord
inexitiumuniusmiseri. verslaperted’unseulmalheureux.
aveclui,medévoueauxautels.Tousapplaudirent,etlecoup Jamquediesinfanda Etdéjàlejourindicible(affreux)
aderat: étaitarrivé:
que chacun redoutait pour soi-même, on le vit avec joie
sacra lescérémoniessacrées
tomber sur la tête d’un seul infortuné. Déjà le jour fatal pararimihi, être(étaient)préparéespourmoi,
était arrivé : tout était prêt pour le sacrifice, et la farine, etfrugessalsæ, etlesfruitsdelaterre(lafarine)salés,
etvittæcircumtempora. etlesbandelettesautourdemestempes.
et le sel, et les bandelettes qui devaient ceindre mon front. Meeripuileto, Jem’arrachaiàlamort,
Description:Promisi ultorem, et verbis odia aera movi. Hinc mihi prima mali labes ; hinc
semper .. Ne recipi portis aut duci in mœnia possit,. Neu populum antiqua sub