Table Of ContentMaria Podraza-Kwiatkowska
L i t e r a t u r a
M ło d e j Polski
Wydawnictwo Naukowe PWN
/
y1
BIBLIOTEKA UNIWERSYTECKA KUL
1000138168
Literatura Młodej Polski
Instytut Badań Literackich
Polskiej Akademii Nauk
DZIEJE LITERATURY POLSKIEJ
Synteza uniwersytecka
pod redakcją Jerzego Ziomka
Maria Podraza-Kwiatkowska
L ite r a tu r a
M łodej Polski
Warszawa 2000
Okładkę i karty tytułowe projektował
Marek Zalejski
Noty biograficzne
Wskazówki bibliograficzne opracował
Jarosław Włodarczyk
Indeks
Zenobia Mieczkowska
Redaktor tomu
Zenobia Mieczkowska
Redaktor techniczny
Stanisława Rzepkowska
Copyright (!)
b> Wydawnictwo Naukowe PWN Sp. z o.o.
Warszawa 1992
ISBN 83-01-12278-1
Wydawnictwo Naukowe PWN SA
00-251 Warszawa, ul. Miodowa 10
tel.: (0-22) 695-43-21
faks: (0-22) 826-71-63
e-mail: [email protected]
http://www.pwn.com.pl
Rozdział pierwszy
Wprowadzenie do epoki
literackiej:
Młoda Polska
Tak się złożyło, że literaturze polskiej przełomu XIX/XX w
udało się uzyskać nazwę, która — określając epokę literacką —
omija wyjątkową mnogość kierunków literackich, Nie wszędzie
tak się stało: Niemcy na przykład lub Włosi do dziś nie mogą się
na taką nadrzędną nazwę zdecydować.
„Młoda Polska” — bo oczywiście o tę nazwę chodzi —
używana była w latach dziewięćdziesiątych kilkakrotnie, w różnych
kontekstach. Jednakże dopiero krakowskie czasopismo „Życie’
nadało jej odpowiedni walor i przyczyniło się do skonkretyzowanie
jej znaczenia. Właśnie w „Życiu” ukazał się w roku 1898 cykl
artykułów Artura Górskiego, pod pseudonimem Quasimodó.
zatytułowany Młoda Polska.
f Nazwą „Młoda Polska” ohejrnnjemy nhećnie epokę jiteraeką
między 1890 a 1918 rokiem. Są to daty umowne, przyjęte już
w tradycji historycznoliterackiej, łatwe do zapamiętania, tlffl
oczywiście mogą być przedmiotem dyskusji. Zakładając Bowiem
rok 1890 jako datę początkową (około tego roku pojawiają się
pierwsze młodopolskie tomiki poetyckie), odcinamy tak ważne
wydarzenie wcześniejsze, jak ukazywanie się od roku 188"
warszawskiego „Życia”. Przedłużenie natomiast okresu Młodej
Polski aż po rok 1918 — rok przełomowy nie tylko dla literatu
ry — powoduje włączenie twórczości wojennej, niewiele już
mającej wspólnego z właściwą literaturą młodopolską.
Na epokę Młodej Polski przypada szczególnie liczna inwazji
rozmaitych -izmów. Ówczesne ich wyliczenia dochodziły do liczb)
osiemnastu. Dziś skłonni jesteśmy mówić o kilku. Dwa z nicł
stanowią konkurencję dla „Młodej Polski” jako określenia całe
I / Wprowadzenie do epoki
epoki, choć naprawdę zwracają uwagę na jej dwie — wyraźnie
przeciwstawne —cechy. Są to: „modernizm” i „neoromantyzm”.
„Modernizm” jest nazwą na tyle ogólnikową, że używany bywa
wymiennie z nazwą „Młoda Polska" (Kazimierz Wyka zapropo
nował nazwę „modernizm” dla wczesnej fazy Młodej Polski, do
roku 1900). W tamtym okresie (funkcjonowała wówczas również
polska nazwa: „nowa sztuka”) podkreślał „modernizm” to
wszystko, co było w ówczesnym pojęciu nowe, i to zarówno
w sferze światopoglądowej jak i w sferze realizacji artystycznej.
„Neoromantyzm” natomiast umieszczał nowy ruch w określonej
tradycji historycznoliterackiej. Użyty wcześniej przez Wilhelma
Feldmana i Edwarda Porębowicza, do rangi nazwy całej epoki
został podniesiony przez Juliana Krzyżanowskiego w jego książce
Neoromantyzm polski.
Pozostałe -izmy: „dekadentyzm”, „symbolizm”, „impresjonizm”
i —! wprowadzony jako nazwa później — „ekspresjonizm”, nie
pretendują do roli nadrzędnej. W tamtej epoce funkcjonowały
często — zwłaszcza „dekadentyzm” i „symbolizm” — wymiennie;
dziś próbujemy je ściśle rozgraniczyć. Jako konkretne kierunki
literackie współtworzące literaturę Młodej Polski będą one przed
miotem dokładniejszego omówienia w dalszych partiach niniejszej
książki. Tam też, w miarę potrzeby, pojawią się inne -izmy, np.
„klasycyzm” i „franciszkanizm”.
Z wielu nazw warto jeszcze zapamiętać dwie. Pierwsza z nich,
nieporównanie ważniejsza, to „secesja”; utrwalona przez książkę
Mieczysława Wallisa obejmuje zwłaszcza zjawiska z zakresu
architektury i sztuki użytkowej. Istniały próby przeniesienia tego
terminu na teren literatury. Druga, „fin óc siecle” („koniec
wieku”), używana bywa coraz rzadziej, głównie jako określenie
łatwo uchwytnych, zewnętrznych cech epoki, związanych z oby
czajem i modą.
Wszystkie podstawowe młodopolskie -izmy (najmniej jednak
„neoromantyzm”) łączą literaturę epoki Młodej Polski z literaturą
Europy. Był to bowiem okres, w którym istniała już szybka
informacja literacka, stosunkowo prędko ukazywały się odpowied
nie przekłady, wreszcie — oprócz słowa drukowanego działała
osobista wymiana poglądów dzięki znajomościom czy przyjaź
niom: Antoni Lange bywał na słynnych „wtorkach” Stefana
Mallarmego, Wacław Rolicz-Lieder zaprzyjaźnił się z niemieckim
poetą Stefanem Georgem, Miriam-Przesmycki z czeskim pisarzem
Juliuszem Zeyerem itp. Nawiązywaniu tych kontaktów sprzyjały
Poszukiwanie nowych wartości 7
centra literacko-artystyczne: Wiedeń, Berlin, Monachium, z Pary
żem na czele. Owe centra stanowiły czynnik scalający Europę pod
względem kulturalnym. Dążność do integracji kulturowej, a także
chęć odnowienia starzejącej się kultury europejskiej, powoduje
poszerzenie jej o elementy innych kultur. Nowych bodźców
dostarcza np. sztuka japońska, spopularyzowana przez Edmonda
Goncourt (u nas jej entuzjastą był zwłaszcza Feliks Jasieński
zwany Manggha), oraz — odkrywana dzięki etnografom —
sztuka prymitywna. W dziedzinie myśli fliozoficzno-religijnej
zaznacza się wpływ Indii. Pojawiają się koncepcje synkretyzmu
kulturowego m.in. w dziedzinie religii (Władimir Sołowjow,
Wiaczesław Iwanow, Tadeusz Zieliński, Tadeusz Miciński).
W poszukiwaniu nowych wartości odkrywa się m.in. walory
kultury ludowej. Tu jednak tkwi zalążek tendencji przeciwstaw
nych w stosunku do integracji kulturowej: pojawia się hasło
„rodzimości”, idealizacji ludu jako podstawy narodu, elementy
zatem różniące, a nie scalające. W rezultacie działania tych
różnorakich tendencji jedną I licznych opozycji w epoce Młodej
Polski stanowi taka opozycja, której skrajne człony to ideał
kultury europejskiej z jednej, ideał kultury rodzimo-słowiańskiej
z drugiej strony. Na tę opozycję nakłada się inna, o wiele
ważniejsza, uwarunkowana szczególną sytuacją kraju, który —
dążąc do uczestniczenia w ogólnoeuropejskim ruchu kulturo
wym — ma jednocześnie bardzo trudne problemy polityczne.
Jest to mianowicie — z jednej strony — wzorzec literatury
otwartej na zagadnienia ogólnoludzkie, pilnie śledzącej zmiany
zachodzące w sztuce całej Europy i czynnie w tych zmianach
uczestniczącej. Z drugiej strony — literatura, jakbyśmy to dziś
określili, „zaangażowana”, podporządkowana ideałom niepod
ległości, na plan pierwszy wysuwająca sprawy swojego kraju.
Najlepsi pisarze Młodej Polski zwykle łączyli obydwa te wzorce:
podejmowali zatem tematykę narodu pozbawionego wolności, ale
jednocześnie starali się utrzymać poziom polskiej literatury na
równi z innymi, szczęśliwszymi politycznie narodami, nie stroniąc
od nowych, odważnych idei i nowatorskich eksperymentów.
Koniec wieku XIX, belle epoąue, to okres stosunkowo dłu
giego pokoju w Europie, zatem także okres stabilizacji. Sta
bilizacji jednak w dużej mierze pozornej, pewne bowiem zjawiska
polityczno-społeczne kryją w sobie zarodki przyszłych konfli
któw; np. rozwój kolonializmu czy wzrastający w niektórych
I Wprowadzenie do epoki
krajach militaryzm. Umacnia się także — zagrażający kapi
talizmowi — ruch robotniczy: w roku 1889 utworzona została
w Paryżu II Międzynarodówka. Wzmożoną działalność ter
rorystyczną, znaczoną zabójstwami kilku panujących, prowadzą
anarchiści. Anarchizm zagraża instytucji państwa. Podobnie
jak syndykalizm, który główną rolę przyznaje związkom za
wodowym, rozporządzającym ważną bronią: strajkiem gene
ralnym (od r. 1907 ideologiem syndykalizmu jest francuski filozof
społeczny Georges Sorel).
Owa pozorność szczególnie wyraźnie występuje na ziemiach
polskich. Brak wprawdzie w tych latach wielkich, tragicznych
wydarzeń ogólnopolskich, jakimi były powstania; poszczególne
jednak roczniki młodzieży miały własne „przeżycia pokoleniowe”,
takie, które kończyły się nierzadko usunięciem z uczelni, procesa
mi, wyrokami sądowymi, zsyłką. Były to niemal ciągłe manifestacje
w Warszawie, m.in. „apuchtinada” w roku 1883 (usunięto wtedy
Z uniwersytetu Antoniego Langego), w roku 1894 — „kilińsz-
czyzna”, w roku 1897 — „ziłowszczyzna” (w związku z fundacją
pomnika Murawiewa-Wieszatiela w Wilnie), w 1898 nastąpiły
represje i aresztowania w studenckim Kole Oświaty Ludowej,
w 1899, strajk młodzieży akademickiej itd. W Krakowie odbył się
w roku 1891 proces grupy „Ognisko”, w którym na ławie
oskarżonych zasiedli m.in. Franciszek Nowicki, Artur Górski
i Wilhelm Feldman. W zaborze pruskim ponawiają się strajki
szkolne począwszy od roku 1901, kiedy to miał miejsce wiec
protestacyjny i strajk we Wrześni z powodu represji za opór dzieci
przeciwko nauce religii po niemiecku. W roku 1895 obowiązywała
w całym kraju żałoba narodowa w związku ze stuleciem niewoli.
Do rangi manifestacji narodowych urastały pogrzeby na Skałce,
a także rocznice narodowe; zwłaszcza 500 rocznica bitwy pod
Grunwaldem była obchodzona w Krakowie niezwykle uroczyście.
Częste były indywidualne zatargi z władzą szkolną na tle politycz
nym: za wygłoszenie patriotycznego odczytu z okazji setnej
rocznicy powstania kościuszkowskiego został wydalony z gim
nazjum w Tarnowie Jan August Kisielewski. Studenci usunięci
z uniwersytetu warszawskiego mącili o wiele spokojniejszą — bo
też o wiele łagodniejszy był tu zaborca — atmosferę w Galicji.
Tego rodzaju bezpośrednim przeżyciom twórców towarzyszyły
inne wydarzenia społeczno-polityczne: powstawanie Stronnictw
i partii,,częściowo tajnych, częściowo zalegalizowanych. Przypo-
mnijmy kilka najważniejszych dat: w roku 1892 powstała Polska
