Leksykon idei wędrownych na słowiańskich Bałkanach : XVIII-XXI wiek. T. 2, Historia, ewolucja, rewolucja

2018·2.4 MB·Polish

by  Dorota Gil

SERIA
IDEE WĘDROWNE NA SŁOWIAŃSKICH BAŁKANACH 2
LEKSYKON
IDEI WĘDROWNYCH
NA SŁOWIAŃSKICH BAŁKANACH
XVIII–XXI WIEK
HISTORIA EWOLUCJA REWOLUCJA
Instytut Slawistyki Polskiej Akademii Nauk

IDEI WĘDROWNYCH
LNA ESŁOWKIAŃSSKYICH KBAŁOKANANCH
XVIII–XXI WIEK
SERIA WYDAWNICZA
IDEE WĘDROWNE NA SŁOWIAŃSKICH BAŁKANACH 2
REDAKTOR SERII
Grażyna Szwat-Gyłybowa (Instytut Slawistyki Polskiej Akademii Nauk, Warszawa)
RADA NAUKOWA SERII WYDAWNICZEJ
Nikołaj Aretow (Институт за литература БАН, София)
Natka Badurina (Università degli Studi di Udine)
Renata Jambrešić Kirin (Institut za etnologiju i folkloristiku, Zagreb)
Magdalena Koch (Instytut Filologii Słowiańskiej UAM, Poznań)
AUTORZY TOMU 2
Dorota Gil
Agata Jawoszek
Celina Juda
Damian Kubik
Lech Miodyński
Katarzyna Sudnik
Jasmina Šuler-Galos
Grażyna Szwat-Gyłybowa
Ewa Wróblewska-Trochimiuk
oraz
Nina Dimitrowa
Paulina Dominik
Wangelis Karamanolakis
Eftimios Nikolaidis
Aleksandra Sfoini
George Vlahakis
IDEI WĘDROWNYCH
LNA ESŁOWKIAŃSSKYICH KBAŁOKANANCH
XVIII–XXI WIEK
• •
HISTORIA EWOLUCJA REWOLUCJA
Pod redakcją
Grażyny Szwat-Gyłybowej
we współpracy
z Dorotą Gil i Lechem Miodyńskim
TOM 2
Warszawa 2018
Instytut Slawistyki Polskiej Akademii Nauk
Recenzje wydawnicze
prof. dr hab. Bogusław Zieliński, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, Poznań
dr hab. Patrycjusz Pająk, prof. UW, Uniwersytet Warszawski, Warszawa
Publikacja powstała w ramach projektu badawczego pt. „Idee wędrowne
na słowiańskich Bałkanach (XVIII–XX w.)”, sfinansowanego ze środków
Narodowego Centrum Nauki (nr projektu 2014/13/B/HS2/01057).
Redakcja merytoryczna
Grażyna Szwat-Gyłybowa (Bułgaria, Macedonia oraz całość),
Dorota Gil (BiH, Czarnogóra, Serbia), Lech Miodyński (Chorwacja, Słowenia)
Tłumaczenia
Krzysztof Usakiewicz
Okładka i layout serii
Barbara Grunwald-Hajdasz
Redakcja
Joanna Pomorska
Korekta
Dorota Muszyńska-Wolny
Skład i łamanie
Andrzej Cedro
Copyright © by Grażyna Szwat-Gyłybowa, Dorota Gil,
Lech Miodyński & the respective authors
This is an Open Access book distributed under the terms of the Creative Commons
Attribution 3.0 PL License (creativecommons.org/licenses/by/3.0/pl/),
which permits redistribution, commercial and noncommercial,
provided that the book is properly cited.
ISBN 978-83-64031-86-1 [e-book]
ISSN 2545-1774 (Idee Wędrowne na Słowiańskich Bałkanach)
Instytut Slawistyki Polskiej Akademii Nauk
ul. Bartoszewicza 1b/17, 00-337 Warszawa
tel. [phone]
[email protected]; www.ispan.waw.pl
SPIS TREŚCI
Historia 6
Bośnia i Hercegowina 7 – Bułgaria 14 – Chorwacja 27 – Czarnogóra 39 –
Macedonia 49 – Serbia 63 – Słowenia 73
Ewolucja 82
Bośnia i Hercegowina 83 – Bułgaria i Macedonia 90 – Chorwacja 98 –
Serbia i Czarnogóra 109 – Słowenia 119
Rewolucja 127
Bośnia i Hercegowina 128 – Bułgaria 135 – Chorwacja 149 – Czarnogóra 159 –
Macedonia 170 – Serbia 177 – Słowenia 187
Aneks. Anamneza 197
Historia 198
Ewolucja 210
Rewolucja 219
Abstract
th st
Lexicon of Migrating Ideas in the Slavic Balkans (18 –21 c.).
Vol. 2: History, Evolution, and Revolution 229
HISTORIA
HISTORIA
(Bośnia i Hercegowina)
historija povijest
W Bośni i Hercegowinie (dalej: BiH) świadoma refleksja nad ideą historii (bośn.
, ) i jej znaczeniem dla kształtowania się nowoczesnego naro-
du i jego tożsamości pojawia się stosunkowo późno, bo dopiero w XIX wieku.
Rozumienie historii jako elementu narodowej i kulturowej tożsamości pierwsi
w BiH pielęgnowali bośniaccy franciszkanie z prowincji Srebrna Bośnia (Bosna
Argentina). W XVIII wieku tematyka historyczna wciąż jeszcze zajmowała
marginalne miejsce w ich dorobku piśmienniczym, tworzona przez nich litera-
tura miała bowiem najczęściej charakter religijno-dydaktyEczpnityo. mPoes tvueltauts otaptiusam-
npriao vhinisctioarei ib BosiHni,e bnęsidsą cPergeog lwedó swtacrziansa e bloesmaennsktee mpr wovainlkcii joe autonomię prowincji,
pierwszy podniósł fra Filip Lastrić (1700–1783), autor
( ,1756). Przez pryzmat
dziejów swojego zakonu w BiH zaprezentował kluczowe wydarzenia z per-
spektywy wewnętrznego obserwatora, zwykłego obywatela. Punkt widzenia
Lastricia był na tyle cieIklyarwicyu, mż es ajcerguom o pracowanie, bez żadnych poprawek,
zostało włączone do wielkiej księgi historycznej włoskiego jezuity Daniele
Farlatiego (1690–1773) ,wydanej w 1751 roku. Lastrić ukształ-
tował zatem na długie dziesięciolecia franciszkański model pisarstwa histo-
rycznego, na który składały się: ogląd historii z perspektywy prostego czło-
wieka, liczne opisy codzienności i spraw na pozljóert onpieisisitotnych, żywa narracja
z wyraźnie powieściowymi aspiracjami. W XVIII wieku w podobnej estetyce
i poetyce powstawały także kroniki (bośn. ) innych zakonników:
fra Bone Benicia, fra Nikoli Lašvanina i fra Marijana Bogdanovicia, prezentują-
ce w sposób podobny jak u Lastricia, czyli przystępny dla niewykształconego
odbiorcy, dzieje BiH przez pryzmat historii poszczególnych zakonów francisz-
kańskich. Ukonstytuowało się tak przekonanie, obecne w bośniackiej kulturze
do dzisiaj, o nierozeUrwnualtnayrnmja „ zzeromślnjaięciu się” franciszkanów z dziejami BiH
i ich znaczącej roli jako strażników pamięci bośniackiego dziedzictwa kulturo-
wego (I. Lovrenović, , 1989). Na charakter franciszkańskiego
piśmiennictwa historycznego w XIX wieku wpływ miały idee narodowowyzwo-
leńcze oraz idee związane z odrodzeniem narodowym [→ odrodzenie narodowe
(Bośnia i Hercegowina)]. Przedstawicielami tego nurtu byli ojcowie Martin Nedić,
Marijan Šunjić, Petar Bakula, Antun Knežević i uważani za najwybitniejszych:
Leksykon idei wędrownych na słowiańskich Bałkanach XVIII–XXI wiek
8
Ivan Franjo Jukić (1818–1857) i Grga Martić (1822–1905). Jukić przeszedł do
historii jako zaangażowany politycznie dzi.a łacz oświeceniowy, historyk, etno-
graf, geograf i redaktor pierwszego bośniacko-hercegowińskiego czasopisma
„Bosanski prijatelj” (1850, 1851 i 1861) Choć tematy historyczne, przede
wszystkim z okresu Królestwa Bośni, będącego w okresie bośniackiego odro-
dzenia narodowego powracającZyemm lmjooptisy wi peomvi ujetsrtanciocan eBj opsonteę gi, wolności i nie-
zależności, pojawiają się w wielu jego tekstach, to traktatem niemal w całości
poświęconym historii BiH jest (wydany w 1851
roku w Zagrzebiu pod pseudonimem Slavoljub Bošnjak i zadedykowZaenmyl jpoprzisyu-
wódcy chorwackich ilirŽyesljteó wi m Lojulbdee kvritisotwjain Gaahj ouw Bio).s Inni tie Hreesrucejągcoev iwnyidaje się po-
dejście Jukicia do historii jako „nauczycielki życia”. W dołączonej do
niewielkiej broszurce w 28 punk-
tach przedstawił postulaty poprawy warunków życia ludności chrześcijańskiej
w BiH. Każdy punkt odnosił się do wydarzeń z historii Bośni i zaprezentowany
został według prostego, czytelnego schematu: opis wydarzenia, omówienie
płynących z niego wniosków i postulat, jak uniknąć podobnej klęski lub po-
wtórzyć historycznyO ssuvketcneisc.i Zapamćenja
W podobny sposób historię postrzegał fra Grga Martić (1822–1905), autor
poematu epickiego (1883) i pamiętników (1829–1878,
wyd pośm. 1906), choć w jego przypadku dodatkowo pojawia się (typowa dla
literatury okresu odrodzenia narodowego) gloryfikacja dziejów BiH, zwłaszcza
z czasów przedosmańskich.
Bośniaccy muzułmanie świadomość wagi i znaczenia własnej historii do-
strzegają po raz pierwszy w okresie tzw. boszniackiego odrodzenia narodo-
wego, które przypada na drugą dekadę austro-węgierskiego panowania w BiH
(1889–1899), drugi raz historia stanie się ważnym tematem w okresie tzw.
trzeciego odrodzenia narodowego Boszniaków, czyli w latach 90., tuż po rozpa-
dzie Jugosławii (→ odrodzenie narodowe). O ile tłem pierwszego odrodzenia
narodowego Boszniaków były przemiany cywilizacyjno-kulturowe związane
z przejściem kraju spod panowania imperium osmańskiego do monarchii Habs-
burgów, o tyle tzw. trzeciemu odrodzeniu towarzyszyły dramatyczne wydarze-
nia wojenne z początku lat 90. XX wieku, łącznie z doświadczeniem ludobój-
stwa i wypędzeń . Podczas pierwszego kulturalno-politycznego przebudzenia
Boszniaków historia narodowa, a właściwie potrzeba jej poznawania i zacho-
wania pamięci okluczowych, a nieznanych postaciach i wydarzeniach, funk-
cjonowała jako postulat i zadanie do wykonania w procesie kształtowania się
nowoczesnego narodu boszniackiego i świadomości tożsamościowej Bosznia-
ków. Autorem pierwszego współczesnego opracowania dotyczącego historii
Bośni, które aż do lat 60. XX wieku funkcjonowało jako „encyklopedia” historii
Boszniaków, był Savfet-beg Bašagić (1870–1930), autor kilkunastu publikacji
na temat dziedzictwa kulturowego Boszniaków, a od 19o0d0 z awnraatza z zEadnhaetmem
Mulabdiciem i OsmaKnreamtk Na uurpiu Htaa duž ipcrioemšlo cszt łBoonsenke r ie Hdaekrccejig cozvaisnoepisma „Behar”.
Bašagić, który sam o sobie pisał, że nie jest historykiem ( ‘rze-
miosło’), w książce (1910) chciał