kurtubî ve fıkhî tefs r

551 Pages·2008·3.63 MB·Turkish

T.C.
ULUDAĞ ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
TEMEL İSLÂM BİLİMLERİ ANABİLİM DALI
TEFSİR BİLİM DALI

KURTUBÎ VE FIKHÎ TEFSİRİ

(DOKTORA TEZİ)

Abdullah BAYRAM

DANIŞMAN
Prof. Dr. İBRAHİM ÇELİK

BURSA 2008
TEZ ONAY SAYFASI
T.C.
ULUDAĞ ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ MÜDÜRLÜĞÜNE

....................................................................................................................Anabilim Dalı,
.............................................................. Bilim Dalı’nda ................................................................
..........................................................................’nın hazırladığı “...................................................
.................................................................................” konulu Doktora ile ilgili tez savunma
sınavı, ........./ ........./ 2007 günü, ............... - ................ saatleri arasında yapılmış, sorulan
sorulara alınan cevaplar sonunda adayın tezinin ............................ olduğuna
............................................... ile karar verilmiştir.

Üye Üye
(Tez Danışmanı ve Sınav Komisyonu Başkanı) Akademik Ünvanı, Adı Soyadı, Üniversitesi
Akademik Ünvanı, Adı Soyadı, Üniversitesi

Üye Üye
Akademik Ünvanı, Adı Soyadı, Üniversitesi Akademik Ünvanı, Adı Soyadı, Üniversitesi

Üye
Akademik Ünvanı, Adı Soyadı, Üniversitesi ........./ ........./ 2008
ii
ÖZET

Yazar : Abdullah BAYRAM
Üniversite : Uludağ Üniversitesi
Anabilim Dalı : Temel İslâm Bilimleri
Bilim Dalı : Tefsir
Tezin Niteliği : Doktora
Sayfa Sayısı : xvi + 535
Mezuniyet Tarihi :
Tez Danışmanı : Prof. Dr. İbrahim ÇELİK

KURTUBÎ VE FIKHÎ TEFSİRİ

Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed el-Kurtubî, Endülüs’ün Kurtuba şehrinde
doğmuştur.
Doğu İslâm dünyasının Moğol, Endülüs’ün ise haçlı istilâsı sonucu kesin olarak elden
çıktığı ve İslâm dünyasının sürekli haçlı seferlerine maruz kaldığı VII./XIII. Asırda Mısır, hem
doğudan ve hem de batıdan, ülkelerini terketmek zorunda kalan pek çok âlimin sığındığı yer
olmuş ve Kahire ve Dımaşk, İslâm dünyasının en önemli iki ilim merkezi haline gelmiştir.
Kurtuba’nın işgalinden sonra Mısır’ın güneyinde yer alan el-Minye’ye yerleşen Kurtubî, burada
daha çok kitap telifiyle meşgul olmuştur. Müfessirin, el-Câmi li-âhkâmi’l-Kur’ân adlı fıkhî
tefsirini de Mısır’dayken ve kuvvetle muhtemel olarak el-Minye’nin sâde ortamında telif ettiğini
söylemek mümkündür. Kurtubî, en önemli eseri olan bu ahkâm tefsirinin yanında, İslâmî
ilimlerin çeşitli sahalarında ilmî kıymete haiz birçok eser daha kaleme almıştır. Ahlâki
erdemlere çok önem veren ve dünyaya karşı zühd sahibi olan Kurtubî, fıkıh, lugat ve kıraat
alanlarındaki birikimini ansiklopedik özellikteki fıkhî tefsirinde ortaya koymuştur. O, Mâlikî
mezhebine mensup olmakla birlikte objektif bir ilim adamı tutum ve davranışı sergileyerek
mezhep taassubundan uzak kalmıştır. Tefsirinde hukuk normlarını belirlerken İslâm hukukunun
kolaylık prensibini göz önünde bulundurmuş ve hadise ve me’sûr tefsire öncelik vermiştir. Aynı
zamanda müfessir Ehl-i sünnet dışındaki ekol ve inkârcıların görüşlerini tenkit etmiş ve yaşadığı
çağın ictimâî ve sosyal olaylarını değerlendirmiştir.
Kurtubî, genellikle hadislerden âyetlerin tefsiri ve konuların izah edilmesi amacıyla
yararlanmaktadır; hadisler esas mesele incelenirken istifade edilen örnek ve şâhitler olarak öne
çıkmaktadır. Genellikle sahih hadisleri kullanan müfessir, az da olsa zaman zaman zayıf ve
mevzu olanlara da yer vermektedir.
Hem Doğu hem de Batı medeniyetinde yetişen Kurtubî’nin, ilim tahsiline Endülüs’te
başlayıp sonra da tefsirini Mısır’da telif etmesi hususunun günümüz açısından önem arzettiği ve
bu yönden araştırılması gerektiği kanaatindeyiz. Çünkü müfessirin yaşadığı zaman dilimi Doğu
ve Batı değerlerinin birbirleriyle yakından tanışıp yüzleştiği bir çağ olup onun eseri de böyle bir
asrın çok önemli bir tanığıdır. Kurtubî bu eserinde, şeriatın umûmi maksad ve gâyelerini ve
ictimâî değişimleri maslahat ekseninde değerlendirerek İslâm hukukundaki ahkâmın değişmesi
iii
prensibini fonksiyonel hale getirmiştir. Küreselleşen dünyamızın hemen her alanında baş
döndürücü bir değişim söz konusudur. İslâm hukukunun süreklilik ve değişime açık olma
özelliği açısından Kurtubî Tefsîri, çağımıza yeni bir yaklaşım getirerek günümüz İslâm hukuk
felsefesine ışık tutacak ilmî birikim ve veriye haizdir.
Kurtubî, 9 Şevvâl 671/29 Nisan 1273 tarihinde el-Minye’de vefat etti ve buraya
defnedildi.

Anahtar Sözcükler

1. el-Câmi li-Âhkâmi’l-Kur’ân ve’l-Mübeyyinü limâ Tadammenehû mine’s-Sünneti ve
Âyi’l-Furkân
2. Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed el-Kurtubî
3. Tefsir ve Tefsir Usûlü
4. Hadis ve Hadis Usûlü
5. Fıkıh ve Fıkıh Usûlü
6. Endülüs ve Kurtuba

iv
ABSTRACT

Yazar : Abdullah BAYRAM
Üniversite : Uludağ Üniversitesi
Anabilim Dalı : Temel İslâm Bilimleri
Bilim Dalı : Tefsir
Tezin Niteliği : Doktora
Sayfa Sayısı : xvi + 535
Mezuniyet Tarihi :
Tez Danışmanı : Prof. Dr. İbrahim ÇELİK

AL-QURTUBİ AND HİS JURİSPRUDENTİAL İNTERPRETATİON

Abu Abd Allah Mohammed İbn Ahmad İbn Abi Bakr İbn Farah al-Ansâri al-Khazreji
al-Qurtubi, born in Qurtuba of Andalusia (Spain).
His education starts in Qurtuba and continues in Egypt where he has immigrated,
following the invasion of Qurtuba in 633/1236. He takes lessons on tradition (hadith) from
masters such as Abu al-Abbâs al-Qurtubi and others in Alexandria. Later, he settles at Munya
and devotes himself to write books. Here he continues his education which has been interrupted
during the invasion. Besides Qurtubi’s most important study is al-Jâmi li-Ahkâm al-Qur’an wa
al-Mubayyin li mâ Tadammânâ min al-Sunna wa Âyât al-Furkân, the other well-known books
are al-Asna, on the interpretation of the most beautiful names of Allah; al-Tadhkar fi Âfdal al-
Âdhkar; Kitab al-Tadhkira bi-Umûr al-Âkhira; Sharh al-Taqassi; Kitab Qam’u al-Hırs bi al-
Zuhd wa al-Qanâ’a wa Radd Dhill al-Suâl bi al-Kutub wa’l-Shafâ’a; and an Urdjûza.
He died there in 671/1273.
Our work deals with a very important figure of Andalusian exegetical school during the
VII. İslâmîc century, Abu Abd Allah Mohammed İbn Ahmad al-Qurtubi and his most important
work al-Jâmi li-Ahkâm al-Qur’an wa al-Mubayyin li mâ Tadammânâ min al-Sunna wa Âyât al-
Furkân, a commentary on the Quran and Qurtubi’s Philosophy of İslâmîc law.
The study consists of three major chapters. In the first chapter of the study, Abu Abd
Allah Mohammed İbn Ahmad al-Qurtubi’s life, his Works and his career as a scholar are
discussed. In this context, his creed, his personality and brief account of lives and works of his
students are also given.
The second chapter, subdivided into two part is about al-Jâmi li-Ahkâm al-Qur’an wa
al-Mubayyin li mâ Tadammânâ min al-Sunna wa Âyât al-Furkân which is the main text studied
in this study. The first part deals with the sources of al-Jâmi li-Ahkâm al-Qur’an wa al-
Mubayyin li mâ Tadammânâ min al-Sunna wa Âyât al-Furkân. These main sources are
evaluated within the context of such Islamic sciences as tafsir, hadith, jurisprudence, history,
language and syntax. All of these ara analyzed and studied in relation to al-Jâmi li-Ahkâm al-
Qur’an wa al-Mubayyin li mâ Tadammânâ min al-Sunna wa Âyât al-Furkân. In the second part,
v
al-Jâmi li-Ahkâm al-Qur’an wa al-Mubayyin li mâ Tadammânâ min al-Sunna wa Âyât al-
Furkân is studied from the perspective of interpretation of narrative or traditional (al-tafsir bi’l-
rivâye). And examples are given from the book about how the Quran was interpreted with the
aid of the Quran itself, of hadith the speeches of the Prophet’s Companions, and the sayings of
the second generation muslims (tâbiûn). Examples are also given about how the Quran was
interpreted by al-Qurtubi in his book with the aid of ocassinons of revelation (asbâbü’n-nüzûl),
abrogation (al-naskh) and recitals (al-kırâat). A critique of the chains of narration (isnâd) is also
carried out. Besides in the second part, treats al-Jâmi li-Ahkâm al-Qur’an wa al-Mubayyin li mâ
Tadammânâ min al-Sunna wa Âyât al-Furkân from the perspective of interpretation of arbitrary
opinion (al-tafsir bi’l-ra’y). And certain aspects of Quranic interpretations, such as hadith,
İslâmîc jurisprudence and its methodology, theology, language, syntax, semantics and rhetoric
are explained in detail. In addition to rest of his life was dedicated to the composition of
religious books. Qurtubi was a religious man, and he wrote an exegesis which contains several
sciences such as the variant readings, law, language etc. Although he belonged to the Mâlikî
school of thought he never limited himself with Maliki law. His commentary that looks like an
encyclopedia and his style is very fluent. He used prophetic tradition a lot and from time to time
he discussed against the opinion of un-orthodox people and heretics. He also did not neglect to
note the political, social and historical events of his time.
Qurtubi narrates from compilers of traditions. A reference to one of compilations for a
tradition is usually enough for him. He feels no need to criticise masters of traditions like
Bukhari and Muslim. He has profound knowledge in the field of Biography (Rijâl). But, while
making investigations about the conditions of men from the chain of narrators of traditions that
he mentions, he ocassionally criticizes the views of experts on Biography (Rijâl). Traditions,
assembled by him are usually authentic (sahih). However, he makes use of weak (zayıf) hadiths
as well as appocrifical (mevzû) traditions, we think that number of them is few. His approach to
accepting traditions as authentic is not very critical but lenient. He more interested in the
content than the process of transmission. He assembles hadiths for solvation of question raised
by the verse which he interprets.
The third chapter of the study, Abu Abd Allah Mohammed İbn Ahmad al-Qurtubi’s
philosophy of İslâmîc law is an analytical study of Qurtubi’s concept of maslaha (business
matter, important matter) in relation to his doctrine of maqâsid al-sharî’a with particular
reference to the problem of adaptability/immutability of İslâmîc Legal theory to social change.
Finally in the consclusion the results are enumerated and briefly analyzed.

Key Words
1. al-Jâmi li-Ahkâm al-Qur’an wa al-Mubayyin li mâ Tadammânâ min al-Sunna wa
Âyât al-Furkân
2. Abu Abd Allah Mohammed İbn Ahmad al-Qurtubi
3. al-Tafsir (İnterpretation) and İnterpretation’s Methodology
4. al-Hadith (Tradition) Tradition’s Methodology
5. al-Fıqh (İslâmîc Jurisprudence) İslâmîc Jurisprudence’s Methodology
6. Andalusia (Spain) and Qurtuba

vi
ÖNSÖZ

Kur’ân ilimleri içersinde tefsir dalının önemli ve seçkin bir özellik taşıdığı öteden beri
kabul edilmektedir. Kur’ân tefsirine ilişkin çalışmaların hicri I. asırdan itibâren başladığı ve
hicri II. asırla birlikte müstakil eserlerin telif edildiği bilinmektedir. Ayrıca asr-ı saadetten
günümüze kadar ihtisas alanları farklı olsa da pek çok İslâm âlimi tefsirle ilgilenmiştir.
Bunların neticesinde tefsir sahasında çok geniş ve zengin bir literatür vücuda gelmiştir.
Bunlardan biri de tefsir, hadis ve fıkıh âlimi Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed el-
Kurtubî’nin, yaşadığı VII/XIII. asırdan günümüze kadar İslâm dünyasının her tarafında büyük
ilgi gören ve en fazla okunup istifade edilen eserlerden olan el-Câmi li-âhkâmi’l-Kur’ân ve’l-
mübeyyinü limâ tadammenehû mine’s-sünneti ve âyi’l-furkân adlı fıkhî tefsiridir. Günümüzden
farklı olmak üzere çoğu İslâm âliminin bir branşta temayüz etmekle birlikte birçok ilim dalında
söz sahibi olduğu bilinmektedir. Bu yönden onların tebârüz ettikleri ilim dalı başta olmak üzere
diğer söz sahibi olduğu sahalarda da değerlendirilmesinin gerekli olduğu ve bu tür çalışmaların
ilim dünyasına katkı sağlayacağı inancındayız. Biz bu düşünceyle tezin adını, tefsir, hadis ve
fıkıh âlimi Kurtubî’nin, müfessir ve fakih özelliğini öne çıkaran, “Kurtubî ve Fıhki Tefsiri”
şeklinde belirledik ve onun hem tefsir hem de fıkıh anlayışını ortaya koyduk. Ayrıca tefsirinin
rivâyet ve dirâyet metodunu birlikte ihtiva etmesinden dolayı müfessirin hadise bakışına da
geniş yer verdik. Kurtubî, el-Câmi li-âhkâmi’l-Kur’ân adlı ahkâm tefsirinde eserinin adıyla da
örtüşecek şekilde fıkıh ilmine çok geniş yer vermektedir. Biz de son olarak tezin “Kurtubî’nin
el-Câmi li-Âhkâmi’l-Kur’ân ve’l-Mübeyyinü limâ Tadammenehü mine’s-Sünneti ve Âyi’l-
Furkân Adlı Fıkhî Tefsirinin İslâm Hukuku Açısından Değerlendirilmesi” adlı üçüncü
bölümünde temel olarak el-Câmi li-Âhkâmi’l-Kur’ân’ı İslâm hukuku açısından değerlendirdik.
“Sonuç” başlığında, ulaştığımız veriler temelinde araştırmanın genel bir özetine ve bazı
önerilere yer verdik.
Araştırmada bize yol gösteren başta danışman hocam Prof. Dr. İbrahim Çelik olmak
üzere, emeği geçen hoca ve arkadaşlarıma teşekkür ediyorum. Aynı şekilde İmâm Kurtubî başta
olmak üzere, İslâm medeniyetinin temel taşları olan bütün âlimleri rahmetle anıyorum.

Bursa 2008 Abdullah BAYRAM

vii
İÇİNDEKİLER

TEZ ONAY SAYFASI...........................................................................................................İİ
ÖZET...................................................................................................................................İİİ
ABSTRACT...........................................................................................................................V
ÖNSÖZ................................................................................................................................Vİİ
İÇİNDEKİLER.................................................................................................................Vİİİ
KISALTMALAR...............................................................................................................XVİ

GİRİŞ

1- TEZİN KONUSU VE AMACI...............................................................................................2
2- UYGULANAN YÖNTEM VE TEKNİKLER...........................................................................4
3- TEZ KAYNAKLARI...........................................................................................................7

BİRİNCİ BÖLÜM
KURTUBÎ’NİN YAŞADIĞI DÖNEM, HAYATI VE İLMÎ ŞAHSİYETİ
I. KURTUBÎ’NİN YAŞADIĞI ASRA GENEL BİR BAKIŞ..............................................9
A. KURTUBA VE TARİHİ............................................................................................9
1. Kurtuba Tarihi ve Kurtubî Dönemindeki Siyâsî Olaylar......................................................9
2. Kurtubî’nin Yaşadığı Dönemde Kurtuba’da Sosyal Hayat................................................13
3. Kurtuba’da İlim ve Fikir Hayatı.........................................................................................16
a. İlim ve Kültür Hayatı..........................................................................................16
b. İslâmî İlimler......................................................................................................17
4. Kurtuba’da Sanat ve Mağribi (Murâbıt ve Muvahhid) Sanatı Dönemi...............................20
5. Günümüz Kurtuba’sı.........................................................................................................22
II. KURTUBÎ’NİN YAŞADIĞI DÖNEMDE MISIR’DAKİ SİYÂSÎ, İCTİMÂÎ VE İLMÎ
DURUM............................................................................................................................23
A. KURTUBÎ’NİN YAŞADIĞI DÖNEMDE MISIR’DAKİ SİYÂSÎ OLAYLAR......23
1. Eyyûbiler Dönemi (1171-1462).........................................................................................23
2. Memlükler Dönemi (1250-1517).......................................................................................27
B. KURTUBÎ’NİN YAŞADIĞI DÖNEMDE MISIR’DAKİ SOSYAL HAYAT.........28
1. Eyyûbiler Döneminde İctimâî ve İktisâdî hayat.................................................................28
2. Memlükler Döneminde İctimâî ve İktisâdî Hayat..............................................................30
C. KURTUBÎ’NİN YAŞADIĞI DÖNEMDE MISIR’DAKİ İLMÎ HAYAT..............31
1. Eyyûbiler Döneminde İlim ve Kültür Hayatı.....................................................................31
a. İslâmî İlimler......................................................................................................32
b. Diğer İlimler.......................................................................................................35
2. Memlükler Döneminde İlim ve Kültür Hayatı...................................................................36
a. İslâmî İlimler......................................................................................................37
b. Diğer İlimler.......................................................................................................38
III. KURTUBÎ’NİN HAYATI...........................................................................................39
A. ENDÜLÜS’TEKİ HAYATI.....................................................................................40
1. İsmi ve Künyesi.................................................................................................................40
2. Ailesi ve Yetişmesi............................................................................................................40
viii
a. Doğum Tarihi ve Doğum Yeri............................................................................40
b. Âilesi ve Yetişkinlik Öncesi Dönemi..................................................................42
c. Kurtuba’dan Hicret Edişi ve Mısır’a Gidiş Süreci...............................................44
B. MISIR’DAKİ HAYATI...........................................................................................45
C. VEFATI....................................................................................................................48
IV. KURTUBÎ’NİN ŞAHSİYETİ.....................................................................................48
A. İLMÎ ŞAHSİYETİ...................................................................................................48
B. AHLÂKİ ŞAHSİYETİ.............................................................................................49
V. HOCALARI.................................................................................................................52
A. ENDÜLÜS’TEKİ HOCALARI...............................................................................52
1. Ebû Süleymân Menî b. Abdirrahmân b. Ahmed b. Menî b. Ubeyy el-Eş’arî (ö. 633/1235)53
2. el-Kâdî Ebû Âmir Yahya b. Âmir b. Ahmed b. Menî el-Eş’arî (ö. 639/1241)...................53
3. Ebû Ca’fer Ahmed b. Muhammed el-Kaysî el-Kurtubî [İbn Ebî Hucce] (ö. 643/1245)....53
4. Kâdü’l-Cemâ’a Ebü’l-Hasen Ali b. Kutrâl (ö. 651/1253)...................................................54
B. MISIR’DAKİ HOCALARI......................................................................................55
1. Ebû Muhammed Abdülmutî b. Mahmûd el-Lahmî el-İskenderânî (ö. 638/1241).............55
2. Ebû Muhammed Abdülvehhâb b. Revâc (ö. 648/1250).....................................................56
3. Ebü’l-Hasen İbnü’l-Cümmeyzî (ö. 649/1251)...................................................................56
4. Ebû Muhammed Hâfız Abdülazîm el-Münzirî (ö. 656/1258)............................................57
5. Ebü’l-Abbâs Ahmed b. Ömer b. İbrâhim el-Kurtubî (ö. 656/1258)....................................57
6. Ebû Ali el-Hasen b. Muhammed el-Bekrî (ö. 656/1258)....................................................58
VI. ÖĞRENCİLERİ.........................................................................................................60
VII. ESERLERİ................................................................................................................60
A. MATBÛ ESERLERİ................................................................................................61
1. el-Câmi li-Âhkâmi’l-Kur’ân ve’l-Mübeyyinü limâ Tadammenehû mine’s- Sünneti ve
Âyi’l-Furkân..........................................................................................................................61
2. et-Tezkire fî Ahvâli’l-Mevtâ ve Umûri’l-Âhire..................................................................61
3. et-Tezkâr fî Efdali’l-Ezkâr.................................................................................................62
4. Kamu’l-Hırs bi’z-Zühdi ve’l-Kanâ’a ve Reddü Zülli’s-Suâli bi’l-Kesb ve’s-Sınâ’a...........63
5. el-İlâm bimâ fî Dîni’n-Nasârâ mine’l-Fesâd ve’l-Evhâm ve İzhâri Mehâsini Dîni’l-İslâm ve
isbâti Nübüvveti Nebiyyinâ Muhammed Aleyhi’s-Salâtü ve’s-Selâm...................................64
6. el-Esnâ fî Şerhi Esmâillâhi’l-Hüsnâ ve Sıfâtihi’l-Ulyâ.......................................................65
B. YAZMA ESERLER.................................................................................................66
1. el-İlâm fî Ma’rifeti Mevlidi’l-Mustafâ Aleyhi’s-Salâtü ve’s-Selâm...................................66
2. Kasîde fi’stılâhi’l-Hadîs.....................................................................................................66
3. el-Misbâh fi’l-Cem Beyne’l-Ef’âl ve’s-Sıhâh....................................................................67
4. et-Takrîb li-Kitâbi’t-Temhîd..............................................................................................67
5. Risâle fî Elkâbi’l-Hadîs......................................................................................................67
C. GÜNÜMÜZE ULAŞIP ULAŞMADIĞI BİLİNMEYEN ESERLER.....................68
1. Urcûze fî Esmâ’in-Nebiyyi Sallallâhü Te’âlâ Aleyhi ve Sellem.........................................68
2. Şerhu’t-Takassî limâ fî’l-Muvatta’ min Hadîsi Resûlillâhi Sallellâhü Aleyhi ve Sellem....68
3. Menhecü’l-Ubbâd ve Mahaccetü’s-Sâlikîne ve’z-Zühhâd.................................................68
4. el-Muktebes fî Şerhi Muvattai Mâlik b. Enes.....................................................................69
5. el-Lümau’l-Lü’lü’iyye fî Şerhi’l-Işrînâti’n-Nebeviyye......................................................70
6. el-İntihâz fî Kurrâi Ehli’l-Kûfe ve’l-Basra ve’ş-Şâm ve Ehli’l-Hicâz.................................71
D. KENDİSİNE NİSBET EDİLEN ESERLER...........................................................71
1. Akdiyetü Resûlillâh Sallellâhü Aleyhi ve Sellem...............................................................71
2. Usûlü’l-Fıkh......................................................................................................................72
3. el-İnsâf fîmâ Beyne’l-Ulemâ’i mine’l-İhtilâf.....................................................................72

ix
İKİNCİ BÖLÜM
KURTUBÎ’NİN EL-CÂMİ Lİ-ÂHKÂMİ’L-KUR’ÂN VE’L-MÜBEYYİNÜ LİMÂ
TADAMMENEHÜ MİNE’S-SÜNNETİ VE ÂYİ’L-FURKÂN İSİMLİ FIKHÎ TEFSİRİ
BİRİNCİ KISIM...................................................................................................................74
I. EL-CÂMİ Lİ-ÂHKÂMİ’L-KUR’ÂN HAKKINDA TEMEL BİLGİLER...................74
A. ESERİN İSMİ..........................................................................................................74
B. YAZILIŞ AMACI....................................................................................................74
C. YAZILIŞ YERİ VE ZAMANI.................................................................................75
D. ÜZERİNDE YAPILAN ÇALIŞMALAR................................................................76
1. Yazmaları, Tahkik Çalışmaları ve Baskıları.......................................................................76
2. Muhtasarları.......................................................................................................................78
3. Mukaddimesi ve Bazı Bölümleri Üzerinde Yapılan Çalışmalar.........................................78
4. Kurtubî Tefsîri Üzerine Yapılan Çalışmalar.......................................................................79
a. Tefsir İlmi Açısından Yapılan Çalışmalar...........................................................79
b. Fıkıh İlmi Açısından Yapılan Çalışmalar............................................................81
c. Hadis İlmi Açısından Yapılan Çalışmalar............................................................81
d. Dil Açısından Yapılan Çalışmalar.......................................................................81
e. Tasavvuf İlmi Açısından Yapılan Çalışmalar......................................................82
f. Sosyal Konu İçerikli Çalışmalar..........................................................................82
5. Kurtubî ve Tefsiri Hakkında Bilgi Veren Diğer Çalışmalar...............................................82
6. Tercümesi Üzerine Yapılan Çalışmalar.............................................................................83
II. KURTUBÎ TEFSİRİ’NİN KAYNAKLARI.................................................................83
A. KUR’ÂN İLİMLERİ VE ONLARA İLİŞKİN KAYNAKLAR..............................84
1. Tefsir Kaynakları...............................................................................................................84
a. Rivâyet ve Dirâyet Tefsirleri...............................................................................85
b. Fırka Tefsirleri...................................................................................................94
c. Fıkhî Tefsirler.....................................................................................................96
d. İşârî (Tasavvufî) Tefsirler.................................................................................101
2. Kıraat ve Kur’ân-ı Kerim Tarihi Kaynakları....................................................................107
3. Kur’ân İlimlerine İlişkin Kaynaklar.................................................................................113
B. HADİS KAYNAKLARI.........................................................................................115
1. Kurtubî’nin Birinci Derecede Kullandığı Hadis Kaynakları.............................................116
2. Kurtubî’nin İkinci Derecede Kullandığı Hadis Kaynakları..............................................128
3. Kurtubî’nin İstifâde Ettiği Birtakım Hadis Cüzleri...........................................................134
C. HADİS FIKHI (FIKHÜ’L-HADÎS) KAYNAKLARI...........................................136
D. FIKIH KAYNAKLARI.........................................................................................139
1. Mâlikî Mezhebi Fıkıh Kaynakları....................................................................................139
2. Hanefî Mezhebi Fıkıh Kaynakları....................................................................................147
3. Şâfiî Mezhebi Fıkıh Kaynakları.......................................................................................150
4. Hanbelî Mezhebi Fıkıh Kaynakları..................................................................................153
5. Münzirîyye Mezhebi Fıkıh Kaynakları............................................................................154
E. GARÎBÜ’L-KUR’ÂN VE GARÎBÜ’L-HADÎS KAYNAKLARI.........................157
F. ME’ÂNİ’L-KUR’ÂN VE İ’RÂBÜ’L-KUR’ÂN KAYNAKLARI.........................159
G. DİL KAYNAKLARI..............................................................................................162
1. Lugat Kaynakları.............................................................................................................163
2. Nahiv Kaynakları.............................................................................................................168
H. AKÂİD VE KELÂM KAYNAKLARI..................................................................171
İ. TARİH, TABAKAT ve SİYER-MEĞÂZİ KAYNAKLARI..................................178
8. el-Mâverdî (ö. 450/1058), A’lâmü’n-Nübüvve (Delâilü’n-Nübüvve)..............................181
x