KÜRESELLEŞEN HUKUK VE ULUSAL EGEMENLİĞE ETKİSİ ABDÜLKADİR AKIL

329 Pages·2019·2.04 MB·German

T.C.
İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
KAMU HUKUKU ANABİLM DALI

DOKTORA TEZİ

KÜRESELLEŞEN HUKUK VE ULUSAL
EGEMENLİĞE ETKİSİ

HAZIRLAYAN
ABDÜLKADİR AKIL
2502558360

TEZ DANIŞMANI
PROF. DR. BURHAN KUZU

İSTANBUL-2002

gg i
T.C.
İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
KAMU HUKUKU ANABİLM DALI

gg ii
ÖZ
”Küreselleşen Hukuk ve Ulusal Egemenliğe Etkisi” konulu bu çalışmada
“Uluslararası Hukuk”, “Egemenlik”, “Küreselleşme”, “Ulus-Devlet” ve “Birleşmiş
Milletler” kavramları ayrıntılı bir biçimde, ilgili başlıklar altında incelenmiştir.
1990’da Sovyetler Birliği’nin dağılmasıyla dünyada hemen her alanda hızlı yapısal
değişmeler ortaya çıkmış ve bundan pek çok kurum ve kuruluş da etkilenmiştir.
Bu yeni süreçten en çok etkilenen ulus-devlet yapısı olmuştur. Ulus-devletin
fonksiyonlarında değişmeler olduğu gibi, egemenlikleri de azami ölçüde sınırlanmıştır.
Bununla birlikte, bazılarının ileri sürdüğü gibi ulus-devlet yok olmamış; aksine uluslararası
sistemin ve uluslararası hukukun odak noktası olmaya devam etmiştir.
Küreselleşme denilen bu süreç, hukukun küreselleşme ivmesini de arttırmış
olmakla birlikte bu henüz başarılamamıştır. Ancak, Birleşmiş Milletler’in yapısında
yapılacak bazı değişikliklerle ve özellikle güçlü devletlerin egemenliklerinden yapacakları
özverilerle bir küresel dünya idealine ulaşılabilir.

ABSTRACT
In this study on ”Globalization of Law and Its Impact on The National
Sovereignty,” the concepts of “International Law,” “Sovereignty,” “Globalization”,
“Nation-State” and “United Nations” are examined in detail under relevant headings.
Ever since the collapse of the Soviet Union in 1990, some rapid structural changes
have begun to emerge affecting many institutions in almost all areas.
Through this process, those so called nation-states have be the most affected ones.
There have been changes in the functions of nation-states as well as their sovereignty with
the maximum degree of constraint. However, contrary to some opinions, the entity of
nation-state has not disappeared but is still continuing to be the focus of international
system and international law.
The globalization process has given rise to the trend of globalization of law, but it is
far from its realization yet.. But through some changes in the structure of the United
Nations and especially some compromise on the part of the stronger nations from their

gg iii
sovereignty, the ideal of “Global World” can be achieved.

ÖNSÖZ
Dünya, 21. Yüzyıl’a liberal değerlerin yükselişte olduğu bir siyasal ve düşünsel
ortamda girmiştir. Tüm bu gelişme ve hareketlilikle birlikte pek çok soru da tartışılmaya
başlanmıştır. Zira, bu gelişmeler şeffaflığı da getirmiş ve hemen her düzeydeki insanlar
bazı şeyleri sorgulamaya başlamıştır. İşte biz bu çalışmamızda alanımızla ilgili
olanlarından bazılarını irdelemeye çalıştık. Ancak her şeye rağmen, konunun özelliği
gereği pek çok sahalara da girmek zorunda kaldık.
Bu gelişmelerden devletlerin egemenlikleri nasıl etkilenmiştir? Eski dönemdeki
egemenlik anlayışı hâlâ geçerli midir? Yoksa yine bazı yazarların iddia ettiği gibi, “ulus-
devlet” bu dönemde yok olma sürecine mi girmiştir? Eğer böyleyse, “devletin
egemenliğinden nasıl bahsedeceğiz? Böyle bir olgu bütün devletler için de söz konusu
mudur? Zira, diğer birçok kurum gibi devletin de tanım ve içeriği yavaş yavaş
değişmektedir.
Tüm bu soruların temelini, yeni dönemde dünya kamu-oyuna -en azından terim
olarak kendini kabul ettirmiş bulunan- “küreselleşme (globalization)” oluşturmaktadır. İşte
biz de çalışmamıza bu son soruyla başladık.
Peki bu “küreselleşme” neydi? Bazılarının söylediği gibi, “küreselleşme”,
“kaçınılmaz bir olgu” muydu? Yoksa bir “tuzak” mıydı? Ya da şu anda yaşadığımız bir
“realite” mi, yoksa bir “süreç” veya bir “ütopya” mıydı? “Yeni Dünya Düzeni” ile
“Küreselleşme” aynı şeyler miydi?
Tüm bu gelişmeler karşısında bugün çığ gibi büyüyen rolüyle hukukun durumu ne
olacaktır? Çalışmamızda, özellikle uluslararası hukukun ve uluslararası örgütlenmenin
gelişimini ele alarak yukarıdaki sorulara yanıtlar bulmaya çalıştık.
Birinci bölümde “küreselleşme” kavramını çeşitli boyutlarıyla (ekonomik,
teknolojik, siyasal, kültürel, tarihsel vs) ele almaya çalıştık.
İkinci bölümde ise, “hukukun küreselleşmesi” kavramını incelemeye çalıştık.

gg iv
Burada meseleye, önce genel hukukun, sonra da “uluslararası hukuk”un “küreselleşme”
karşısındaki yerlerini yine tarihsel gelişimi çerçevesinde ele almaya çalıştık.
Üçüncü bölümde ise, Birleşmiş Milletler Örgütü çerçevesinde “devlet
egemenliği”ni irdelemeye çalıştık. Tüm bu çalışma ve irdelemeler bizi önemli bir hususa
dikkat çekmeye götürdü ki, bu da bu süreçten sadece egemenliğinin değil, bizatihi “ulus-
devlet”in kendisinin etkilenmekte olduğuydu. Bu nedenle üçüncü bölümde “küreselleşme”
ve “ulus-devlet”i de ele alan genel bir değerlendirme yapmaya çalıştık.
Belirtmek gerekir ki, kaynak toplama aşamasında konunun beklediğimizden çok
daha geniş ve girift olduğu ortaya çıktı. Mesele bununla kalmadı. İncelememiz
derinleştikçe başka alan ve kavramları da çalışmamıza dahil etme zarureti ortaya çıktı.
Elbette ki, çalışmamızı dağıtır şekilde her bir alanı, çalışmamızın doğrudan bir parçası
haline getiremezdik. Ancak, her şeye rağmen “küreselleşme” ve “egemenlik” kavram ve
süreçlerini de incelemek zorunda kaldık.
Ayrıca, bir taraftan “küreselleşme”ye Birleşmiş Milletler ve uluslararası hukuk
açısından bakılan kaynakların azlığı; buna karşılık diğer taraftan “küreselleşme” kavram ve
süreci hakkında gittikçe artan oranda kaynak aşırılığı ile karşı karşıya geldik. Kaynakların
çokluğu, ilk bakışta sevinilecek bir durum gibi gözükse de, aksine çalışmamızı daha da
zorlaştırmıştı. Zira, bu aşırılık öyle bir noktaya gelmişti ki, bu karmaşada kavramın
(küreselleşme) kendisi gittikçe muğlaklaştığı gibi; hızlanmış şekliyle yaşanmakta olan
“küreselleşme süreci” de pratik hayatta -özellikle uluslararası ilişkiler bağlamında- med-
cezir döngüsü görünümü vermekteydi. Üstelik, bu durum halen devam etmektedir. Bunun
en büyük nedenlerinden biri, -çalışmamızda da ele aldığımız şekilde- söz konusu sürecin
şekillenmesinde hemen her devletin ve hatta uluslararası hemen her aktörün kendi
ağırlığını koyma çabasıydı. Neticede, gerek bu mücadelenin bir parçası olarak, gerekse bir
sonucu olarak aşırı ve farklı kaynak ve bilgi bombardımanıyla karşı karşıya kaldık. İtiraf
etmek gerekir ki, bu durum çalışmamızı bir taraftan daha da zevkli hale getirirken; diğer
taraftan uzaması tehlikesiyle tedirginliğe itmiştir. Bununla birlikte, çalışmamızı istediğimiz
doğrultuda sonuçlandırmayı başardığımıza inanıyoruz.

gg v
İ Ç İ N D E K İ L E R
ÖZ ............................................................................................................................... iii
ÖNSÖZ .......................................................................................................................iv
İ Ç İ N D E K İ L E R ................................................................................................vi
KISALTMALAR .......................................................................................................ix
G İ R İ Ş ....................................................................................................................... 1
BİRİNCİ BÖLÜM ...................................................................................................... 9
K Ü R E S E L L E Ş M E .......................................................................................... 9
1.1. KÜRESELLEŞME KAVRAMI .................................................................................. 10
1.2. KÜRESELLEŞMENİN GELİŞİMİ ZORUNLU BİR SÜREÇ Mİ? ........................ 15
1.3. EKONOMİK KÜRESELLEŞME ............................................................................... 25
1.4. KÜRESELLEŞME VE TEKNOLOJİ ......................................................................... 33
1.5. KÜLTÜREL KÜRESELLEŞME: BİR İDEOLOJİ EMPOZESİ Mİ? ..................... 39
1.6. KÜRESELLEŞME VE YENİ DÜNYA DÜZENİ: YENİDEN YAPILANMA
MI, KÜRESEL SÖMÜRGECİLİK Mİ? ............................................................................ 45
1.7. KÜRESELLEŞME VE ULUSLARARASI ÖRGÜTLENME: BÜTÜNLEŞME
Mİ, KUTUPLAŞMA MI? ................................................................................................... 53
İKİNCİ BÖLÜM ....................................................................................................... 74
KÜRESELLEŞME VE HUKUK ............................................................................. 74
2.1. GENEL OLARAK ........................................................................................................ 75
2.2. GENEL HUKUK AÇISINDAN KÜRESELLEŞME ................................................ 78
2.2.1. Toplumlararası Hukuk Alış-Verişi Sonucunda Hukukun
Küreselleşmesi ..................................................................................................... 78
2.2.2. İç Hukuk Sistemindeki Hukukun Genel İlkeleri Ve Küreselleşme............ 84
2.2.2.1. Genel Olarak: Hukukun Kaynağı Ve Hukukun Genel İlkeleri......... 84
2.2.2.2. Hukukun Genel İlkelerinin Sınıflandırılması Ve Bazı Örnekler ...... 88
2.2.2.3. Hukukun Genel İlkeleri'nin Normlar Hiyerarşisindeki Yeri ............ 88
2.3. ULUSLARARASI HUKUK VE KÜRESELLEŞME ............................................... 93
2.3.1. Uluslararası Hukuk Ve Uluslararası Sisteme Tarihsel Bakış: Hukuksal
Kürselleşmeye Doğru ........................................................................................... 93
2.3.1.1. Uluslararası Hukukun Tarihî ve Felsefî Temelleri ........................... 93
2.3.1.2. Uluslararası Hukukun Küreselleşmesi Süreci ................................ 100
2.3.1.2.1. Küreselleşmeye İlk Adımlar: Milletler Cemiyeti Öncesi .... 100

gg vi
2.3.1.2.2. Milletler Cemiyeti Ve Sonrası: Egemenlikten
Küreselleşmeye Doğru ......................................................................... 113
2.3.1.2.3. Birleşmiş Milletler Teşkilatı Dönemi: Küreselleşmeye
Doğru Zikzaklı Süreç ........................................................................... 119
2.3.2. Uluslararası Hukukun Diğer Küreselleşme Yolları ................................. 135
2.3.2.1.Uluslararası Andlaşmalar ve Küreselleşme ..................................... 135
2.3.2.2.Teamül Kuralları ve Küreselleşme .................................................. 140
2.3.2.3. Buyruk Kurallar(Jus Cogens) Ve Hukukun Küreselleşmesi .......... 146
2.3.2.4. Uluslararası Hukuk Genel İlkeleri Ve Küreselleşme ..................... 148
2.3.2.4.1. Hukukun Genel İlkelerinin Uluslararası Hukuktaki Anlamı
Ve Ortaya Çıkışı .................................................................................. 148
2.3.2.4.2. Hukukun Genel İlkelerinin Uluslararası Hukuk Açısından
Niteliği Ve Hiyerarşik Konumu ........................................................... 151
2.3.2.4.3. Hukukun Genel İlkeleri'nin Uluslararası Hukuka Göre
Sınıflandırılması ................................................................................... 156
2.3.2.4.4. Hukukun Genel İlkeleri Ve Küreselleşme: Yargıcın
Aktivizminden Hukukun Küreselleşmesine Doğru ............................. 159
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM ................................................................................................. 170
KÜRESELLEŞME VE EGEMENLİK ................................................................. 170
3.1. EGEMENLİK VE SINIRLANDIRILMASI KAVRAMI ...................................... 170
3.1.1. Genel Olarak ............................................................................................ 171
3.1.2. Egemenliğin Tanımı Ve Egemenlikle İlgili Görüşler .............................. 172
3.1.3. Egemenlik İle Devlet Kudreti Ayrımı Ve Konumuz Açısından Önemi .. 175
3.1.4. Egemenlik Ve Bağımsızlık....................................................................... 181
3.1.5. Egemenliğin İç Ve Dış Boyutu ................................................................ 184
3.1.6. Egemenlik ve Eşitlik İlkesi ...................................................................... 186
3.1.7. Klasik Egemenlik Anlayışının Değişmesi Ve Küreselleşme ................... 190
3.1.7.1. İç Egemenlik Açısından Klasik Egemenlik Anlayışının
Değişmesi .................................................................................................... 191
3.1.7.1.1. Hukuk Devleti İlkesi Ve Klasik Egemenlik Anlayışı .......... 191
3.1.7.1.2. Kuvvetler Ayrılığı İlkesi Ve Klasik Egemenlik Anlayışı .... 192
3.1.7.2. Devlet-Altı Gruplar Açısından Egemenliğin Sınırlandırılması ...... 194
3.1.7.3. Dış Egemenlik Açısından Klasik Egemenlik Anlayışının
Değişmesi .................................................................................................... 198
3.1.8. Küreselleşme Ve Egemenlik: Ulus-Devletin Sonu Mu? .......................... 199

gg vii
3.2. BİRLEŞMİŞ MİLLETLER ŞARTI VE DEVLET EGEMENLİĞİNİN
SINIRLANDIRILMASI .................................................................................................... 218
3.2.1. Birleşmiş Milletler Öncesi: Milletler Cemiyeti Ve Devlet Egemenliği ... 218
3.2.1.1. Milletler Cemiyeti'nin Üye Devletler Egemenliğine Getirdiği
Sınırlamalar ................................................................................................. 218
3.2.1.1.1. Meclis Üyeliğinin Sınırlanmasıyla Üye Devlet
Egemenliğinin Sınırlandırılması .......................................................... 218
3.2.1.1.2. Organlarda Oy Vermedeki Eşitsizlik Sebebiyle Üye
Devlet Egemenliğinin Sınırlandırılması .............................................. 220
3.2.1.1.3. Milletler Cemiyeti Organlarının Kararlarının Niteliğinden
Kaynaklanan Sınırlamalar .................................................................... 221
3.2.1.1.4. Üye Devletlerin Yüklendikleri Sorumluluklardan
Kaynaklanan Sınırlamalar .................................................................... 221
3.2.2. Birleşmiş Milletler Şartı'nda Devlet Egemenliğinin Sınırlandırılması .... 224
3.2.3. Birleşmiş Milletler Teşkilâtı Organları Kararlarının Supranasyonal
Değeri ................................................................................................................. 226
3.2.3.1. Genel Kurul Kararları Ve Devlet Egemenliğine Etkisi .................. 226
3.2.3.2. Güvenlik Konseyi Kararları Ve Devlet Egemenliğine Etkisi ......... 229
3.2.3.2.1. Üye Devletler Açısından ...................................................... 229
3.2.3.2.2. Güvenlik Konseyi Kararlarının Üye Olmayan Devletlerin
Egemenliğine Etkisi ............................................................................. 241
3.2.3.3. Ekonomik Ve Sosyal Konsey Kararları Ve Devlet Egemenliğine
Etkisi ............................................................................................................ 244
3.2.3.4. Uluslararası Adâlet Divanı Ve Devlet Egemenliğine Etkisi .......... 248
3.2.3.5. Birleşmiş Milletler Vesayet Meclisi Ve Devlet Egemenliğinin
Sınırlandırılması .......................................................................................... 257
2.3.6. Birleşmiş Milletler Genel Sekreterliği ve Devlet Egemenliğinin
Sınırlandırılması ................................................................................................. 259
3.2.4. Birleşmiş Milletler Şartı'na Göre Devlet Egemenliğinin
Sınırlanmasının Sınırları Ve “Ulusal Yetki” Sorunu ......................................... 262
3.2.5. Küreselleşme Ve Birleşmiş Milletler ....................................................... 269
S O N U Ç ................................................................................................................ 274
KAYNAKÇA ........................................................................................................... 295
ÖZET ....................................................................................................................... 316
SUMMARY ............................................................................................................. 317

gg viii
KISALTMALAR
AAET : Avrupa Atom Enerjisi Topluluğu
AB : Avrupa Birliği
ABAD : Avrupa Birliği Adalet Divanı
ABD : Amerika Birleţik Devletleri
AET : Avrupa Ekonomik Topluluğu
age : Adı geçen eser
AGİK : Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Konferansı
agm : Adı geçen makale
AİD : Amme İdaresi Dergisi
AİHD : Avrupa İnsan Hakları Divanı
AÜHFD : Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi
AÜSBFD : Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi
AY : Anayasa
AYİM : Askeri Yüksek İdare Mahkemesi
AYM : Anayasa Mahkemesi
AYMKD : Anayasa Mahkemesi Kararları Dergisi
Bkz : Bakınız
BM : Birleşmiş Milletler
C.I.J. : Court Internationale de Justice
C.P.J.I. : Court Permanente de Justice Internationale
C : Cilt
Çev : Çeviren

gg ix
ÇTYA : Çok Taraflı Yatırım Andlaşması (MAI)
D : Dairesi
DBB : Danıştay Bilgi Bankası
DD : Danıştay Dergisi
DPT : Devlet Planlama Teşkilatı
DTO : Dünya Ticaret Örgütü
DÜHF : Dicle Üniversitesi Hukuk Fakültesi
EBRD : Avrupa İmar ve Kalkınma Bankası
ECOSOC : Birleşmiş Milletler Ekonomik ve Sosyal Konseyi
Et : Erişim tarihi
GATT : Gümrük Tarifeleri ve Ticaret Genel Andlaşması
HGİ : Hukukun Genel İlkeleri
IBRD : Uluslararası İmar ve Kalkınma Bankası
ICC : Uluslararası Ticaret Odası
ICSID : Uluslararası Yatırım Uyuşmazlıkları Çözüm Merkezi
ILO : Uluslararası Çalışma Örgütü
IMF : Uluslararası Para Fonu
İBD : İstanbul Barosu Dergisi
İHFM : İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Mecmuası
İÜSBE : İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü
K. : Karar, kararı
Krş. : Karşılaştırınız
MAI : Çok Taraflı Yatırım Andlaşması
MC : Milletler Cemiyeti
MHAD : Mukayeseli Hukuk Araştırmaları Dergisi
NAFTA : Kuzey Amerika Serbest Ticaret Andlaşması

gg x